Jurnal Azərbaycan Respublikası Mətbuat və İnformasiya Nazirliyində qeydiyyatdan keçmişdir

Cədvəl 2. 
Tədqiqat sahəsindən götürülmüş nümunələrdə mikroorqanizmlərin miqdarı 
 
 
Cədvəldən göründüyü kimi Gəncə-Qazax magistral yolu boyunca Tovuz rayonunda 
magistral yoldan 50 m aralıda əkin altı torpaqda 0-20 sm dərinlikdə 150 000, 20-40 
sm dərinlikdə 144000 olub azalmışdır. Həmin nöqtədən 100 m aralıqda 
mikroorqanizmlərin miqdarı bir qədər azalır 0-20 sm qatda 138000, 20-40 sm  
№ 
Nümunənin götürüldüyü yer 
Saprofit mikroorqanizmlərin sayı, 
KYV/qr 
1 Ağstafa yoldan 50 m aralı 0-20 sm 
60000 
2 Ağstafa yoldan 100 m aralı 20-40 sm 
54500 
3  Tovuz yoldan 50 m aralı 0-20 sm 
150000 
4  Tovuz yoldan 100 m aralı 20-40 sm 
127500 

 
68
S.T.Məhərrəmova 
 
127500 olmuşdur. Magistral yolun Ağstafa ərazisindən keçən hissəsindən 50 m 
aralıda əkin altı 0-20 sm qatından götürülmüş nümunədə mikroorqanizmlərin 
kəmiyyəti 60000, 20-40 sm dərinlikdə 35000 qədər azalır. Həmin nöqtədən 100 
aralıdan götürülmüş nümunədə 0-20 sm qatda 120000 olduğu halda, 20-40 sm 
dərinlikdə 54500 olub üst qatla müqayisədə 2 dəfə azdır. 
Ağır metalların ətraf mühitdə toplanması bütün  canlılar üçün həddən artıq 
təhlükədir. Ətraf mühiti çirkləndirən  bütün  ünsürlər bitkilərdə stresə səbəb olur. 
Apardığım bu təcrübədə məqsəd  ağır metalların bitkinin inkişafına təsirini 
araşdırmaq idi. 
Material  olaraq bitki üçün  üzüm toxumu, ağır metal için civə və qurğuşundan 
istifadə etdim .  Hazırladığım  birinci saxsıya sadəcə torpaq , ikinci saxsıya isə ağır 
metallarla qarışdırdığım   torpağı qoydum. Üzüm toxumlarını  saxsılara əkərək 
uyğun şərtlərdə cücərməsini gözlədim. 
Cücərmə zamanı və cücərmədən sonrakı dövrlərdə torpağına ağır metal 
qarışdırdığım  saxsıdakı üzüm bitkisinin yavaş inkişaf etdiyinin şahidi oldum.  
   Bundan əlavə Şəmkir rayonu ərazisindən üzüm bitkisinin kök və gövdə 
hissələrindən nümunələr götürərək, onlarda ağır metalların yayılması 
xüsusiyyətlərini araşdırdım. Nümunələr laboratoriyada qurudulmuş, narın hala 
salınmış və mikrodalğalı sobada atom absorbsiya spektrometrində analiz üçün 
hazırlanmışdır.  
 
Analizin nəticələri cədvəl 3-də verilib. 
Laboratoriya 
nümunəsi 
     
Vahid 
        
Kök 
   Gövdə
Qurğuşun 
mg/kq 
       4,94 
<0,1 
Civə 
mg/kq 
       0,07 
   0,5 
 
Cədvəldən göründüyü kimi ağır metallar bitkinin ayrı –ayrı orqanlarında  qeyri-
bərabər yayılır. İlk olaraq qurğuşun bitkinin kök sistemində toplanması 4,94 , 
gövdəsində isə <0,1, civə isə kök sistemində 0,07 və gövdəsində 0,5   müəyyən 
olunmuşdur.  
 
ƏDƏBİYYAT 
 
1. Babyev M.P., Azizov G.Z., Mustaphayev M.G., Jafarov A.M. Natural factors that can 
create danger for that part of the Baku-Tbilisi-Ceyhan oil pipe-linepasseng through the 
Azerbaijan Republic and intending measures for preservation.Baku: Elm, 2012, p. 111. 

 
69
S.T.Məhərrəmova 
 
2. The quantity of microorganisms in oil pollution of the gray brown soil of 
AzerbaijanThe 4
th
 International Congress of the European Confederation of Soil Science 
(ECSSS), 2- 6 July 2012, Bari-Italy p.2434 
3. Əsgərov Ələddin, Əliyev Fəqan, Hüseynov Eldar, Əliyev Soltan “ Müasir  Ekologiya ”, 
Bakı:  2007. 
4. Д.Г.Звягинцев,И.П.Бабьева,Г.М.Зенова Биоилгия почвИзд-во МГУ,2005,-445 с., 
 
 
БИОЛОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ПОДПАХОТНЫХ ПОЧВ ВДОЛЬ 
ГЯНДЖА-ГАЗАХСКОЙ МАГИСТРАЛИ 
 
С.Т.Магеррамова  
 
Исследованы  биологические  особенности  подпахотных  почв  вдоль  Гянджа-
Газахской  магистрали.С  этой  целью  Для  этих  целей  в  пределах 50-100м  от 
магистральной  дороги  взяты  образцы  почв  на  глубинах 0-20см, 20-40 см , изучен 
растительный  покров  исследуемой  территории.В  образцах  почв  были  изучены 
сапрофитные  микроорганизмы  На  основе  полученных  результатовбыл  проведен 
сравнительный анализ количественных показателей микроорганизмов подпахотных 
почв . 
 
 
BIOLOGICAL FEATURES OF SOILS ALLONG THE GANJA-KHAZAKH  
HIGHWAY 
 
S.T.Magerramova  
 
The aim of this study is to research biological features of cultivated soils along the 
Ganja-Khazakh highway. on this purpose soil and vegetation cover were studied in the site 
and soil samples were collected from 0-20 cm and 20-40 cm depth at a distance of 50 m 
and 100 m from the highway. Saprofile microorganizms of the samples collected were 
studied. On the basis of results gained a quantative index of  microorganizms of cultivated 
soils was analysed comparatively. 

 
61
ODLAR YURDU UNİVERSİTETİNİN ELMİ VƏ PEDAQOJİ XƏBƏRLƏRİ 
THE SCIENTIFIC AND PEDAGOGICAL NEWS OF ODLAR YURDU UNIVERSITY
 
 
2015 - № 41
 
 
 
 
 
İNSAN ORQANİZMİNDƏ MİKOZ XƏSTƏLİYİNİ YARADAN 
PATOGEN GÖBƏLƏKLƏR 
 
K.S.Zeynallı 
Odlar Yurdu Universiteti 
                                                 e-mail: [e-mail]  
 
Açar sözlər: mikoz, mikologiya, göbələk, patogen 
Keywords: mycosis, mycology, fungi, pathogenic 
Ключевые слова: микоз, микология, грибки, патогенный   
 
Müxtəlif bioloji aktiv maddələr sintez etmək qabiliyyətinə malik olan 
göbələklərdən, xüsusən də  mikromisetlərdən dərman preparatlarının hazırlanmasında,  
çörək və yeyinti məhsullarının  istehsalında,  şərabçılıqda və s. geniş miqyasda istifadə 
edilməsi son zamanların adi reallığıdır. Lakin elə mikroskopik göbələklər mövcuddur ki, 
onlar kənd təsərrüfatı  məhsullarına, ev heyvanlarına, nəhayət, insan orqanizminə çox 
böyük ziyan vurur və müxtəlif mənşəli xəstəliklərin əmələ gəlməsinə səbəb olur. 
           Bizi əhatə edən bioaerozol mühiti və ya sağlam insan dərisini tədqiq etsək, burada 
mikroskopik göbələklərin  mitseli fraqmentlərinə, hif və sporlarına hər zaman rast gəlmək 
mümkündür. Lakin əlverişli mühit yarandıqda, yəni insan orqanizminin müqaviməti 
zəiflədikdə saprotrof hesab etdiyimiz mikromisetlər  şərti-patogen göbələklərə çevrilir. 
Uzun müddət həkim nəzarəti olmadan qəbul edilmiş antibiotiklər, qlyukokortikoidlər və s. 
insanda immun sisteminin zəifləməsinə  səbəb olur ki, bu da patogen göbələklərin 
orqanizmdə  fəallığını artırır və göbələk mənşəli xəstəliklərin yaranmasına təkan verir. 
QİÇS,  şəkərli diabet, bədxassəli  şiş  xəstəliklərindən, artıq çəkidən  əziyyət çəkən 
insanlarda isə mikroskopik göbələklərlə yoluxmalara daha tez-tez rast gəlinir. Xüsusən də 
sanitar-gigiyenik  qaydalara düzgün əməl olunmadıqda, göbələk xəstəliyinə yoluxmuş 
insanın  şəxsi  əşyalarından (diş  fırçası,daraq, dəsmal və s.) istfadə edildikdə, patogen 
göbələklər dəridə olan mikroçatlar, mikrozədələr və ya həzm sistemi, tənəffüz sistemi, 
ifrazat sistemi vasitəsilə orqanizmə daxil olur. 
           Klinik  tədqiqatlar göstərir ki, mikroskopik göbələklərin insan orqanizmində 
törətdiyi patoloji proseslər  əsasən  mikozlar formasında təzahür edir. Mikoz patogen 
göbələklərin əmələ gətirdiyi infeksion xəstəlik olub, dərini, dırnaqları, selikli qişanı, gözü, 
hətta sinir sistemini də  zədələyə bilir.  
           Mikozun  müxtəlif formaları (dermatomikoz, keratomikoz, kandidoz, dərin 
mikozlar) mövcuddur ki, bunlardan ən geniş yayılmış dermatomikoz (dermatofitiya) hesab 
edilir. Dünya əhalisinin təqribən 15-20%-i dermatofitiyadan əziyyət cəkir. Xəstəliyin 
yaradıcısı Trichophyton, Microsporum və Epidermophyton göbələk cinsinin növləridir. Bu 
patogen göbələklər dərinin üst qatlarını zədələyir. Hazır üzvi maddələrlə qidalanaraq, ətraf  
 
 
 

 
62
K.S.Zeynallı
 
 
mühitin əlverişsiz şəraitinə cox dayanıqlı olub, illərlə yaşamaq qabiliyyətinə malikdir.  
           Dermatofitiyanın bir növü rubrofitiya  xəstəliyidir ki, Trichophyton rubrum  
göbələyi  tərəfindən yaranır və hamar dəridə,  əldə, ayaqda (daban və  pəncə hissəsi), 
lokalizə olunur.Dəridə güclü qaşıntıya səbəb olan papula,eroziya və xoraları əmələ gətirir. 
Dərinin sağalması  bəzi  hallarda çapıqlaşma ilə müşayət olunur.  
            Dermofitiyanın digər forması olan onixomikoz  xəstəliyi dırnağa mikrozədələr 
sayəsində daxil olaraq, onun deformasiya olunmasına (qalınlaşma, rəngini 
dəyişmə,ovulma və s.) səbəb olur. Müalicəsi uzun müddətlidir, hətta residiv də verə bilir.  
       
Mikrosporiya da dermatofitiyanın bir forması  olub, Microsporum ferrugineum 
növü  tərəfindən  başın tüklü hissəsində diametri 2-3 sm olan, oval şəkilli üzəri pulcuqlarla 
örtülmüş yaralar əmələ gəlir ki,bu zaman saç kökündən qırılır. 
           Patogen  göbələk növü olan Trichophyton verrucosum  və  Trichophyton 
mcntagrophytes var. gypseum vasitəsilə başın saç, bığ  və saqqal nahiyəsinin dərisində 
əmələ  gələn  digər xəstəlik  trixofitiya  adlanır. Bu zaman dərinin zədələnmiş hissəsi 
qaysaqla örtülür.Qaysağın alt hissəsində irinli pustullar əmələ  gəlir və tük dəridən 
səthindən 2-3 mm hündürlükdə qırılır.  
            Mikozun  digər forması  keratomikoz adlanır və bu zaman patogen göbələklər 
keratin maddəsilə ilə qidalanaraq, epidermisin buynuz qatını  zədələyir. Bura alabəzək 
dəmrov və düyünlü trixosporiya xəstəliyi aiddir. Rütubətli mühiti sevən bu mikromisetlər 
zəif qaşıntı, cox az iltihabla  nəzərə çarparaq, xəstəni yalnız kosmetik cəhətdən narahat 
edə bilir. Patogen-lipofil maya göbələklərinin vasıtəsilə əmələ gəlir. 
            Mikozun daha bir forması olan kandidoz (kandidamikoz) xəstəliyi  insanın daxili 
orqanlarını, selikli qişalarını, dərisini, zədələyir. Xəstəliyin yaradıcısı isti və rütubətli 
mühitdə fəal inkişaf edən, Candida cinsinə aid şərti patogen olan Candida albicans  hesab 
edilir. C.albicans  göbələyinin ən çox rast gəlindiyi bölgə insanın  ağız boşluğu, urogenital 
və cinsiyyət orqanlarıdır. Ağız boşluğunun kandidoz xəstəliyi əsasən uşaqlar və yaşlılarda 
rast gəlinir. Dilin üzərində, damaqda, diş  ətində, yanaqda kəsmiyə  bənzər bozumtul-ağ 
rəngli örtük əmələ  gəlir. Örtüyü təmizlədikdə altdan iltihablaşmış qanayan selikli qişa 
görünür. 
           Kandidoz  xəstəliyinə hamar dərinin büküşlərində, dırnaqda, ayaqların altında və 
barmaqların arasında da rast gəlmək mümkündür. 
           Mikozun  dərin mikozlar adlanan bir neçə növü vardır ki, bu xəstəliklər 
(Blastomikoz, Sporotrixoz, Xromomikoz) Cənubi Amerika, Afrika, ABŞ-da geniş 
yayılmışdır. Bu göbələklərlə yoluxma dərinin alt qatlarının, sümüklərin, əzələlərin, daxili 
orqanların və s. zədələnməsi ilə müşayət olunur. Xəstəliklərin ağırlığını nəzərə alsaq, bəzi 
hallarda bu göbələklərlə yoluxma ölümlə də nəticələnə  bilir. 
           Blastomikoz xəstəliyi  Blastomyces dermatitidis adlanan patogen göbələk dərinin 
alt qatlarına, bəzən də sümüyünə  yoluxaraq insanın yuxarı və aşağı ətraflarında düyünlü , 
qan-irin qarışıqlı  dərin xoralar əmələ gətirir ki,bu xoralar dərin çapıqlara çevrilir. 
           Sporotrixoz  xəstəliyini  əmələ  gətirən  Sporotrichum schenckii növünün  insan 
orqanizminə yoluxması  nəticəsində  dərialtı toxuma, selikli qişa, limfa sistemi, bəzən də 
daxili orqan və sümüklər zədələnir. Yoluxma dəri zədələnməsi, tənəffüs və həzm sistemi 
vasitəsilə baş verir.Daxili  orqanların xoraları uzun müddət sağalmır. 
          Dərin mikozlardan hesab edilən Xromomikoz xəstəliyinə patogen göbələklərin 
Hormodendron cinsninin nümayəndələri vasitəsilə yoluxan xəstələrin aşağı  ətraflarında 
çoxlu şiş kütləsi əmələ gəlir. Bəzi hallarda bu şişlər böyüyüb, bir-biri ilə birləşir. 

 
63
K.S.Zeynallı
 
            
Yuxarıda qeyd olunanları nəzərə alsaq, deyə bilərik ki, göbələklər düşündüyümüz  
qədər sadə orqanizmlər deyildir. Hesab edirik ki,müasir mikologiya elminin inkişafı, hələ 
də xüsusiyyətlərini bilmədiyimiz bir çox patogen göbələklərin aşkar edilməsinə imkan  
verəcəkdir. Bu da öz növbəsində insan orqanizminə  zərər verən mikroorqanizmlərin, o 
cümlədən patogen göbələklərin tibbi diaqnostika ilə vaxtında  müayinə olunaraq düzgün 
müalicəsinə şərait yaradacaqdır.   
 
Ədəbiyyat 
1.
 
Кубанова  А.А.,  Потекаев  Н.С.,  Потекаев  Н.Н.  Руководство  по  практической 
микологии. – Москва, Финансовый издательский дом «Деловой экспресс», 2001 
2.
 
Лещенко  В.М.  Морфология,  физиология,  экология  грибов  (принципиальные 
положения). Materia medica, 1997, №2, с. 5-9 
3.
 
Рукавишникова  В.М.  Эпидемиология,  патогенез,  клиника,  лечение  и 
профилактика микозов стоп. Materia medica, 1997, №2, с. 11-40 
4.
 
 Рукавишникова В.М. Микозы стоп. М.: МСД, 1999 
5.
 
Бурова  С.А.,  Буслаева  Г.Н.,  Шахмейстер  И.Я.  Грибковые  заболевания. 
Приложение к журналу «Здоровье»,1999, №6 
6.
 
Сергеев  А.Ю.  Грибковые  заболевания  ногтей.  Москва, «Медицина  для  всех». 
Национальная академия микологии, 2001 
7.
 
Степанова Ж.В. Грибковые заболевания. Москва, Крон-пресс, 1966 
8.
 
Сергеев  А.Ю.,  Иванов  О.Л.,  Сергеев  А.Ю.,  и  др.  Исследование  современной 
эпидемиологии онихомикоза. Вестник дерматологии и венерологии, 2002, №3, с.31-
35 
9.
 
Родионов А.Н. Грибковые заболевания кожи. СПб: Питер, 1998 
10.
 
Сергеев  А.Ю.  Системная  терапия  онихомикозов.  Москва.  Национальная 
академия микологии. 2000 
11.
 
Сергеев  Ю.В.,  Сергеев  А.Ю.  Проект  «Горячая  линия»:  итоги  и  результаты. 
Успехи  медицинской  микологии, 2003, том  №2,  с.153-154.  Москва,  Национальная 
академия микологии.  
12.
 
 Сергеев  Ю.В.,  Сергеев  А.Ю.  Онихомикозы:  грибковые  инфекции  ногтей.  М.: 
Гэотар-медицина, 1998  
13.
 
Сергеев  А.  Ю.,  Сергеев  Ю.  В.  Кандидоз:  природа  инфекции,  механизмы 
агрессии и защиты, диагностика и лечение. М.: Триада-Х, 2000. 
14.
 
Сергеев  А.Ю.,  Сергеев  Ю.В.  Чему  учат  клинициста  исследования 
эпидемиологии  дерматомикозов?  Успехи  медицинской  микологии, 2003, том  №2, 
с.154-155. Москва, Национальная академия микологии. 
15.
 
Баткаев  Э.А.,  Корсунская  И.М.  Лечение  микозов  у  взрослых  и  детей.  Вестник 
последипломного образования, 2000, №3, с. 12-13 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
64
K.S.Zeynallı
 
 
         PATHOGENIC FUNGI THAT PROVOKE 
        MYCOTIC DISEASES IN THE HUMAN BODY 
 
K.S.Zeynalli 
 
SUMMARY 
 
         Mycosis (fungal diseases) is a widespread group of infectious diseases caused by 
parasitic fungi. Fungal spores enter the skin and subcutaneous tissues as a result of 
microtrauma, get deposited on the mucous membranes of the eyes and upper respiratory 
tract or the lungs during breathing. The nature and severity of mycosis depend on the type 
of fungus and the location of the lesion. Fungal infections are caused by the diseases that 
negatively affects body's immunity. Those diseases can affect various parts of skin and its 
appendages (nails, hair), external genitalia, mucous membranes, lungs, esophagus. 
Mycosis are typically chronic. 
 
            ПАТОГЕННЫЕ ГРИБЫ, ПРОВОЦИРУЮЩИЕ   
             МИКОЗНЫЕ БОЛЕЗНИ В ЧЕЛОВЕЧЕСКОМ ОРГАНИЗМЕ 
 
              К.С.Зейналлы 
 
               РЕЗЮМЕ 
 
Микоз  (грибковые  заболевания) - широко  распространенная  группа 
инфекционных  болезней,  вызываемых  паразитическими  грибками.  Споры  грибков 
попадают  в  кожу  и  подкожную  клетчатку  в  результате  микротравм,  оседают  на 
слизистых  оболочках  глаз,  а  также  верхних  дыхательных  путей  или  в  легких  при 
дыхании.  Характер  и  тяжесть  микоза  зависят  от  вида  грибка  и  локализации 
поражения.  Развитию  микозов  способствуют  любые  заболевания,  вызывающие 
снижение защитных сил организма. Могут поражаться различные участки кожи и ее 
придатки (ногти, волосы), наружные половые органы, слизистые оболочки, легкие, 
пищевод. Микозы, как правило, имеют хроническое течение.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
52
ODLAR YURDU UNİVERSİTETİNİN ELMİ VƏ PEDAQOJİ XƏBƏRLƏRİ 
THE SCIENTIFIC AND PEDAGOGICAL NEWS OF ODLAR YURDU UNIVERSITY
 
 
2015 - № 41
 
 
 
ANAFİLAKTİK ŞOKUN DİNAMİKASINDA İMMUM VƏ LAXTALANMA 
GÖSTƏRİCİLƏRİNİN QARŞILIQLI ƏLAQƏSİNİN QANDA VƏ LİMFADA 
DƏYİŞMƏSİNİN MİKROELEMENTLƏRLƏ KORREKSİYASI 
 
İ. A. Axundov 
Odlar Yurdu Universiteti 
tibb üzrə fəlsəfə doktoru 
 
Açar sözlər: İmmun komponent, laxtalanma, sensibilizasiya, anafilaktik şok, 
allergik reaksiya. 
Ключевые слова: иммунный компонент, свёртывание, сенсибилизация, 
анафилактический шок, аллергическая реакция. 
Key words: immune component, coagulation, sensibilisation, anafilaktik shok, 
allerdic reaction. 
 
Problemin aktuallığı.  İmmun komponentlər ilə laxtalanma arasındakı  əlaqə çox 
az öyrənilmişdir. Bizə rast gələn məlumata  əsasən 1989-cu ildə B.İ.Kuznik., 
H.V.Vasilyev, N.N.Çıbikov nəşr etdirildikləri «İmmunogenez, hemostaz və orqanizmin  
qeyri-spesfik davamlığı» (24) adlı sanballı monoqrafiyada canlı orqanizmdə  hemostazın 
fermentativ tənzimində immun sisteminin rolu haqqında fikir irəli sürmüşdürlər. Onlar 
belə qənaətə gəlmişdilər ki, profermentlər orqanizm üçün immunoloji baxımdan lazımdır. 
Fermentlərin fizioloji aktivləşməsi prosesində immun sistem fəaliyyətə başlayır və 
nəticədə autoantitel sintez olunur və beləliklə, hemostatik homeostaz aktivləşmiş 
laxtalanma sisteminə qarşı  əmələ  gəlmiş autoantitellərlə tənzimlənir. Müəlliflərin fikrinə 
görə timus vəzisi çıxarılmış heyvanlarda T-limfositlərdə ciddi çatışmazlıq yaranır ki, bu da 
laxtalanma sisteminə qarşı əmələ gəlmiş autoantitellərin miqdarını azaldır, komplementin 
fəallığını isə çoxaldır. İmmun sistemi komplement aktivləşdirir (15, 19, 21). 
Ona görədə dövr edən immun komplekslərinin (DİK) artması nəticəsində komple-
mentin fəallığı yüksəlir (25, 26, 28, 30). 
N.A.Konstantinova «Toxumaların zədələnmələri və immun komplekslər» (22)  
adlı monoqrafiyasında göstərilmişdir  ki, dövr edən immun komplekslərin miqdarının  art-
ması  və plazmanın komplementar fəallığının aşağı düşməsi hiperkoaquoyasiyaya və ya 
dövr edən immun komplekslərin miqdarının  azalması isə hipokoaqulyasiyaya səbəb olur. 
Bütün bu ədəbiyyat məlumatlarından belə  nəticəyə  gəlmək olar ki, immunitet ilə 
laxtalanma arasında müəyyən dərəcədə  əlaqə vardır. Lakin bu məsələnin bir çox cəhəti 
öyrənilməmiş qalır. 
 
Allergik reaksiyalar və xüsusilə anafilaktik şoka gəldikdə isə bizə rast gələn ədə-
biyyatda məlumat tapa bilmədiyimizdən öz tədqiqatımızda anafilaktik şokun dinamika-
sında immun komponentlər və laxtalanma tərəfindən baş verən dəyişikliklərin öyrənilmə-
sini məqsədəuyğun hesab edirik (1, 5, 8). 
 
Tədqiqatın material və metodları.  Tədqiqat 2,0-3,0 kq. çəkiyə malik olan 
“Şinşilla” cinsli dovşanlar üzərində aparılmışdır. Anafilaktik şoku yaratmaq üçün əvvəlcə  
 

 
53
İ. A. Axundov 
 
heyvan sensibilizasiya edilir, yəni yüksək həssaslıq halına salınır. Bu məqsədlə dəri altına 
az miqdarda (0,1ml) normal at zərdabı yeridilir.  
 
Tədqiqat üçün qan dovşanın qulaq venasından götürülmüş, limfa isə döş limfa 
axacağının katerizasiyası yolu ilə alınmışdır (13, 23).  
 Qanda 
və limfada immun göstəricələr (leykosit, neytrofil, eozinofil, limfosit, T-
limfosit, B-limfosit, IgE, DİK, komplement) və laxtalanma göstəriciləri (koalin müddəti 
(KM), kefalın müddəti (KfM), hissəvi fəallaşmış trambin müddəti (HFTM), fibrinogenin 
miqdarı (FM), trombin müddəti (TM), antitrombin-III (AT-III) fibrinolitik fəallıq (FF)) 
həmçinin arterial təzyiq (AT), tənəffüsün sayı (TS) və limfanın axın sürəti (LAS) təyin 
olunmuşdur.  
 
Alınmış nəticələr və onların müzakirəsi. Eksperimentlərin kontrol seriyasında 30 
adadovşanından istifadə olunmuşdur. Anafilaktik şok zamanı 17 heyvan tələf olmuşdur. 
Müəyyən edilmişdir ki, sensibilizasiyanın 7-ci günü qanda immun göstəricilər fərqlənmiş, 
belə ki, leykositlər, neytrofillər, eozinofillər, limfositlər, T-limfositlər çoxalmış, B-
limfositlər azalmış, komplementin titri aşağı düşmüş, IgE, DİK artmışdır. 
Sensibilizasiyanın 14-cü günündə leykositlər, neytrofillər, eozinofillər, limfositlər, T-
limfositlər, B-limfositlər, IgE, DİK artmış, komplement isə azalmışdır. Anafilaktik şokun 
özündə leykositlər, neytrofillər, eozinofillər,  limfositlər, T-limfositlər, B-limfositlər 
azalmış, DİK-isə başlanğıc göstəricisinin 321,6%-ni (p<0,01) təşkil etmişdir. Anafilkatik 
şok zamanı qanda komplementin titri və IgE sərbəst halda müşahidə olunmamışdır. 
Anafilaktik  şokdan çıxan heyvanlarda bir gün sonra leykositlər, neytrofillər eozinofillər, 
limfositlər, T-limfositlər, B-limfositlər, DİK artaraq sensibilizasiyanın ilk günlərindəki 
kimi olmuşdur. IgE müəyyən olunmamış, komplementin miqdarı isə  təxminən 
sensibilizaiyanın 14-cü gününə bərabər olaraq -73,8% (p<0,01) təşkil etmişdir. 
 
Həmin tədqiqat dövründə LƏF sistemi göstəriciləri intaktdan fərqlənərək sensibili-
zasiyanın 7-ci günü KM, KfM, HFTM, TM zəifləmiş, FM artmış, AT-III azalaraq 49,7% 
(p<0,01), FF-isə yüksələrək-32,4% (p<0,01) olunmuşdur. Sensibilizasiyanın 14-cü günün-
də laxtalanma göstəriciləri getdikcə zəifləmiş, FM artmış, əks-laxtalanma azalaraq 43,4% 
(p<0,01), fibrinoliz isə yüksələrək -38,7% (p<0,01) təşkil etmişdir. Anafilaktik şokun 
özündə laxtalanma daha da zəifləmiş, AT-III azalaraq 37,2 (p<0,01), FF sürətlə yüksələrək 
-66,1% (p<0,01), anafilaktik şokdan çıxan heyvanlarda bir gün sonra isə  LƏF sitemi 
göstəricilərin miqdarı təxminən sensibilizasiyanın ilk dövrlərindəki kimi olunmuşdur. 
 Qanda 
olduğu kimi limfada da immun göstəricilər intakt qrupundan fərqlənmişdir. 
Belə ki, sensebilizasiyanın  7-ci günü leykositlər, B-limfositlər, DİK başlanğıc göstə-
ricidən artıq olmuş, limfositlər normadan -30% (p<0,01), T-limfositlər -40,5 (p<0,01), 
komplement isə 51,5% (p<0,01) təşkil etmişdir. Sensibilizasiyanın 14-cü günü leykositlər, 
limfositlər, T-limfositlər, komplement isə  kəskin azalmışdır. B-limfositlər və  DİK-in 
miqdarı artıq olmuşdur. Anafilaktik şok zamanı leykositlər, B-limfositlər, DİK sürətlə 
artaraq başlanğıc göstəricilərdən kəskin fərqlənmiş, limfositlər, T-limfositlər normadan 
getdikcə  aşağı olunmuş, komplementin titri müəyyən edilməmişdir. Anafilaktik şokdan 
çıxan heyvanlarda bir gün sonra leykositlər, limfositlər, T-limfositlər, DİK, komplement, 
sensibilizasiyanın ilk günlərində ki, kimi olmuş, B-limfositlərin miqdarı isə başlanğıc 
göstəricinin 329,7%-ni (p<0,01) təşkil etmişdir.  
 
Həmin tədqiqat dövründə  LƏF sistemi göstəricilərində  də  dəyişikliklər müşahidə 
olunmuş, belə ki, laxtalanma və əks-laxtalanma artır, FF isə yüksələrək başlanğıc göstə-
ricinin - 6,4%-inə (p<0,01) bərabər olmuşdur. Sensibilizasiyanın 14-cü günündə KM,  

 
54
İ. A. Axundov 
 
KfM, HFTM, TM, AT-III zəifləmiş, FM artmış, FF isə getdikcə  yüksələrək  - 9% 
(p<0,01) olmuşdur. Anafilaktik şok zamanı KM, KfM, HFTM, AT-III getdikcə zəifləmiş, 
FM getdikcə artmış, TM-nin zəifliyi ilk dəfə artaraq 63,4% (p<0,01) olmuş, FF-isə - 6,1% 
(p<0,01) təşkil etmişdir. Anafilaktik şokdan çıxan heyvanlarda bir gün sonra isə  LƏF 
sistemi göstəriciləri sensibilizasiyanın ilk dövrlərindəki kimi olmuşdur. Anafilaktik şok 
zamanı LAS zəifləyərək 7,8% (q/d) olmuşdur.  
Sensibilizasiyanın 7-ci və 14-cü 
günündə  həyatı vacib funksiyalara (AT, TS) ciddi dəyişiklik olmamışdır. Belə ki, 
başlanğıc vəziyyətlə müqayisədə sensibilizasiyanın 7-ci və 14-cü günü AT -0,7% (q/d) və 
-3,6% (p<0,01), TS -13% (p<0,01) və -19,1% (p<0,01), həledici dozanı yeritdikdən sonra 
anafilaktik  şokun başlanğıcını minqoqrafın göstəricilərinə  əsasən təsdiqləyirdik. AT 
sürətətlə enərək -50% (p<0,01), TS isə -42,7% (p<0,01) təşkil etmişdir. Anafilaktik 
şokdan çıxan heyvanlarda AT -43,8% (p<0,01), TS -40,6% (p<0,01)olmuşdur. 
  
Həmcinin həlledici inyeksiyanı yeritdikdən sonra heyvanların ölüm faizi 56,6% 
təşkil etmişdir. 
Beləliklə, bütün yuxarıda göstərilənləri yekunlaşdıraraq deyə bilərik ki, anafilaktik 
şok modeli yaradılmış heyvanlarda həm sensibilizasiya, həm  şok, həm də desensibili-
zasiya dövründə qanda və limfada immun və LƏF sistemi göstəricilərində, həmcinin LAS-
da dəyişikliklər yaranır. Nəticədə şok mərhələsində toksik məhsulların yuyulub aparılması 
cətinləşdiyi ücün heyvanların həyati vacib funksiyalarında dəyişikliklər  əmələ  gəlir və 
ölüm faizi artır. 
Aldiğımız nəticələr öyrəndiyimiz göstəricilərin korreksiyası istiqamətində tədqiqat 
aparmaq lazım gəldiyini göstərirdi. 
Immun və laxtalanma sistemlərində qan və limfada müşahidə olunan dəyişiklikləri 
korreksiya etmək məqsədilə litium mikroelementindən istifadə edildiyi haqda ədəbiyatda 
məlumatlar var. Belə ki, müxtəlif  dozalarda litium tənzimləyici təsir göstərir, müqaisəli 
olaraq deyə bilərik ki, bu dozalarda həmin elementlər qanın laxtalanmasını uzadır. Bundan 
əlavə bu mikroelementlər antihistamin, antiserotonik, adrenolitik təsir göstərməklə desen-
sibilizəedici və antiallergik effekt verir, allergik reaksiyalarda bəzi funksional pozğun-
luqları aradan götürür, bronxspazmın əmələ gəlməsinin qarşısını alır. Qeyd etmək lazımdır 
ki, litium limfotrop təsirə malikdir (14, 16, 18, 20, 27, 29). 
 
Litium mikroelementinin antikoaqulyant effekti qanda olduğu kimi limfada da lax-
talanma və trombin vaxtının uzanması, həmçinin fibrinogenin konsentrasiyasının azalması 
ilə özünü göstərir. Nəticədə limfa axının sürətlənməsi müşahidə olunur. Müəyyən 
olmuşdur ki, yuxarıda göstərilən qaydalar üzrə vena daxilinə 3%-li 3 ml yeridilən litium 
mikroelementləri döş limfa axarında limfa axınını sürətləndirir. Sensibilizasiyanın 
sonunda limfa axınının sürəti maksimal səviyyəyə çatmış olur. Litiumun bütün digər xü-
susiyyətləri onun müxtəlif patologiyalar zamanı  tədbiqinin effektliyinin öyrənilməsinə 
əsas verir. 
Ekperimentlərin II təcrübə seriyasında istifadə olunan 30 dovşanı normal at zər-
dabının ilk inyeksiyası ilə eyni vaxtda litium bikorbonat məhlulunu yeritdik. 7-ci gün, 14-
cü gün və anafilaktik şokun özündə  və  şokdan çıxan heyvanlarda bir gün sonra  təyinat 
aparılmışdır. Bu seriyada dovşanların doqquzu şokdan çıxmamışdır. 
Tədqiqatın bu mərhələsində yəni sensebilizasiyanın 7-ci günündə qanda  leykosit-
lər neytrofillər, eozinofillər, B-limfositlər komplement başlanğıc göstəricilərdən az  fərqlə-
nmişdir, limfositlər, T-limfositlər, IgE, DiK isə başlanğıc göstəricidən artıq olmuşdur. 
Sensibilizasiyanın 14-cü  günündə immun göstəricilərdə fərqlər müşahidə olunmuş, belə  

 
55
İ. A. Axundov 
 
ki, leykositlər, neytrofillər, eozinofillər, komplement nisbətən azalmış, B-limfositlər 
sensibilizasiyanın 7-ci gününə nisbətən cüzü artaraq -54,7% (p<0,01) təşkil etmiş, 
limfositlər, T-limfositlər, DİK tədricən artmış, IgE isə sensibilizasiyanın 7-ci gününə 
nisbətən kəskin azalaraq 459% (p<0,01) olmuşdur. Anafilaktik şokun özündə immun 
göstəricilərdən leykositlər, neytrofillər, eoznofillər tədricən azalmış, B-limfositlər nisbətən 
artaraq - 48% (p<0,01) olmuş, anafilaktik şokda komplement -81,2% (p<0,01) təşkil 
etmiş, limfositlər, T-limfositlər, DİK isə nisbətən artmışdır, IgE qanda sərbəst halda 
tapılmamışdır. Anafilaktik şokdan  şıxan heyvanlarda bir gün sonra isə leykositlər ney-
trofillər, eozinofillər və komplementin miqdarı nisbətən artmış, B-limfositlər isə azalaraq -
58,7%-ə (p<0,01) çatmış, limfositlər, T-limfositlər, DİK azalaraq, özünü  müsbət 
istiqamətdə göstərmişdir, IgE isə qanda sərbəst halda müşahidə olmamışdır.  
Həmin tədqiqat dövründə qanda LƏF sistemi göstəricilərində də dəyişikliklər mü-
şahidə olunmuş, belə ki, sensibilizasiyanın 7-ci günündə KM, KfM, HFTM, TM, AT-III 
başlanğıc göstəricilərə nisbətən kəskin zəifləmiş, FM artmış, fibrinoliz isə azalaraq - 
20,9% (p<0,01) olmuşdur. Sensibilizasiyanın 14-cü günündə laxtalanma göstəriciləri 
getdikcə zəifləmiş, FM artmış, əks-laxtalanma azalaraq 52,8% (p<0,01), FF yüksələrək -
26,9% (p<0,01) təşkil etmişdir. Anafilaktik şokun özündə laxtalanma göstəriciləri 
zəifləməkdə davam etmiş, FM tədricən çoxalmış, AT-III azalaraq 45,6% (p<0,01), 
fibrinoliz isə iki dəfə yüksələrək -64,3% (p<0,01) olmuşdur. Anafilaktik şokdan çıxan 
heyvanlarda bir gün sonra KM, KfM, HFTM başlanğıc göstəriciyə yaxın olmuş FM, TM 
anafilaktik  şok mərhələsindən fərqlənərək azalmış, AT-III kəskin azalaraq 
 
30,3%(p<0,01), FF isə  başlanğıc  göstəriciyə  yaxınlaşaraq -9,4% (p<0,01) təşkil etmişdir. 
Qanda olduğu kimi bu təcrübə seriyasında da limfada baş verən immun dəyişiklik-
lərində  fərqlər nəzərə çarpmış, belə ki, leykositlər, B-limfositlər, DİK başlanğıc göstə-
ricilərdən,  fərqlənərək artıq olmuş, limfositlər, T-limfositlər, komplement isə başlanğıc 
göstəricidən aşağı olmuşdur. Sensibilizasiyanın  14-cü günü leykositlər, B-limfositlər və 
DiK-də artım müşahidə olmuş, limfositlər, T-limfositlər, komplement isə  tədricən ço-
xalmışdır. Anafilaktik şok zamanı özündə leykositlər, limfositlər, T-limfositlər, B-limfo-
sitlər, DİK artmış, komplement - 59,8% (p<0,01) təşkil etmişdir. Anafilaktik şokdan çıxan 
heyvanlarda bir gün sonra isə immun göstəricilərin miqdarında azalma müşahidə olun-
muşdur. 
Həmin tədqiqat dövründə limfanın LƏF sistemi göstəricilərində  dəyişikliklər baş 
vermiş, belə ki, laxtalanma göstəriciləri sensibilizasiyanın 7-ci günü  zəifləmiş, AT-III 
başlanğıc göstəricisinə nisbətən artaraq 51,6% (p<0,01) olmuş, fibrinolitik fəallıq isə yük-
sələrək - 23,9%-ə (p<0,01) bərabər olmuşdur. Sensibilizasiyanın 14-cü günü laxtalanma 
göstəricilərində  zəifləmə müşahidə olunmuş,  əks-laxtalanma azalaraq 44,2% -ə (p<0,01) 
çatmış, FF isə getdikcə yüksələrək -30,1% (p<0,01) olmuşdur. Anafilaktik şokun özündə 
KM, KfM, HFTM, TM, kəskin zəifləmiş, FM artmışdır. AT-III azalaraq 35,6% (p<0,01) 
olmuş, FF isə yüksələrək -36,2%-ə (p<0,01) çatmışdır. Anafilaktik şokdan çıxan 
heyvanlarda bir gün sonra isə KM, KfM, HFTM, FM azalaraq sensibilizasiya dövrünə 
yaxın olmuş, TM, AT-III, FF isə başlanğıc göstəriciyə yaxın olmuşdur. Sensibilizasiya və 
şok mərhəlsində FM artmış, şokdan çıxan heyvanlarda bir gün sonra təxminən başlanğıc 
mərhələyə yaxınlaşmışdır. Anafilaktik şok zamanı LAS 96% (p<0,01) təşkil etmişdir. 
Sensibilizasiyanın  7-ci günü AT və TS -0,2% (q/d) və -5% (p<0,05), 14-cü günü AT 
nisbətən azalaraq -5,9% (p<0,01), TS artaraq -10,6% (p<0,01), anafilaktik şok zamanı AT  
 

 
56
İ. A. Axundov 
 
və TS azalaraq -54,3% (q/d) və -0,2% (q/d), şokdan çıxan heyvanlarda isə bir gün sonra 
AT -50,1% (p<0,01) və TS -39,9% (p<0,01) təşkil etmişdir.   
Bu seriyada həlledici inyeksiyadan sonra heyvanların ölüm faizi 30% olmuşdur. 
Ücüncü təcrübə seriyasında on gün litium xlorid və  həlledici dövrdə natrium se-
lenit mikroelemetləri yeridilmişdir, sonra sensibilizasiya dövründə  və anafilaktik şokun 
özündə heyvanın qanında və limfasında immun və LƏF sisteminin dəyişmə dinamikasını 
öyrəndik. Bu seriyada 30 ada dovşanından istifadə olundu. Dovşanlardan biri sensibi-
lizasiyanın  13-cü günü, yeddisi isə anafilaktik şok zamanı tələf olmuşdur. 
 
Litium xlorid və  həlledici dövrdə natrium selenit məhlulu inyeksiya edildikdən 
sonra sensibilizasiya olunmuş heyvanlarda 7-ci gün qanda leykositlər, neytrofillər, eozino-
fillər, B-limfositlər, komplement başlanğıc göstəriciyə nisbətən fərqlənərək aşağı olun-
muş, limfositlər, T-limfositlər, DİK yüksəlmiş, IgE isə kontrol qrupuna nisbətən azalaraq 
802,6% (p<0,01) olmuşdur. Sensibilizasiyanın 14-cü günü leykositlər, neytrofillər, 
eoznofillər, B-limfositlər, T-limfositlər, DİK nisbətən artmış, IgE surətlə azalaraq 420,5% 
(p<0,01) təşkil etmişdir. Anafilaktik şok zamanı qanda immun göstəricilər kəskin 
fərqlənmiş, belə ki, leykositlər, neytrofillər, eozinofillər, B-limfositlər, komplement 
başlanğıc göstəricidən fərqli olaraq sürətlə azalmış, limfosit və T-limfositin miqdarı sensi-
bilizasiyanın 14-cü gününə nisbətən artaraq 44,6% (p<0,01) və 56,1% (p<0,01) təşkil 
etmiş, IgE azalaraq 53,8% (q/d), DİK artaraq 348,6% (p<0,01) olmuşdur. Anafilaktik 
şokdan çıxan heyvanlarda bir gün sonra immun göstəricilərindən leykositlər, neytrofillər, 
eozinofillər, komplement nisbətən artmış, limfositlər T-limfositlər, B-limfositlər, DİK 
azalaraq sensibilizasiyanın ilk günlərindəki kimi olmuş, IgE-isə    başlanğıc göstəricinin 
48,7%-ni (q/d) təşkil etmişdir. 
 
Həmin tədqiqat dövründə qanda LƏF sistemi göstəricidən KM, KfM, HFTM, TM 
sensibilizasiyanın 7-ci günü litium xloridin təsirindən zəifləmiş, AT-III başlanğıc 
göstəricidən artıq olaraq 53,3% (p<0,01), FF isə yüksələrək -23,3% (p<0,01) olmuşdur. 
Sensibilizasiyanın 14-cü günü KM, KfM, HFTM, TM sensibilizasiyanın 7-ci gününə  
nisbətən daha çox zəifləmiş, AT-III aşağı düşərək 48% (p<0,01), FF isə getdikcə  
yüksələrək -28,2 (p<0,01) təşkil etmişdir. Anafilaktik şok zamanı  LƏF sistemi göstə-
ricilərində fərqlər kəskinləşmiş, belə ki, KM, KfM, HFTM, TM sürətlə zəifləmiş, AT-III 
azalaraq 40,3% (p<0,01), FF isə yüksək səviyyədə olaraq - 67%-ə (p<0,01) bərabər 
olmuşdur. FM isə getdikcə artmışdır. Anafilaktik şokdan çıxan heyvanlarda bir gün sonra 
isə LƏF sistemi göstəriciləri başlanğıc göstəricilərə yaxın olmuşdur. 
 Sensibilizasiyanın 7-ci günündə limfanın immun göstəricilərində  də  dəyişikliklər 
baş vermişdir. Belə ki, leykositlər, B-limfositlər, DİK başlanğıc göstəricidən fərqlənərək 
artıq olmuş, limfositlər, T-limfositlər, komplement isə başlanğıc göstəricidən aşağı olmuş-
dur. Sensibilizasiyanın 14-cü günü leykositlər, limfositlər, T-limfositlər, B-limfositlər, 
DİK, komplementin miqdarı sensibilizasiyanın 7-ci gününə nisbətən artmışdır. Anafilaktik 
şok zamanı leykositlərin miqdarında kəskin fərq baş verməyərək 35,1% (p<0,01), yerdə 
qalan göstəricilər limfosit T-limfosit, B-limfosit, DİK nisbətən artıq olmuş, komplementin 
fəallığı isə litium-xloridin təsirindən əmələ gələrək -57,2%-ə (p<0,01)  bərabər olmuşdur. 
Anafilaktik  şokdan çıxan heyvanlarda bir gündən sonra isə leykositlər, limfositlər, T-
limfositlər, B-limfositlər, DİK-in miqdarı  təxminən sensibilizasiya dövründəki kimi 
olmuş, komplement isə nisbətən azalaraq - 61,9% (p<0,01) təşkil etmişdir. 
 
Həmin tədqiqat dövründə sensibilizasiyanın 7-ci günündə limfanın LƏF sistemin-
də dəyişikliklər baş verərək, litium-xloridin təsirindən KM, KfM, HFTM, TM, zəifləmiş,  

 
57
İ. A. Axundov 
 
AT-III başlanğıc göstəriciyə  nisbətən artaraq 33,9% (p<0,01), FF isə yüksələrək - 20,7% 
(p<0,01)  olmuşdur. Sensibilizasiyanın 14-cü günündə laxtalanma göstəriciləri getdikcə 
zəifləmiş, AT-III azalaraq 26%-ə (p<0,01) FF isə yüksələrək - 24,8% (p<0,01) bərabər 
olmuşdur.  Anafilaktik şokun özündə laxtalanma göstəriciləri getdikcə  zəifləmiş, AT-III 
nisbətən azalaraq 20,3% (p<0,01), fibrinolitik sistem isə getdikcə  yüksələrək 34%-ə 
(p<0,01) çatmışdır. FM getdikcə artmışdır. Anafilaktik şokdan çıxan heyvanlarda bir gün 
sonra laxtalanma və fibrinolitik sistem göstəriciləri sensibilizasiya dövründəki kimi  ol-
muş, əks-laxtalanma isə nisbətən azalaraq 13,4% (p<0,01)  təşkil etmişdir. Anafilaktik şok 
zamanı LAS surətlənərək 78% (p<0,01) olmuşdur. AT və TS müsbət istiqamətdə 
dəyişmişdir. Sensibilizasiyanın 7-ci günü -2% (p<0,05) və -5% (p<0,05), 14-cü günü AT 
nisbətən azalaraq -2,4% (p<0,05), TS isə artaraq 2,1% (q/d), anafilaktik şok zamanı AT və 
TS azalaraq -28,4% (p<0,01) və -0,2% (q/d), şokdan çıxan heyvanlarda bir gün sonra isə -
14,9% (p<0,01) və -24,8% (p<0,01) təşkil etmişdir.  
 
Bu seriyada həlledici inyeksiyadan sonra   heyvanların ölüm faizi 23,3% təşkil 
etmişdir. 
 
Burada qeyd etmək lazımdır ki, apardığımız bu tədqiqat seriyasında dovşanlarda 
anafilaktik şokun əlamətləri daha zəif nəzərə çarpmışdır ki, bu da litium mikroelementlə-
rinin antiallergik təsiri ilə əlaqədardır (cədvəl.1). 
Cədvəl. 1 
Müxtəlif preparatlarla korreksiya fonunda təcrübə heyvanlarının ölüm faizi