Jurnal Azərbaycan Respublikası Mətbuat və İnformasiya Nazirliyində qeydiyyatdan keçmişdir

ЗАКЛЮЧЕНИЕ 
 
В  результате  статистического  анализа  получены  зависимости  напряжения 
сдвига  полимерных  растворов  от  концентраций  ПАА  и  КМЦ.  Построены 
трёхмерные модели, выражающие зависимость напряжения сдвига от концентрации 
ПАА  и  КМЦ.  Показано,  что  полимерные  составы  на  основе  ПАА  и  КМЦ, 
приготовленные  на  пресной  воде,  при  всех  рассмотренных  концентрациях  ПАА  и 
КМЦ проявляют псевдопластические свойства.  
 
ЛИТЕРАТУРА 
 
1.
 
Шарипов  А.У.  Проектирование  и  регулирование  основных  показателей 
бурения глубоких скважин. – ВНИИОЭНГ, 1995. - 280 с.  
2.
 
Агамалиева  Ф.М.  Разработка  и  регулирование  составов  буровых 
растворов  и  технология  их  применения  при  бурении  глубоких  скважин. 
Дисс. док. фил. Баку, 2012. 
3.
 
Стреков  А.С.,  Агамалиева  Ф.М.,  Эфендиев  Г.М.  Изучение  влияния 
концентрации  полиакриламида,  карбоксиметилцеллюлозы  и  типа 
растворителя  на  реологические  характеристики  полимерных  буровых 
растворов // AMEA “XƏBƏRLƏR” YER ELMLƏRİ. – 2010, - № 1, - с. 65-
70  
 
 
 
 
 
 

 
24
 
Р.И.Мирзаев 
 
 
POLİMERLƏRİN QAZIMA MƏHLULLARININ REOLOJİ 
XÜSUSİYYƏTLƏRİNƏ TƏSİRİNİN EKSPERİMENTAL TƏDQİQİ 
 
R.İ.Mirzəyev 
 
XÜLASƏ 
 
 Quyuların qazılmasının geoloji şəraiti və  məhsuldar layların açılması polimer 
məhlulların müxtəlif tərkiblərinin işlənməsi zəruriliyini gündəliyə  çıxarır. Təqdim 
olunmuş  məruzədə eksperimental üsulla polimerərin konsentrasiyasının sürüşmə 
gərginliyinə  təsirinin öyrənilməsinə  həsr olunmuşdur. Statistik təhlil  əsasında həmin 
asılılığı ifadə edən analitik və üçölçülü fəza modelləri qurulmuşdur. 
 
EXPERIMENTAL STUDIES OF THE EFFECT OF POLYMERS ON THE 
RHEOLOGICAL PROPERTIES OF DRILLING FLUIDS 
 
R.I.Mirzayev 
 
ABSTRACT 
 
Geological conditions of drilling and drilling into productive formations 
necessitate the development of various formulations of polymer drilling fluids. In this 
report, the results of a statistical analysis on the effect of polymer concentration on the 
shear stress are presented, model is obtained and three-dimensional dependences, 
expressing this relationship, are built. 
 
 
 
 
 

 
5
ODLAR YURDU UNİVERSİTETİNİN ELMİ VƏ PEDAQOJİ XƏBƏRLƏRİ 
THE SCIENTIFIC AND PEDAGOGICAL NEWS OF ODLAR YURDU UNIVERSITY
 
 
2015 - № 41
 
 
                          
SÜXURLARI QEYRİ-XƏTTİ DEFORMASİYAYA UĞRAYAN LAYLARIN 
REOLOJI VƏ SÜZÜLMƏ-TUTUM PARAMETRLƏRİNİN TƏYİNİ ÜSULLARI 
 
A.M.Quliyev, B.Z.Kazımov  
AMEA Geologiya və Geofizika İnstitutu 
AZ1143, Bakı ş., H.Cavid prospekti, 29A,  
e-mail:[e-mail] 
 
Açar sözlər:  qeyri-xətti deformasiya, reoloji deformasiya, relaksasiya vaxtı, 
süzülmə-tutum parametrləri 
Keywords: nonlinear deformation, rheological deformation, relaxation time, 
filtrational and capacitor parameters 
Ключевые слова: нелинейная деформация, реологическая деформация, время 
релаксации, фильтрационно-емкостные параметры 
 
 İşlənilmə prosesində lay təzyiqinin azalması  nəticəsində yatağı  təşkil edən 
süxurlarda baş verən müxtəlif növ deformasiyaların neft və qaz yataqlarının işlənilmə 
məsələlərinin həllində nəzərə alınması müvafiq deformasiya modellərinin köməyilə həyata 
keçirilir. Bu məqsədlə neft və qaz yataqlarının işlənməsi nəzəriyyə  və  təcrübəsində 
müxtəlif deformasiya modelləri nəzərdən keçirilir ki, bunlara misal olaraq, süxurların xətti 
elastiki, qeyri-xətti elastiki, relaksasiyalı  və sürüngənli deformasiya modellərini misal 
göstərmək olar.  
Xətti və qeyri-xətti elastiki deformasiya modellərinə əsaslanan parametrlərin təyin 
etmə üsulları  ədəbiyyatda nisbətən daha geniş yayılmışdır. Bununla yanaşı,  ədəbiyyatda 
reoloji deformasiyaya uğrayan süxurlardan təşkil olunmuş yataqların işlənmə göstəricilə-
rinin və quyudibi təzyiqin dəyişmə  məlumatlarından istifadə etməklə parametrlərin 
(süzülmə-tutum və reoloji) təyini məsələlərinin bir sıra həllərinə də rast gəlinir [1-5].  
Süxurların real deformasiya şəraitini tam surətdə nəzərə almaqla yatagın işlənilmə 
göstərilərinin təyini çox dərəcədə layın süzülmə-tutum və deformasiya model 
parametrlərinin etibarlı və dəqiq təyin edilməsindən asılıdır. Həmin parametrlərin etibarlı 
və  dəqiq təyini isə  nəzəri  əsaslandırılmış  və aprobasiya olunmuş üsulların işlənib 
hazırlanmasını tələb edir. Bu məqsədlə hazırkı işdə işlənilmə prosesində süxurları qeyri-
xətti (relaksasiyalı  və sürüngənli) deformasiyalara məruz qalan neft və qaz yataqlarının 
laylarının süzülmə tutum və reoloji deformasiya parametrlərinin yüksək informativliyə 
malik nəzəri əsaslandırılmış təyini üsulları işlənib hazırlanmışdır.  
Bu məsələlərin həllində süxurların relaksasiyalı  və sürüngənli deformasiyası 
zamanı  məsaməliyin (
m
) müvafiq olaraq aşağıdakı qanunlarla dəyişməsi qəbul 
olunmuşdur [4]:  
 
 
 
 
 

 
6
A.M.Quliyev, B.Z.Kazımov 
 
)]
(
exp[
0
0
p
p
m
t
m
m
s
m
−
=
∂
∂
+
β
τ
                                               (1) 
τ
β
τ
γ
d
p
p
e
m
m
p
p
m
m
t
t
m
m
)
(
)
(
)
(
∫
−
+
−
+
=
−
−
0
0
0
1
0
0
яс
                               
(2) 
Burada 
0
p
  və 
p  - ilkin və cari lay təzyiqləri; 
0
m   və 
m
 - layın ilkin  və  cari  
məsaməliyi; 
m
τ
 - məsaməliyin relaksasiya vaxtı; 
s
β
 - süxurun sıxılma  əmsalı: 
0
m
m
s
/
яс
β
β
=
; 
−
яс
m
β
 məsaməli mühitin həcmi elastiki sıxılma əmsalı; 
1
m
 - sürüngənli 
layın həcmi axıcılıq parametri;  
m
γ
=
1
−
m
τ
 . 
 Neft  və qaz laylarını xarakterizə edən süzülmə-tutum parametrlərinin 
qərarlaşmamış rejimdə quyunun hidroqazodinamiki tədqiqat məlumatlarına  əsasən 
tapılması üzrə əsasən üç səciyyəvi üsul məlumdur. Birinci üsul - daha çox istifadə olunan 
və istifadə üçün daha sadə  və  əlverişli üsul olan, quyudibi təzyiqinin bərpa  (düşmə) 
əyrilərinin interpretasiya üsuludur. İkinci üsul hidroizləmə adlanır. Bu üsulda, quyulardan 
birinin (istismar və ya vurucu quyu) iş rejimi dəyişdirilir, digər quyuda isə  təzyiq 
“dalğasının” yayılmasının və ya quyudibi təzyiqin dəyişməsinin ölçülməsi həyata keçirilir. 
Nəhayət, üçüncü üsul isə ayrı-ayrı quyuların tədqiqat məlumatlarının deyil, bütövlükdə 
yatağın faktiki işlənmə məlumatlarının interpretasiyası və identifikasiyası ilə bağlıdır.  
 Deformasiyanın reoloji modellərinə daxil olan parametrlərin təyini baxımdan 
təcrübi  əhəmiyyət kəsb edən  əsas məsələlərdən biri, əvvəlcə, yatağın işlənilməsinin ilk 
mərhələsində süxurların özünü məhz hansı reoloji deformasiya rejimində aparmasının 
müəyyənləşdirilməsidir. Göstərilmişdir ki, neft və qaz yataqlarında süxurların relaksa-
siyalı, elastiki və ya sürüngənli deformasiyaya uğramasından asılı olaraq, məsaməliyin və 
orta lay təzyiqinin dəyişmə dinamikası da  bir-birindən  fərqlənir.  Belə ki,  elastiki mühitə 
nəzərən sürüngənli mühitdə  təzyiqin azalmasının nisbətən az, relaksasiyalı mühitdə 
nisbətən çox olması, məsaməliyin dəyişməsində isə əksinə, sürüngənli mühitdə azalmanın 
elastiki mühitə nəzərən nisbətən çox, relaksasiyalı mühitdə  nisbətən az olması müəyyən 
olunmuşdur (şəkil 1, a, b).  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
       
 
 
 
 
 
a)    
 
 
 
      b) 
 
P 
t 
 
P
0 
m 
 
t 
m
0 
1
2
3
3 
2 
1 
 
Şəkil 1. Süxurun qeyri-xətti elastiki  (2),   relaksasiyalı (1),      
 və sürüngənli (3) deformasiyası  şəraitində  
təzyiqin (a) və məsaməliyin (b) zamandan asılı dəyişməsi 

 
7
   
A.M.Quliyev, B.Z.Kazımov 
 
İndi isə hazırlanmış və istifadə üçün təklif olunan bir neçə üsulu nəzərdən keçirək: 
Süxurların relaksasiyalı deformasiyası. 
Məlum olduğu kimi, quyudibi təzyiqin 
bərpa (düşmə) əyrilərinə görə neft (qaz) layının süzülmə-tutum və reoloji parametrlərinin 
təyini müvafiq hidroqazdinamik məsələnin həllinə əsaslanır. Adətən bu məsələlərin dəqiq 
riyazi həlli mümkün olmadığından onların təqribi üsullarla həlli verilir. Tutaq ki, qeyri-
məhdud dairəvi layda radiusu 
q
r
 olan neft (qaz) quyusu uzun müddət sabit 
0
q  debiti ilə 
işlədikdən sonra 
0
=
t
 anında dayandırılmışdır. Quyu ağzının bağlanmasına baxmayaraq, 
laydan quyuya 
)
(t
q
 debiti ilə neft (qaz) axını davam edir. Quyu dayananadək layda təzyiq 
paylanması qərarlaşmış olub, 
)
(r
p
0
-ə bərabərdir. Layın  keçiriciliyi (
k
) sabit qəbul edilir.  
 Süxurların relaksasiyalı deformasiyasını  nəzərə almaqla qeyri-məhdud layda 
quyuların hidroqazodinamiki tədqiqatı zamanı quyudibi təzyiqin bərpası  və ya düşməsi 
üçün aşağıdakı ümumi təqribi ifadələr alınmışdır:       
⎟
⎟
⎠
⎞
⎜
⎜
⎝
⎛
⋅
Δ′
+
Δ
=
Δ
)
(
,
ln
)
(
)
(
)
(
t
F
r
t
q
t
q
t
q
m
q
2
95
2
4
χ
πε
τ
ϕ
 ,   
(
)
)
(
)
(
)
(
)
(
)
(
t
q
t
q
dt
t
q
t
q
t
F
m
t
m
Δ′
+
Δ
Δ′
+
Δ
=
∫
τ
τ
0
           
(3) 
 Burada 
 -  əgər quyuağzı qapanarsa və ya iş rejimini dəyişməklə onun debiti azaldılarsa, 
yəni quyudibi təzyiqin bərpa prosesi gedərsə, 
dt
t
p
d
t
p
t
q
m
q
q
)
(
)
(
)
(
Δ
+
Δ
=
Δ
τ
ϕ
 
; 
0
q
q
q
p
t
p
t
p
−
=
Δ
)
(
)
(
  (neft layı üçün), 
dt
t
p
d
t
p
t
q
m
q
q
2
2
)]
(
[
)]
(
[
)
(
Δ
+
Δ
=
Δ
τ
ϕ
;  
2
0
2
2
q
q
q
p
t
p
t
p
−
=
Δ
)
(
)]
(
[
  (qaz layı üçün), 
)
(
)
(
t
q
q
t
q
−
=
Δ
0
 ; 
    -  əgər quyunun iş rejimini dəyişməklə onun debiti artırılarsa, yəni quyudibi 
təzyiqin düşmə prosesi gedərsə, 
dt
t
p
d
t
p
t
q
m
q
q
)
(
)
(
)
(
Δ
+
Δ
=
Δ
τ
ϕ
 
; 
)
(
)
(
t
p
p
t
p
q
q
q
−
=
Δ
0
  (neft layı üçün), 
dt
t
p
d
t
p
t
q
m
q
q
2
2
)]
(
[
)]
(
[
)
(
Δ
+
Δ
=
Δ
τ
ϕ
; 
)
(
)]
(
[
t
p
p
t
p
q
q
q
2
2
0
2
−
=
Δ
 (qaz layı üçün), 
0
q
t
q
t
q
−
=
Δ
)
(
)
(
  götürülür; 
0
q  - 
)
(t
q
-nin zamanın t=0  anındakı qiyməti; 
0
q
p , 
)
(t
p
q
   - quyunun iş rejimi 
dəyişdirilməzdən əvvəl və sonra uyğun quyudibi təzyiqləri; 
lay
p
 - quyunun iş rejimi 
dəyişdirildiyi anda lay təzyiqi; neft layı üçün - 
∗
=
μβ
χ
k
; qaz layı üçün –  

 
8
A.M.Quliyev, B.Z.Kazımov 
 
)
(
яс
m
lay
lay
p
m
p
k
β
μ
χ
2
0
+
⋅
⋅
=
; 
∗
β
 - layın elastiki-tutum əmsalı: 
яс
m
n
m
β
β
β
+
=
∗
0
 ; 
n
β
 
- neftin sıxılma əmsalıdır.  
 Bu  həlldən istifadə etməklə süxurun relaksasiyasının quyudibi təzyiqin bərpa 
(düşmə) əyrilərinə təsirinin ümumi xarakterini müəyyən etmək olar. 
 Məsələn, neft layı üçün (3) tənliyindən alınır: 
∫
⎥
⎥
⎦
⎤
⎢
⎢
⎣
⎡
⋅
Δ′
+
Δ
=
Δ
−
−
t
q
m
t
m
q
d
F
r
q
q
e
t
p
m
0
2
95
2
4
1
τ
τ
χ
τ
τ
τ
πετ
τ
τ
)
(
,
ln
))
(
)
(
(
)
(
                  (4) 
 Alınmış həllərdən xüsusi halda elastiki deformasiya üçün:  
⎥
⎥
⎦
⎤
⎢
⎢
⎣
⎡
⋅
Δ
=
Δ
)
(
,
ln
)
(
)
(
t
F
r
t
q
t
p
q
q
2
95
2
4
χ
πε
 , 
)
(
)
(
)
(
t
q
dt
t
q
t
F
t
Δ
Δ
=
∫
0
                             (5) 
 Əgər quyu bağlandıqdan sonra quyuya axın nəzərə alınmazsa, yəni 
0
=
)
(t
q
 
(
0
q
t
q
=
Δ )
(
) olarsa, buradan ədəbiyyatdan məlum olan və geniş istifadə olunan 
t
q
r
q
t
p
q
q
ln
,
ln
)
(
πε
χ
πε
4
95
2
4
0
2
0
+
⎥
⎥
⎦
⎤
⎢
⎢
⎣
⎡
⋅
=
Δ
                                           (6) 
düsturu alınar. 
(4) və (6) düsturlardan istifadə etməklə 
1
0,
=
k
 darsi, 
10
=
h
 m, 
1
=
μ
 mPa·san,  
5
10
−
∗
=
β
 atm
-1
, 
ε =1·10
-4 
m
3
/(atm·san), 
100
2
=
q
r
/
χ
 1/san, 
=
0
q
3
10
−
 m
3
/san (
0
=
)
(t
q
), 
5
0,
=
m
τ
 saat və 
=
m
τ
1 saat verilənləri çərçivəsində quyudibi təzyiqlərin  şəkil 2 –də 
)
(t
p
q
Δ
 - t  koordinatında nəzəri bərpa əyriləri verilmişdir.  
Göründüyü kimi, relaksasiyalı deformasiya olunan layda  quyudibi təzyiqin bərpası 
prosesi elastiki deformasiya olunan laya  nəzərən xeyli yavaş gedir. Relaksasiya vaxtı 
m
τ
 
artdıqca, bu yavaşıma daha çox nəzərə çarpır. 
Yuxarıda alınmış analitik asılılıqlardan istifadə edərək süxurların süzülmə-tutum və 
reoloji parametrlərinin təyini üsulu hazırlanmışdır. 
1 - 
5
0,
=
m
τ
 saat;  2 - 
1
=
m
τ
 saat. 
Quyuya dəyişən neft axınını nəzərə almadıqda (4) -dən: 
)
(
~ t
p
q
Δ
t
B
t
F
A
t
p
q
m
⋅
+
⋅
=
Δ
⋅
+
)
(
)
(
1
τ
                                    (7) 
Burada  
∫
Δ
=
Δ
t
q
q
dt
t
p
t
p
0
)
(
)
(
~
;  
t
t
t
t
F
−
= ln
)
(
1
;  
πε
4
0
q
A
=
;  
2
95
2
q
r
A
B
χ
⋅
⋅
=
,
ln
; 
     
∗
=
μβ
χ
k
; 
яс
m
n
m
β
β
β
+
=
∗
0
. 
(7) tənliyinin hər iki tərəfini 
)
(t
p
q
Δ
-yə bölsək: 

 
9
A.M.Quliyev, B.Z.Kazımov 
 
)
(
)
(
)
(
t
F
B
t
F
A
t
y
m
3
2
1
⋅
+
⋅
=
+
τ
                                             (8) 
 Burada  
)
(
)
(
~
)
(
t
p
t
p
t
y
q
q
Δ
Δ
=
1
 ;   
)
(
)
(
)
(
t
p
t
F
t
F
q
Δ
=
1
2
 ; 
)
(
)
(
t
p
t
t
F
q
Δ
=
3
. 
0
2
4
6
8
10
12
14
16
0
2000
4000
6000
8000
10000
 
 
2 
3 
Δp
q
(t), atm
 
    
 2                  4                 6                 8
 t,10
3
  san
 
Δp
q0
 
1 
 
Şəkil 2. Quyudibi təzyiqin 
)
(t
p
q
Δ
 -   t  koordinatında nəzəri bərpa əyriləri   
1-  elastiki deformasiya: 
0
=
m
τ
;    relaksasiyalı deformasiya: 
2 - 
5
0,
=
m
τ
 saat;  3 - 
1
=
m
τ
 saat. 
 
 (8) ifadəsinin 
k
t
t
=
 və 
n
t
t
=
-də qiymətlər fərqinin təyinindən relaksasiyalı layda 
açılmış quyunun hidrodinamiki tədqiqat nəticələrinin interpretasiyası üçün aşağıdakı 
düstur təklif olunur: