Жяфяр хянданын aзярбайжан ядябиййатына

yaramazlıqları, öz fırıldaqları ilə tanınan mürafiə vəkillərini ifşa 

edirsə, sonrakı  əsərlərində dövlət quruluşunu, böyük ictimai 

məsələləri, xalqın geriliyinə səbəb olan dini,  mövhumatı, cəha-

ləti və sairəni  şiddətli tənqid atəşinə» tutduğu, «Aldanmış 

kəvakib», «Kəmalüddövlə məktubları»nda, bir sıra ədəbi tənqi-

di məqalələrində əsasən Təbrizdən-Cənubi Azərbaycandan da-

nışdığını, «xalqda milli şüurun oyanmasına» çalışdığını yazır.  

Azərbaycan xalqının milli dilini və  mədəniyyətini məhv 

etmək siyasəti aparan İran mürtəceləri xalqın milli iradəsini 

«qıra bilməmiş», xalq üsyana qalxıb «öz iqtisadi və siyasi və-

ziyyətini yaxşılaşdırmağa çalışmış», XX əsrə  qədər baş verən 

kəndli üsyanları istənilən «nəticəni verməsə də» xalq İran mür-

təceləri və yerli mülkədarlar əleyhinə qeyri-mütəşəkkil çıxışlar 

etmiş, bu çıxışlar xalq tərəfindən «sevinclə qarşılanmış»dır-de-

yən tədqiqatçı, XIX əsrin axırlarında dəstə düzəldib möhtə-

kirlərin anbarına hücum edən Zeynəb adlı qadına xalqın Paşa 

ləqəbi verdiyini, haqqında mahnılar qoşduğunu qeyd edir: 

Hökm elədi Zeynəb Paşa, 

Cümlə ünasü fərraşa, 

Siz bazarı basın daşa, 

Dəyənəyi yağlayım gəlim, 

Patavanı bağlayım gəlim (122, s. 16).  

Tədqiqatçı Türkmənçay müqaviləsindən sonrakı dövrdə 

Cənubi Azərbaycan xalqının yaratdığı  ədəbiyyatda  Əbülqasim 

Nəbati, Mirzə  Məhəmməd Bağır Xalxali ilə yanaşı haqqında 

tədqiqat aparılmamış Heyran xanım, Hacı Mehdi Şükuhinin 

fəaliyyəti haqqında məlumat verir. Tədqiqatçının bu məlumatı 

verməkdə «məqsədi» özünün dediyi kimi «Türkmənçay müa-

hidənaməsi»ndən sonra da Cənubi Azərbaycan  şairlərinin fars 

                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 

294

şairləri ilə deyil, Azərbaycan şairləri ilə bağlı olduqlarını isbat 

etmək və bunların simasında milli dil və  ədəbiyyatın yaşadığı 

haqda ümumi təsəvvür oyatmaqdır» (122, s. 16).  

C.Xəndan Cənubi Azərbaycanda Füzuli şeir cərəyanını 

davam etdirən Heyran xanımın həyat və yaradıcılığı haqqında 

əldə  məlumatların olmadığından  əsərləri  əsasında məlumat 

toplanıldığını söyləyir. M.Tərbiyət «Danişməndani-Azərbay-

can» əsərində onun haqqında qısa söz deyir, Qulam Məmmədli 

onun bir qəzəlini nəşr etdirir, M.İbrahimov haqqında məqalə 

yazır. 1945-ci ildə SSRİ ilə mədəni əlaqə saxlayan İran cəmiy-

yətinin Təbriz  şöbəsi tərəfindən Heyran xanımın «Seçilmiş 

əsərləri» çap etdirilir, bundan sonra şairə haqqında tədqiqat 

işləri genişlənir. Təbriz ziyalılarından M.Naxçıvaninin kitabxa-

nasındakı əlyazmaları əsasında tərtib olunmuş 137 səhifəlik bu 

əsərə M.Ə.Səfvətin «iki səhifəlik kiçik bir müqəddimə»si, Qu-

lam Məmmədlinin «Heyran xanımın tərcümeyi-halı haqqında 

bir neçə söz» adlı məqaləsi,  şairənin Azərbaycan dilində yazıl-

mış 32 qəzəl, bir tərcibənd, iki müxəmməs, altı müləmmə, on 

farsca qəzəl və iki məsnəvisi daxil edilmişdir» (122, s. 17)-

deyən tədqiqatçı bu əsərlərin şairənin bütün yaradıcılığını əhatə 

etməsə  də, onun haqqında fikir yürütmək baxımından dəyərli 

bilir. 

Tədqiqatçı Heyran xanımın həyat və yaradıcılığını öyrən-

məyin «əhəmiyyət»ini görür. O, bununla bizim Azərbaycan 

ədəbiyyatı tarixində  Məhsəti Gəncəvi, Aşıq Pəri, Xurşudbanu 

Natəvan kimi istedadlı bir şairənin olduğunu sübut edir, ikinci 

tərəfdən də İran istibdadı altında olan Cənubi Azərbaycanda qa-

dınlara qarşı aparılan siyasətə baxmayaraq klassik ədəbiyyatı-

mızın nəcib  ənənələrini davam etdirən bir qadın sənətkarın 

yaradıcılığı ilə  də tanış oluruq, Rus-İran müharibələri (1826-

1828) dövründəki və ondan sonrakı tarixi hadisələr haqqında 

«onun yaradıcılığından məlumat alırıq»-deyir. 

«Seçilmiş  əsərləri»nin müqəddiməsindən məlum olur ki, 

«O, Nəsrəddin şah Qacar səltənətinin əvvəlinə kimi Təbrizdə və 

Gülxani Pənah 

 

 

295 

Xoyda yaşamışdır. Azərbaycanca və farsca 4500 beytdən ibarət 

bir divan qoyub getmişdir» (122, s. 17). 

Tədqiqatçı M. Naxçıvaninin kitabxanasında saxlanan əl-

yazmaların şairənin özü tərəfindən yazılmasını, onun şeirlərinin 

üzünü ağartmaq üçün kağıza ehtiyac hiss edib, Naibüs səltənə 

Abbas Mirzənin arvadına müraciət edərək «haşiyəli kağız» 

istəməsini, yazdığı bir rübaidə  həmin kağızı almasını  təsvir 

etməsini, əlyazmaların ilk səhifələri tələf olsa da, bu kağızın ni-

şanələri saxlanıldığını, Naxçıvani tərəfindən Sovet Azərbay-

canına hədiyyə edildiyini, Azərbaycan SSR EA-nın Şərq kitab-

xanasında saxlanan nüsxənin «haşiyəli nüsxə» olduğunu bil-

dirir: «Əsərin Heyran xanımın  əlyazmasından,  şairənin öz 

dövründə mahir bir xəttat tərəfindən köçürüldüyü Heyran xa-

nım tərəfindən yazılmış bir şeirdən məlum olur. Bu şeir də ha-

man haşiyəli kitaba daxil edilmişdir. Şairə burada xəttatın gözəl 

xəttini tərifləyir, «nə yaxşı yazıbsan» (122, s. 20)-deyir. 

Tədqiqatçı M.Tərbiyətin qeydlərinə istinad edir, Təbrizdə 

doğulduğunu, 80 il yaşadığını qeyd edir. Əsərlərindən onun ata 

tərəfindən Naxçıvanlı, ana tərəfindən isə Dünbülü tayfasına 

mənsub olması, Təbriz, Xoy, Urmiya tərəflərdə yaşadığı, bu 

yerlərin təbii mənzərəsinin yaradıcılığında «silinməz izlər» bu-

raxdığı, onun əsərləri  əsasında XIX əsrin birinci yarısında ya-

şadığı müəyyənləşdirilir. Rus-İran müharibələrinin  şahidi ol-

duğu, baş vermiş müharibənin xalqın iqtisadi vəziyyətinin ağır-

laşdırdığını görüb xalqın vəziyyətinə acıdığını, zəmanədən 

şikayətini göstərən tədqiqatçı onun doğum, ölüm tarixini dəqiq-

ləşdirməyə çalışır: «Hətta  şeirlərinin birində    Nəsrəddin  şahın 

adını çəkməsi və anasına daha bir oğul arzu etməsi göstərir ki, 

Nəsrəddin  şah anadan olarkən, yəni, 1832-ci ildə, Heyran 

xanım yaratmaq iqtidarına malik imiş. Onun bundan sonra han-

sı tarixi hadisəyə şeir yazdığı bizə bəlli deyildir. Sonralar əldən 

düşdüyünü, bir neçə il yazmadığını nağıl edənlərin sözlərini və 

80 il yaşadığını təxmin edən M.Ə. Tərbiyətin də fikrini nəzərə 

alsaq, Heyran xanımın 1758-də anadan olub 1838-də  vəfat 

                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 

296

etdiyini təxmini olaraq müəyyənləşdirmək mümkündür» (122, 

s. 18-19)-deyir.  

Şairənin şeirlərində tədqiqatçı onun «ailə həyatından na-

razı», «sevgisinə çata bilməmiş» olduğu qənaətindədir. Bir 

şeirində «ərindən bezar olmuş bir qadın surəti» yaratdığı, həya-

tında hüznlü hadisələrdən xəbər verən Azərbaycan dilində 

yazılmış tərcibəndini araşdırır, təhlil edir, «hicran mövzusunda 

yazılmış bu epik-lirik» əsərdə şairənin sanki öz həyatını təsvir 

etdiyi,  bu əsərində böyük bir ehtirasla «hicran mövzusunu» 

qələmə aldığı, onu romantik yüksəkliyə «qaldırdığı», bu ro-

mantikanın real insan hisslərilə «bağlılığı» təhlil edilir: «İnsan 

iztirablarından mövzu alıb epik əsərlər yaratmağa təşəbbüs 

edən Heyran xanım heç şübhə yoxdur ki, Şərq  ədəbiyyatının 

standart yolundan uzaqlaşmaq üçün çalışmışdır. Lakin bu yeni-

liklər onda ardıcıl və  fəal olmadığından o, klassik şeirimizin 

ənənələri çərçivəsindən tamamilə  çıxa bilməmişdir» (122, 

s.20). Onun cəmiyyət hadisələrini romantik şəkildə versə  də, 

şəxsi həyatı ilə bağlı olan hicran mövzularında «real hiss və 

həyəcanlardan daha canlı boyalarla» bəhs etdiyi, ümumiyyətlə, 

bu mövzuda onun yaradıcılığında müxtəlif janr və  şəkillərdə 

yazılmış şeirlərin çoxluğu diqqətə çatdırılır.  Bir sənətkar kimi 

«yüksək təşbih, istiarə və mübaliğələr»lə zəngin yaradıcılığında  

hər  şeydən  əvvəl orijinallığa «fikir verməsi», deyilmiş söz və 

ifadələrdən qaçması  təqdir edilir. Baxmayaraq ki, o Füzuliyə 

nəzirələr yazmışdır, Füzulini təqlid edənlərin  bədbəxtliyini 

«bir yenilik əlavə etməmələrində» görən tədqiqatçı «Heyran 

xanımın yaradıcılığı isə belə deyildir. O, əksinə Füzuliyə 

yazdığı nəzirələrdə belə yüksək sənət əsəri yaratmaq prinsipinə 

sadiq qalmışdır. Bizcə, belə hallarda Füzuli yaradıcılığı Heyran 

xanım üçün bir ölçü meyarı olmuşdur»-deyir (122, s. 21). 

Heyran xanımın Füzulidən istifadə şəkilləri araşdırılır. Heyran 

xanımın Füzulidən vəzn və qafiyəni eynilə götürüb o şəkildə 

istifadəsi tədqiqatçının fikrincə, «şairənin ilk yaradıcılıq 

Gülxani Pənah 

 

 

297 

dövrünə aiddir» və bunlarda orijinallıq görmür, «bu təqliddir» 

(122, s. 22). 

Füzuliyə nəzirənin onun yaradıcılığında digər şəkli «vəzn 

və qafiyəni saxlamaqla məna və məzmunu dəyişdir»məsidir.  

Tutuşdu qəm oduna şad gördüyün könlüm, 

Müqəyyəd oldu ol azad gördüyün könlüm 

-beyti ilə başlayan qəzəlinin vəzn və qafiyəsini saxlamaqla 

Heyran xanımın yazdığı 

Olubdur qəm yatağı şad gördüyün könlüm, 

Dağıldı qüssədən abad gördüyün könlüm, 

-misralarını verir və bildirir ki, «Füzulidəki kontrast Heyran 

xanımda başqa mənada ifadə olunmuşdur.  Əgər Füzuli azad 

könlün müqəyyədliyindən danışırsa, Heyran xanım azad könlün 

dağılmasından bəhs edir» (122, s. 22). Burada təqlidçilikdən 

uzaqlaşmaq, «böyük şairin fikirləri arasında yeni fikirlər söylə-

mək» təşəbbüsünü tədqiqatçı görür və ancaq bu qənaətdədir ki, 

«hər halda Füzulinin hakim təsiri görünməkdədir» (122, s. 22). 

Füzuliyə  nəzirənin başqa bir növündə  vəzn və qafiyənin 

dəyişdirildiyi qeyd edilir. Füzulinin «Nitqim tutulur qönçeyi-

xəndanını görcək» misrası ilə başlayan qəzəlinə Heyran xa-

nımın yazdığı aşağıdakı misralar qeyd edilir: 

Gedər əqlim sərimdən arizi-xıxsarını görcək, 

Olur halım pərişan zülfi-ənbərbarını görcək. 

Burada məna və  məzmun deyil, forma yaxınlığı görən 

tədqiqatçı «bədii  ədəbiyyatda məzmun  əsas sayıldığından» bu 

yolu daha orijinal hesab edir. Sabirin də Füzulinin formal xü-

susiyyətlərindən istifadə etdiyi, onun qəzələ parodiya yazaraq 

formal cəhətdən Füzuliyə oxşatmasının satiranın «original-

lığına xələl gətirmədiyi»ni deyən tədqiqatçı «çünki məzmun və 

ideya başqadır. Eyni sözləri Heyran xanımın bu növ şeirləri 

haqqında da deyə bilərik»-fikrindədir (122, s. 23). 

Şairənin Füzulinin vəzn və  rədiflərini saxlamaqla, onun 

qafiyələrini dəyişdirməklə, «vəzn, qafiyə, ifadə tərzinin popul-

yarlığını  nəzərə alaraq, onun şəkli xüsusiyyətlərindən istifadə 

                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 

298

etməsini ümumilikdə Heyran xanımın yaradıcılığındakı Füzu-

linin təsiri və ruhu kimi qəbul edən tədqiqatçı  şairənin ümu-

milikdə yaradıcılığının «çox orijinal» olduğunu bildirir: «o, öz 

yaradıcılığı ilə sadəcə olaraq, Füzuli yolunu davam etdirmə-

mişdir, bəzi hallarda onun inkişafına, təkmilləşməsinə çalışmış-

dır. Şairənin buna iqtidarı da çatır» (122, s. 24). Nümunə üçün 

yüksək təşbehlər yaratmağa qadir olan şairənin 

Tuğyan eləyib dərdü-qəmim, bu dili-zarim, 

Bir gəştiyə bənzər qala tufan arasında. 

 

... Ay gör nə əcəb möcüzədir kim necə bitmiş, 

Bir sünbüli-tər, atəşi-suzan arasında. 

-misralarını nümunə  gətirir və «göründüyü üzrə, dərdü qəmin 

tuğyan etməsilə tufan arasında nə  qədər uyğun təşbih, bir kişi 

simasının təsviri nə  qədər orijinal verilmiş, «sünbüli-tər», 

«atəşi-suzan» arasında onun ay bənizinə işarə edilmişdir» (122-

18-19).  

Heyran xanımın yaradıcılığındakı realizm ünsürləri, 

klassik ədəbiyyatımızda yayılmış təsvir və ifadə vasitələrindən 

də yeni mənada istifadə etməsi, klassik ədəbiyyatımızın  ən 

yaxşı  ənənələrini mənimsəmək və onlarla müqayisədə gözəl 

nümunələr yaratmaq işi dəyərləndirilir. Mirzə İbrahimov yazır: 

«Yaşadığı dövrün zehniyyət və  şüuru Heyran xanımın qəzəl-

lərində əks olunmuşdur. Onun əsərlərindəki fəlsəfi ruh və məna 

dolğunluğu da buradan doğur. Onun ənənəvi  Şərq  şeiri üslu-

bunda yazılmış  qəzəlləri mövzu etibarilə klassik ədəbiyyatın 

çərçivəsindən çıxmayıb «əzəli və  əbədi məhəbbəti» tərənnüm 

etsə  də, öz ruhu, ifadə  tərzi və hissiyyatı etibarilə realist 

əsərlərdir. Onlarda real insan hissləri, insan gözəlliyi və varlığı 

hər  şeydən, təbiətin bütün nemət və gözəlliklərindən üstün 

tutulur... Bu cəhətdən Heyran xanımın qəzəlləri hətta Vaqifin 

qoşmalarını xatırladır. Bu qəzəllərdə həyat və təbiətə, gözəllik 

və incəliyə qarşı sağlam və təbii zövqi əlaqə vardır. Onların hər 

sətrində insan ürəyinin canlı duyğuları hakimdir. Vəzifə bu 

Gülxani Pənah 

 

 

299

böyük  şairənin tam divanını tapmaq, onu oxucularımıza 

çatdırmaqdır» (122, s. 30).  

Onun 

Uçar rəngim üzümdən vəslinə yetdikcə, ey dilbər, 

Dizim titrər, dilim tutmaz, sənin didarını görgəc. 

misralarında «sevgilisinin vəslinə yetişən bir gəncin psixoloji 

əhvali-ruhiyyəsi»nin «real və  təbii» verilməsi, «rənginin uç-

ması, dizinin titrəməsi, dilinin tutulması»nın tam mənası ilə 

«insan psixologiyasının səciyyəvi cizgiləri» olması,  şairənin 

yaradıcılığında real insan gözəlliyini təsvir etməsi, onu təbiət 

gözəlliklərindən üstün tutması Vaqif yaradıcılığı ilə müqayisə 

edilir, Vaqiflə başlayan realist şeirimiz üçün səciyyəvi olan ifa-

dələrin  şairənin  şeirlərindəki ifadələrlə yaxınlığını görən 

C.Xəndan Heyran xanımın «bu cərəyandan da müəyyən dərə-

cədə mülhəm olmuş» olduğu qənaətindədir (122, s. 25). 

Yarın ləbi, gör, ləli-bədəxşanı bəyənməz, 

Dürci-dəhəni qönçeyi-xəndanı bəyənməz. 

...Yarın məhi-ruyunu görən ruyi-zəmində, 

Göydə dolanan mehri-dirəxşanı bəyənməz (122, s. 25). 

Klassik  ədəbiyyatda geniş yayılmış  təsvir və ifadə vasi-

tələrindən də  şairənin «yeni mənada istifadəsi», «bir tərəfdən 

aya, günə, buluda köhnə ədəbiyyatımızdakı təsvir-ifadə vasitə-

ləri kimi» yanaşdığı, ikinci tərəfdən onlara insan gözəlliyi və 

psixologiyasını tətbiq etməsini araşdıran tədqiqatçı «görünür ki, 

real həyati hissləri ifadə etmək üçün Heyran xanımın təsvirləri 

romantik boyalarla verildiyi zaman belə,  şairə inandırıcılıq 

prinsiplərinə sadiq qalır. Lakin psixoloji halların təsvirində bu 

qədər real səhnələr yaradan sənətkar tipin zahiri təsvirində 

klassik  ədəbiyyatın təsvir-ifadə vasitələrinin çərçivəsindən kə-

nara çıxa bilmir» (122, s. 26). Boyun yenə «sərvə», üzün «gü-

nə», qaşların «hilala» bənzədildiyi, bununla belə, bu təsvirlərdə 

insanın psixoloji hallarının çox qüvvətli verildiyi diqqətindən 

yayınmır: «oxucu vaxtı ilə Sabirin qəzəl şairlərinin bədii ifadə 

vasitələrini tənqid etdiyi satirasındakı gülməli gözələ deyil, xə-

                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 

300

yalında asanlıqla canlandıra biləcəyi real insana rast gəlir. 

Demək, Heyran xanımın yaradıcılığında insanın dəruni hiss və 

həyəcanlarının təsviri birinci planda, xarici görünüşünün təsviri 

isə ikinci planda verilir» (122, s. 26)- fikrinin daha aydın isbatı 

üçün aşağıdakı misralarını nümunə gətirir: 

Qıl tamaşa, gözüm, ol sərvi-xuramana bu gün, 

Naz ilə əzm eləyib seyri-gülüstana bu gün. 

Belə kim mən görürəm dilbərimin qəmzəsini, 

Öldürür aşiqi -sərgəştəni mərdanə bu gün. 

Vəslin ey şux, bizə eyddir, eydi-əkbər, 

Eyləmə zülmü sitəm, batmayasan qanə bu gün (122, s. 26) 

Heyran xanımın yaradıcılığındakı realizm ünsürlərinin 

«məhdudluğu», dövrünün «ənənəvi bədii zövqünü» dəyişdirə 

«bilməməsi», ifadələrindəki klassik ədəbiyyat üçün səciyyəvi 

olan estetik görüşlərin «öz hakim təsirini göstərməsi», bu 

zövqün və ya estetik görüşün «tarixi məhdudluğu» və ya «XIX 

əsr üçün köhnəlmiş olduğu»  şeirlərindən gətirilən misralarla 

təhlil edir: 

Şanə çəkibən çin-çin elə, sal üzə zülfün, 

Qüllab kimi ucları rüxsarə qayıtsın. 

... Əhd et, edəsən canüzi sən sidq ilə qurban, 

Heyran! Yar əgər bir də bu gülzarə qayıtsın. 

«Bu misralarda təsvir olunan gözəlin bədii surətini gözü-

müzdə canlandırsaq, onun Vaqifin real gözəllərindən nə qədər 

fərqli olduğu dərhal nəzərə çarpar»-deyir (122, s. 26). 

Heyran xanımın yaradıcılığındakı    bədii xüsusiyyətləri 

araşdırır və  qeyd edir ki, «klassik ədəbiyyatımızın  ən yaxşı 

ənənələrini mənimsəmək və beləliklə  də onlarla müqayisədə 

gözəl nümunələr yaratmaq işində Heyran xanımın yaradıcılığı 

diqqətəşayandır» (122, s. 26-27). Onun aşağıdakı misralarını da 

təhlilə çəkir: 

Səba zülfün dağıtdı, cümlə aləm müşgbar oldu, 

Cəmali mehr tək guya buluddan aşikar oldu. 

Tülu, etdi üzü zülfün arasından günəş asa, 

Gülxani Pənah 

 

 

301

Hər an kəs kim ona nəzzarə etdi biqərar oldu. 

Könül oldu giriftari-nigahi-çeşmi-məxmuri 

Nə möcüzdir bu, yarəb, şir ahuyə şikar oldu. 

Onun burada təşbihin ən yüksək nümunələrindən istifadə 

etmiş olduğunu deyir: «gözəlin zülfünü (buludu) səba üzündən 

dağıtmaq ilə bulud (saç) altından gün (üz) aşikar olur. Bu günə 

(üzə) tamaşa edənlər biqərar olur. Məlumdur ki, günəşə açıq 

gözlə baxmaq mümkün deyildir. Özünü məğrur hiss edən aşiqin 

məşuqəyə vurulmasındakı  vəziyyətin üstünlüyünü isbat etmək 

üçün Heyran xanım şirin ahuya şikar olması kimi çox təsirli və 

orijinal təşbihə müraciət edir. 

Şübhəsiz ki, ən gözəl təşbih nümunəsi kimi qiymət-

ləndirilə bilər» (122, s. 27). 

Öz təşbih və istiarələrinin «təkrar»ı, burada da şairənin 

«örijinallığa fikir verməsi», bu «təkrarlardakı» «yenilik, «daha 

qüvvətli» bir ifadə olması tədqiqatçının diqqətindən yayınmır: 

Açıldı sübh ruyun, şam zülfündən əyan oldu, 

Xəcalət atəşinə mehr yandı, meh nihan oldu. 

-misralarına diqqəti çəkir. Yuxarıda zülf (bulud), üz (gün) 

sözləri burada təkrar edilsə də, göstərir  ki, «lakin bu təkrarda 

bir yenilik, daha qüvvətli bir bədii ifadə vardır. Gözəlin qara 

saçlarının ağ üzündən ayrılması ilə gecənin çəkilib, sübhün 

açılması nə qədər uyğun və mənalı verilmişsə, sübhün açılması 

nəticəsində, yəni gözəlin üzünün görünməsi ilə günəşin xəcalət 

atəşinə yanması və ayın gizlənməsi, yəni insan gözəlliyinin ay 

və gündən qat-qat üstün olması da gözəl ifadə edilmişdir» (122, 

s. 28). 

Mirzə İbrahimov onun fikirlərini təsdiq etmiş olur. «Bö-

yük  şairə-Heyran xanım» məqaləsində Heyran xanımın «His-

siyyat və duyğuları, fikir və düşüncəsi dar bir çərçivə içərisin-

də» hərlənmədiyini, «buna görə  də  şeirləri zəmanəsinə görə 

açıq və aydın bir dildə yazılmış, təşbihləri rəngarəng boyalarla» 

bəzənmiş olduğunu göstərir (6, s. 9).  

                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 

302

Heyran xanımın yaradıcılığında mübaliğələrin gözəl nü-

munələri araşdırılır. «Şişirtmək, üstünlük vermək, böyütmək, 

artırmaq» mənasını bildirən mübaliğə «bədii əsərdə nəzərə çat-

dırılacaq hadisənin, hiss, həyəcanın qəsdən əslində olduğundan 

daha güclü, qabarıq verilməsinə-şişirdilməsinə»,-deyilir (107, s. 

202). 

O mahi-arizə çün zülfi-mişkinin hicab oldu, 

Dedim əbri-siyəh pəs ruyi-xurşidə niqab oldu. 

Təcəlla eyləyib nuri-camalın aləmi tutdu, 

Onun bir zərrəsi getdi, afitab oldu. 

«Şübhəsiz, burada gözəlin təcəlla edən camalından bir 

zərrənin qopub günəşi yaratması mübaliğədir. Lakin bu müba-

liğə  məcazi məna ifadə etdiyi üçün inandırıcıdır. Biz bu mis-

raları oxuyarkən  şairənin nə dediyini başa düşürük. O, təsvir 

etdiyi surətin çox gözəl olmasına işarə edir və oxucunu müna-

sib təşbehlərlə inandırmağa və yaxud qane etməyə çalışır» 

(122, s. 28). 

Şairənin estetik görüşlərində «şeirmiz üçün yeni olan kişi 

surətlərinin təsviri»ni, bir qadın kimi «bu surətlərə  və ya öz 

sevgilsinə münasibətdə» şairənin «orijinal təsvir və ifadə vasi-

tələrindən» istifadəsini dəyərləndirir. 

Şairənin dil məsələlərinə diqqət yetirir, «dildə sadəliyə 

firik verməsi»nin  şeirlərinin «şəkli xüsusiyyətlərinə  də  təsir» 

etdiyi, əruz vəzninin «oynaq bəhrlərindən» istifadə etdiyi, yeri 

gəldikcə əruz vəzninin hecaya yaxın şəkillərindən yararlandığı 

qeyd edilir. İlk baxışda bu şeirlərin  əruz və yaxud heca 

vəznində olduğunu təyin etmək çətin olsa da, diqqətlə  təhlil 

etdikdə əruz olduğunun «anlaşıldığını» bildirir.  Hecaya yaxın 

əruzdan istifadə etməsini görən tədqiqatçı  qəti qənaətdədir ki, 

«o mütləq heca vəznində  də  şeirlər yazmışdır. Təəssüflə qeyd 

etməliyik ki, bu parçalar bütünlüklə əlimizdə yoxdur» (122, s. 

28). 

Boyun sərvi-sühi zülfün müənbər, 

Camalın Yusifi-Kənana bənzər. 

Gülxani Pənah 

 

 

303 

Dilin bülbül, saçın sünbül, üzün gül, 

Kəc olmuş kipriyin peykana bənzər. 

... Vurub badi-səba zülfün dağıtmış, 

Gül üzrə dəstəyi-reyhana bənzər. 

-misralarında şairə Vaqif yaradıcılığına yaxınlığa «cəhd göstə-

rir», bu parçadakı dil sadəliyi və ahəngdarlığı Vaqif qoşmala-

rını «xatırladır».  Şairənin fars dilində yazdığı  qəzəlləri «gözəl 

sənət əsərləridir», bu dili mükəmməl bilsə də, «o fars şairlərini 

deyil, Füzulini izləmiş», «onun məktəbinə  mənsub sənətkar-

lardan olmuşdur».  

Tədqiqatçı fikirlərində haqlıdır. Onun ustad sənətkara 

yazmış olduğu nəzirələr vardır və bu nəzirələr çox «şairanə», 

«mahiranədir»: «Füzulinin məşhur 

Tutuşdu qəm oduna şad gördüyün könlüm, 

Müqəyyəd oldu ol azad gördüyün könlüm» 

mətləli qəzəlinə nəzirə yazmış onlarca şairlər arasında Heyran 

xanımın da nəzirəsi vardır: 

Olubdu qəm yatağı şad gördüyün könlüm, 

Dağıldı qüssədən abad gördüyün könlüm 

-beytlərini  yazan Heyran xanım sanki öz ustadı ilə yarışır, şeir 

sənətindən müəllimi qarşısında imtahan verir» (123, s. 8-9). 

Q.Məmmədli yazır: «fars və ərəb kəlmələrinin ədəbi dilə 

hakim  olduğu bir dövrdə bu dərəcədə təmiz, aydın ana dilində, 

belə bədii ifadələri izhar etməkdə Heyran xanım mahir söz us-

tadı olduğunu bildirir» (123, s. 9). 

 C.Xəndanın bir tədqiqatçı kimi gəldiyi nəticə budur ki, 

«Heyran xanım  ədəbiyyat tariximizdə özünəməxsus yer tutan, 

xüsusi yaradıcılıq yolu olan bir sənətkardır. Yaradıcılığının bə-

dii qiyməti etibarilə o, Azərbaycan  ədəbiyyatı tarixinin qısa 

kursunda adı  çəkilən  şairlərdən heç də geri qalmır. Onun 

yaradıcılığını öyrənmək,  ədəbi irsini tədqiq etmək XIX əsr 

ədəbiyyatımızı zənginləşdirmək, bu dövrdəki romantik şairləri-

mizin sırasına qüvvətli bir söz ustadını daxil etmək deməkdir» 

(122, s. 30). Onun yaradıcılığının öyrənilməsini romantizm 

                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 

304

cərəyanının «bəzi xüsusiyyətlərini öyrənmək üçün də  səciy-

yəvi» bilir. 

Heyran xanımın yaradıcılığının təhlil və tədqiqatını verən 

tədqiqatçının gəldiyi  əsas qənaət budur ki, «Bütün bu gös-

tərdiklərimizdən aydın olur ki, «Türkmənçay müahidənamə-

si»nin lap ilk illərindən Cənubi Azərbaycan  şairləri öz doğma 

dillərində  əsərlər yazmaq, öz milli mədəniyyətlərini davam və 

inkişaf etdirməklə  İran mürtəcelərinin təbliğatına mənfi mü-

nasibət bəsləmişlər». Heyran xanım kimi XIX əsrin ikinci 

yarısında yaşayıb yaradan Hacı Mehdi Şükuhinin yaradıcılığına 

diqqəti yönəldir. 

C.Xəndanın verdiyi məlumata əsasən Hacı Mehdi Şükuhi 

uşaq yaşlarından yetim qalıb, gəncliyini Təbrizdə keçirib, ibti-

dai təhsil alıb,  şəxsi mütaliə yolu ili Şərq və Azərbaycan 

ədəbiyyatını  dərindən öyrənib, «öz şeirlərində realizmə meyl 

edən, feodal-patriarxal həyatın geriliyi ilə mübarizə aparan dini 

mövhumat, cəhalət və nadanlıq əleyhinə» şeirlər yazıb, Təbriz 

mürtəcelərinin hücumuna məruz qalıb. Sonralar Təbrizi tərk 

edib Marağa yaxınlığındakı bir kənddə qohumlarının yanında 

qalmış, ailə qurmuş, ailəsini «yüksək bir eşqlə» sevmiş,  

sevgilisinə  şeirlər ithaf etmiş, «qəzəl janrında yazılmış bu 

şeirlərin çoxunda real insani hissləri» tərənnüm etmişdir. 

Tədqiqatçı onun yaradıcılığını Vaqif yaradıcılığı ilə mü-

qayisə edir. Şükuhinin yaradıcılığındakı «real hisslərin tərənnü-

münü»n «hələ Vaqif realizmi» olmadığını, amma Vaqifin tə-

sirindən ayırmadığını deyir: «Əgər Vaqif öz qoşmalarında real 

həyat, real hiss və duyğuları xalq şeiri  şəkillərində  tərənnüm 

edirdisə,  Şükuhi də bu cərəyanın təsiri altında həm xalq şeiri 

şəkillərindən istifadə edir, həm də klassik şeir şəkillərində real 

hissləri tərənnümə başlayırdı: 

Gül olmaz bu nəzakətdə, 

Gün olmaz bu vəcahətdə, 

Nəsən bəs bu səbavətdə, 

Ki, hüsnün aləmaradır?- 

Gülxani Pənah 

 

 

305 

-deyərək,  şübhəsiz insan gözəlliyini təbiət gözəlliyindən üstün 

tutmuşdur ki, bu da realist sənətkarları romantiklərdən ayıran 

şərtlərdən biri idi» (122, s. 32-33). 

Şükuhinin  əlimizdə olan şeirlərini «təcrübəli bir sənət-

karın yaradıcılıq nümunələri kimi» qiymətləndirilə bildiyini de-

yən tədqiqatçı onun yazıb-yaratdığı dövrdə Azərbaycan  ədə-

biyyatında  şeirdə üç cərəyan olduğunu bildirir. Onların bir 

hissəsinin Füzuli ənənələrini davam etdirdiyini, qəzəl, qəsidə 

yazdığını, «dövrün siyasi, ictimai tələblərinə» laqeyd baxdıq-

larını, bir qisminin «bunların tamamilə ziddinə olaraq Vaqiflə 

başlanan realist şeir cərəyanını» davam etdirdiyini, xalq ədəbiy-

yatı  şəkillərində «qoşmalar yazdığını», üçüncü qrupa daxil 

olanların isə həm Füzuli, həm də Vaqif ədəbi məktəbindən «il-

ham aldığını» qeyd edir və  Şükuhini üçüncü qrupa daxil edir. 

Həm mərsiyə  və  mədhiyyələr, həm də qoşmalar yazmış, 

mərsiyə  və  mədhiyyələri ilə  ədəbiyyatımıza heç bir «yenilik 

gətirməmiş», qəzəl və  qəsidələrində  nəzərə çarpan «əsas 

yenilik» dildə «sadəlik, üslubda realizm ünsürləri» olmuşdur. 

«Salma məni bu möhnəti-hicranə  həmişə» qəzəlinin fars 

tərkibləri olsa da, qəzəlinin dilinin sadə olduğunu, qəzəldə xalq 

danışıq dilində  işlənən ifadələr işləndiyini, orijinal fikirlər 

söyləndiyini, təsvir və ifadə vasitələrinin bədiiliyinə «xüsusi 

fikir» verildiyini, lirik əsərlərində gözəl təbiət təsvirləri olduğu-

nu, ictimai fikirlər də bu lirik əsərlərində yer tapdığını  də-

yərləndirir. 

Şükuhinin yaşadığı dövrdə M.F.Axundovun demokratik 

ideyalarının təsiri altında  ədəbiyyatda mənzum hekayə, epik 

əsərlər, satira və sair kimi janrların inkişaf etməsi, S.Ə.Şirvani, 

Mirzə Məhəmməd Bağır Xalxali kimi şairlərin bu yeni tələblərə 

cavab verdiyini bildirən tədqiqatçı Şükühinin də bu yeniliklərə 

biganə qalmadığını, əsrin tələblərinə cavab verən ictimai şeirlər 

yazmasını, ictimai motivləri özündə əks etdirən epik əsərlər də 

yazdığını bildirir. Epik əsərlərinin böyük bir qismini hekayələr 

təşkil etdiyini, bu hekayələrin həcmcə qısa, bir səhifədən ibarət 

                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 

306 

olmasını qeyd edir: «Bunların məzmunu da hekayədən daha 

çox lətifəyə yaxındır. Mövzunu ictimai həyatın müxtəlif sahə-

lərindən alan şair hər hansı bir hekayə-lətifəsinin axırında tərbi-

yəvi əhəmiyyəti olan bir nəticə verir. Bu hekayələrin bəzisi bir 

neçə sətirlik lətifələrdən ibarətdir» (122, s. 36). 

Azərbaycan dilində yazılmış hekayələrinin mənzum he-

kayələr olması, nağıl tərzində başlaması, Şirvaninin eyni janrda 

yazılmış hekayələrini xatırlatsa da, bunların «daha qəliz» ol-

ması, onun öz başına gələn hadisələri «ümumiləşdirərək ma-

raqlı bir hekayəyə» çevirməsi, 500 misralıq «uzun bir mən-

zumədə  Təbrizdəki ağır vəziyyətini və Marağaya köçmək  əh-

valatını tam təfsilatı ilə» təsvir etməsini qeyd edir. 

Həcvlərinin hamısını «ictimai satira nümunəsi» kimi qiy-

mətləndirmir, bəziləri ictimai səciyyə daşısa da, xoşuna gəlmə-

yən adamlara yazdığı  həcvləri «ayrı-ayrı  şəxslərə qarşı çev-

rilmiş parnoqrafik (həcvi-qəbih) səciyyədə yazılmış  həcvlər-

dir» (122, s. 37)-deyir. 

Mənzum hekayələrindən məzmun və  bədii dəyəri ilə 

seçilən «Münazireyi-əql və eşq» adlı dastanı “xüsusi yer tutur”, 

burada  əql ilə  eşqin birləşməsi qayəsi irəli sürülür: «Atalar 

bunu bacarmadıqları halda «oğullar» bacarırlar. Şair isbat edir 

ki, Fərhad bu yol ilə getdiyi üçün, yəni həm  əqli ilə  Şirinin 

məhəbbətini qazandığı, həm də eşqi ilə xariqələr yaratdığı üçün 

tarixdə daha sərfəli ad çıxarmışdır» (4, s. 40). 

Şükuhinin xalq şeirindən istifadə imkanlarını araşdırır, 

onun bu sahədə Vaqif cərəyanını inkişaf etdirmiş olduğunu 

qeyd edir: «məsələn, Vaqifdə, əsasən, iki hecalı şeirlərə təsadüf 

etdiyimiz halda, Şükuhidə bunların növləri çoxdur. O, sonrakı 

şeirimizdə az işlənən on hecalı  şeirlər də yazmışdır» (122, s. 

41). Heca vəznindəki şeirlərində Vaqif ruhu, Vaqif təsiri görən 

tədqiqatçı  şeirlərindən numunə  gətirir və bu «yaxınlığı» 

vurğulayır. 

C.Xəndan XIX əsrin 90-cı illərinə  qədər Cənubi Azər-

baycanda inkişaf etmiş Azərbaycan  ədəbiyyatını  səciyyələn-

Gülxani Pənah 

 

 

307 

dirmək nöqteyi-nəzərindən  Şükuhinin yaradıcılığını  dəyərlən-

dirir: «Bu, bir daha sübut edir ki, İran mürtəcelərinin müqavi-

mətinə baxmayaraq, xalq öz ana dilində gözəl şeirlərini yarat-

maqda davam etmişdir». Lakin bunun yaradıcılıq dövrünün 

ümumi  tələbləri nöqteyi-nəzərindən «məhdud» olması, bu 

«məhdudiyyəti» dağıtmaq istəyi, tək-tək  şairlərin cəhdlərinin 

ədəbiyyatı lazımi yüksəkliyə qaldıra bilmədiyi qeyd edilir: 

«Hər halda, Məhəmməd Bağır Xalxali kimi şairlərin 90-cı 

illərdə bir az da qabağa gedərək ictimai məzmunlu «Sələbiyyə» 

kimi  əsərlər yaratmaları bu məhdudiyyəti pozmaq cəhdindən 

irəli gəlmişdir» (122, s. 45). 

Sonrakı dövrdə-XX əsrin əvvəllərində baş verən ictimai-

siyasi hadisələr, onun təsiri altında yaranan ədəbiyyat, yaranan 

dram əsərləri, ana dilli mətbuatın əmələ gəlməsi, hekayə, felye-

ton janrlarının yayılması, Sabirin təsiri altında ictimai satiranın 

güclənməsi, publisist romanların yazılmasını «bu məhdu-

diyyətin dağılması üçün atılan ilk addımlar» kimi dəyərləndirən 

C.Xəndan  bütün bu sadalanan sahələrdə fəaliyyət göstərən sə-

nətkarların Cənubi Azəbaycanda «az» olduğuna, irticanın orada 

güclənməsindən bu meyllərin «kütləvi  şəkil ala bilməməsin»ə 

təəssüf edir: bununla belə, «Hər halda XX əsrin yeni siyasi, 

tarixi və ictimai şəraitində başlanan yeniliklər klassik irsə qiy-

mət vermək fikrini də doğurmuş, bunun nəticəsində bu dövrdə 

başqa sənətkarlarla birlikdə  Şükuhinin divanının da Təbrizdə 

nəşr edilmiş» olduğunu çatdırır (122, s. 45).  

C.Xəndan 1905-ci il inqilabının Cənubi Azərbaycan və 

İran həyatına təsirini, o dövrün tarixi-ictimai proseslərini təhlil 

edir, xüsusilə Cənubi Azərbaycanda inqilabi  hərəkatın iki isti-

qamətdə davam etdiyini bildirir: «Bunlardan biri XX əsr 

şəraitində öz mürtəce səciyyəsi ilə daha çox nəzərə çarpan 

feodal-patriarxal  əleyhinə burjua demokratik inqilabi xarakte-

rində, digəri isə daha ciddi səciyyə daşıyan milli-azadlıq uğrun-

da mübarizə ruhunda olmuşdur» (122, s. 47). Bu iki şəkildə 

gedən inqilabı  hərəkatın 1905-ci il inqilabından sonra «qeyri-

                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 

308

mütəşəkkil və  nəticəsiz» olduğu, hərəkata müəyyən plan da-

xilində mütərəqqi bir partiyanın rəhbərlik etməməsi, onu hərə-

kətə  gətirən qüvvələrin müxtəlif olduğu, tərkibindəki inqilab-

çıların da buna «təsir etməsi» göstərilir. Bununla belə,  İran 

mürtəcelərinin zülmü Cənubi Azərbaycanda milli-azadlıq hə-

rəkatının gücləndirdiyini, xalqın qələbə naminə qalxdığı, Ru-

siya və Avropada gedən mübarizələr kimi qüvvətli olmasa da, 

«hər halda islahat ideyası doğurmuş  və bir sıra qeyri-

mütəşəkkil çıxışların baş verməsinə  səbəb olmuşdur»-deyir 

(122, s. 46).  

Cənubi Azərbaycandan Şimali Azərbaycana və Rusiyaya 

fəhlə axını, onların inqilabi təcrübələrdən keçib geri qayıdarkən 

ona bənzər inqilabi çıxışlar törətməsi, bu mənada Cənubi 

Azərbaycan və İran inqilabına Bakının güclü təsiri qeyd edilir. 

1905-ci il dekabr ayında İranda mücahidlərin hərəkatının geniş-

lənməsi nəticəsində 1906-cı il avqustun əvvəllərində  Şah fər-

manla məşrutə elan etməyə məcbur olur, həmin ilin oktyabrında 

isə bir məclis açılır, məclisin əldə edilməsində Tehranın deyil, 

Cənubi Azərbaycanın «həlledici rol oynadığı» bildirilir: 

«birinci məclisdə Tehrandan cəmi bir vəkil (deputat) iştirak 

edirdi.  İran inqilabında azərbaycanlıların xüsusi rolundan 

danışan A.K.Bartold aşağıdakı  sətirləri yazır: «XX əsrdə  İran 

inqilabının  əsas xadimləri Azərbaycandan çıxmışdır» (122, s. 

47). 

Tədqiqatçı  İran inqilabı dövrüncdə yenicə formalaşan 

fəhlə sinfinin «Əncüməni-əsnaf» adlı  fəhlə  hərəkatında birləş-

məsini və  məşrutə  həyatında fəal iştirak etməsini, onun proq-

ramında məqsəd və vəzifələrinin müəyyənləşdirilməsini diqqətə 

çatdırır. Bu proqramda vəzifələr aşağıdakı kimi müəyyənləş-

dirilirdi: «1. İran məşrutəsi və Qanuni-əsasini mühafizə etmək. 

2. Məclisə seçkilərdə sui-istifadəyə yol verməmək. 3. Əsnaf 

sinfinin inkişafı üçün tədbirlər görmək.4. Ümumiyyətlə, əsnafın 

mənafeyini müdafiə etmək» (122, s. 48). Bu həmkarlar 

təşkilatını «xırda burjua səciyyəli bir təşkilat» bilir. 

Gülxani Pənah 

 

 

309 

İran məclisinin ölkənin həyatında az-çox yeniliklər 

etməsi, konstitusiyanı buraxaraq məclisin və  əhalinin hüquq-

larını «müəyyənləşdirməsi», zəhmətkeş («avam») xalq kütlələ-

rinin heç bir nümayəndəsini  təmsil etməməsi, burada ruhani-

lərin nüfuzunun kifayət qədər «güclü» olması, burada az da 

olsa  şah hüququnun «müəyyən dərəcədə  çərçivəyə» alınması 

(məclisin  xaricilərə imtiyaz vermək məsələsini öz əlinə al-

mışdı), milli azadlıq uğrunda gələcəkdə «mübarizənin ilk 

addımları» kimi dəyərləndirilir. Bu dövrdə nəzərə çarpan yeni-

liklərdən biri kimi özünü idarə  təşkilatların (əncümənlərin) 

yaranmasını göstərir. Təbrizdə 1906-cı ildə yaranan əncümənlər 

yerli idarələrin üzərində  nəzarət etdiyini, qiymətləri müəyyən-

ləşdirdiyini, bir sözlə,  əncümənlərin ciddi fəaliyyətini görüb 

şahzadə  Məhəmmədəlinin onun fəaliyyətini dayandırmaq  əm-

rini verməsi, xalqın narazılığı, xalqın kütləvi nümayişlər təşkil 

etməsi nəticəsində Müzəffərəddin  şahın öz oğlunun fərmanını 

geri götürməyə məcbur etməsi açıqlanır.   

Əncümənlərlə yanaşı, Təbrizdə, Rəştdə silahlı fədai dəs-

tələri yaranır, beləliklə, Səttarxan hərəkatı genişlənir, İran mür-

təceləri üçün qorxulu bir qüvvəyə çevrilir. Xalq içindən çıxmış 

bir sıravi əsgər sərkərdə səviyyəsinə qalxır, «sərdari-milli ləqə-

bini alır, onun qəhrəmanlıq mübarizəsi «ədəbi mövzuya çev-

rilir». Səttarxanın inqilabi mübarizəsi Azərbaycan inqilabi 

tarixi haqqında yazan yerli müəlliflərin əsərlərində «dərin izlər 

buraxır», bu hərəkat inqilabın sonrakı dövrlərinə istiqamət 

verir, sonradan baş verən hadisələr (Müzəffərəddin  şahın 

ölümü, Məhəmmədəli  şahın taxta çıxması), tətillərin Makuda, 

Culfada, Rəştdə,  Ənzəlidə üsyanlara çevrilməsi, fəhlələrin tə-

tillərinin genişlənməsi, bir sözlə, Cənubi Azərbaycanda geniş-

lənməkdə olan inqilabi hərəkatın təsiri altında bütün İranda 

böyük hərəkat»ın genişlənməsi xatırlanır.  Şahın gözü 

qabağında 114 əncümənin yaranması, ölkəni bölmək istəyən 

İngiltərə və Rusiyanın gərgin vəziyyətdən təşvişə düşməsi, nəti-

cədə 1907-ci il 31 avqustda Peterburqda «İngilis-Rus» sazişinin 

                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 

310

imzalanması araşdırılır: «Bu sazişə görə, İran torpağı üç hissəyə 

bölünür: rus zonası, Azərbaycan da daxil olmaqla Şimali İran, 

ingilis zonası  Cənubi  İran, arada da qalan üçüncü hissə isə 

«bitərəf zona» adlanır» (122, s. 51). Xalqın  bu sazişdən nara-

zılığı top-tüfənglə yatırılır. Güclənən xalq hərəkatı, bu hərə-

katın yatırılması üçün bütün irtica qüvvələrin Təbriz  ətrafında 

mərkəzləşməsi, Səttarxanın xaincəsinə öldürülməsi, onun 

ölümündən sonra İranda irticanın daha da güclənməsi, xarici 

müdaxiləçilərin öz siyasətini gücləndirməsi, Rusiyanın Azər-

baycanı, Xorasanı, Gilanı silah gücünə tutması, Təbriz  əhlinin 

Səttarxanın ölümündən sonra da silahı yerə qoymaması, həm 

çar qoşunlarına, həm də Sücaüddövlə qoşunlarına qarşı «şəhə-

rin hər bir ev, küçə və məhəlləsi uğrunda» vuruşduğu bildirilir. 

Belə gərgin mübarizələr dövründə 1911-ci ildə hakimiyyət İran 

feodallarının  əlinə keçir, birinci İran burjua inqilabı  məğlub 

olur, sonrakı hadisələr  İranı müstəmləkə  vəziyyətinə salır, bu 

dözülməz vəziyyətə qarşı xalq üsyanları artır, partizan hərə-

katları genişlənir, bundan xarici və daxili irticaçılar narahatlıq 

keçirir. 

Türkmənçay müqaviləsindən sonra ikiyə parçalanmış 

Azərbaycanın ədəbi prosesini tədqiq edən C. Xəndan bildirir ki, 

bu müqavilədən sonra Şimali «Azərbaycan xalqının  ədəbiy-

yatında M.F.Axundovdan sonra yeni ədəbiyyatın N.B.Vəzirov, 

C.Məmmədquluzadə,  Ə.Haqverdiyev, M.Ə.Sabir kimi nüma-

yəndələri XX əsr şəraitində bu məktəbi daha da inkişaf etdirib, 

kütləviləşdirdikləri halda, Cənubi Azərbaycanda Axundovla 

başlanan yeni ədəbiyyatın nümayəndələri görünmürdü. Ədəbiy-

yat aləmində çalışan sənətkarların çoxu köhnə  ədəbiyyatın 

çərçivəsindən kənara çıxa bilmirdilər» (122, s. 59). 

Demokratik fikirlərin Cənubi Azərbaycanda yaranan ədə-

biyyatda «geriliyi», bu geriliyə baxmayaraq Şimali Azərbayca-

nın təsiri altında Cənubi Azərbaycanda yaranan yeni bir hərə-

katın başlanmasının «yeni ədəbiyyatın bünövrəsini» qoyması 

tədqiqatçının diqqətini çəkir. Cənubi Azərbaycanda yeni ədə-

Gülxani Pənah 

 

 

311 

biyyatın yaranmasında M.F.Axundov və onun yaratdığı 

«realizm ədəbi məktəbinin rolunu» xüsusi qeyd edir və bu yol-

da fəaliyyət göstərənləri «Axundovun şagirdləri» adlandırır. 

Bununla belə  fərqləri açır: «M.F.Axundovun Şimali Azərbay-

candakı şagirdləri ilə bunların arasında bir çox mühüm fərqlərlə 

bir sırada dil məsələsi də nəzəri cəlb edir. Cənub şairlərinin fars 

dilində yazmaları, onları geniş xalq kütlələrindən uzaqlaşdırdığı 

halda,  Şimal  şairləri nəinki  ədəbi Azərbaycan dilində, hətta 

sadə ana dilində yazmağı öz qarşılarına məqsəd qoyaraq geniş 

xalq kütlələrinə daha da yaxınlaşırdılar» (122, s. 59). 

Tədqiqatçı Axundov və ondan sonra XX əsrdə yaranan 

ədəbiyyatımızın  «öz ideya məzmunu və  şəkli yenilikləri ilə» 

Cənubi Azərbaycan yazıçılarına «təsir»ini qeyd edir. Axun-

dovun ideyalarının XX əsr şəraitində «mütəşəkkil mübarizənin 

başladığı bir dövrdə» daha geniş şəkildə İranda yayıldığı, 1872-

ci ildə M.M. Qaracadaği tərəfindən Axundovun külliyyatının 

(komediyaları  və «Aldanmış  kəvakib» povesti-C.X) İran və 

Cənubi Azərbaycan  ədəbi mühitində «inqilab» yaratdığı söy-

lənir. Yazıçının «Aldanmış kəvakib» əsərini I şah Abbas döv-

ründən bəhs etsə də, «müasir İran hökumət dairələrinin da tam 

ifşasına doğru yönəldilmiş bir satira» kimi dəyərləndirir: «Mü-

asir oxucu (XIX əsr oxucusu-G.P) şah Abbas dövründəki zülm 

siyasətinin eynilə davam etdirildiyini gördükdə  əsərə yalnız 

tarixi bir əsər kimi yanaşa bilmirdi. Yusif Sərracın iş başına 

gətirilməsi və onun simasında müəyyən dərəcədə xalqın qey-

dinə qalan bir hökmdarın təsvir edilməsi İran həyatında böyük 

dəyişikliyin yaranmasını arzu edən sənətkarın qayə və əməlləri 

idi» (122, s. 60). 

M.F.Axundovun yaradıcılığında yeni əlifba uğrunda apar-

dığı mübarizə mühüm yer tutur. Əlifba haqqında ilk layihəsində 

Axundov «ərəb  əlifbasını islah etmək yolu ilə onu asanlaşdır-

maq fikrində idi» (119, s. 253). Bu layihənin Rusiya, İngiltərə, 

Fransa, Almaniya, Türkiyə,  İranda olan böyük mərkəzi  şə-

hərlərdə dilşünas,  şərqşünas alimlər arasında yayıldığı, təşəb-

                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 

312 

büsün alqışlandığı,  şərqşünas akademik Dorn Axundova yaz-

dığı  məktubda bu layihəni «təqdir» etdiyi məlumdur (120, s. 

252). Bu layihə  İstanbulda qəbul olunmadıqdan sonra İstan-

buldan qayıdıb ikinci bir layihə tərtib edir: «bu layihə hərflərin 

ayrı-ayrı yazılması yolu ilə erabi (saitləri)  onlara daxil etmək 

və nöqtələri tamamilə atmaqdan ibarət idi. Bu iki layihənin bir-

birindən fərqi ondan ibarət idi ki, birincidə  hərflər bir-birinə 

yapışıqlı yazıldığı halda, ikincidə ayrı-ayrı yazılırdı» (122, s. 

253). M.F.Axundov məsələyə «ehtiyatla yanaşır”, hər ikisində 

«köhnə müsəlman əlifbasının qrafikasını» saxlayır, bu layihə də 

«rədd edilir». M.F.Axundov üçüncü bir layihə (avropalıların 

qəbul etdikləri əlifbaya, yəni soldan sağa yazılıb oxunan və bü-

tün saitləri samit hərflər sırasına daxil olan, nöqtələrə ehtiyacı 

olmayan bir əlifbaya keçmək üçün latın  əlifbası qrafikası 

əsasında yaratdığı layihə) tərtib edir, bu layihəyə də etinasızlıq 

Axundovu “ruhdan salmayır” (119, s. 254). 

Böyük maarifpərvər sənətkarın xalqın savadlanması üçün 

ərəb  əlifbasını  dəyişdirmək istəyinə diqqəti çəkən C.Xəndan 

onu ruhdan salmağa çalışan  mürtəce qüvvələrə qarşı  yönəl-

dilmiş, İran hakim dairələrinə, ölkədə kök salmış din, mövhu-

mat və mütləqiyyətə qarşı böyük zərbə vuran «Kəmalüddövlə 

məktubları»nı dəyərləndirir. 

Bu əsəri Axundov 1865-ci ildə Azərbaycan dilində yazıb, 

Mirzə Yusif xanla fars dilinə  tərcümə etmiş, 1874-cü il-də 

Adolf  Berje ilə birlikdə ruscaya çevirmişdir. 

«Kəmalüddövlə  məktubları»nın birincisində  İranın 

hazırki dövründən  ətraflı «danışır», onun sosial şəraitinin 

«bərbad bir vəziyyətdə» olmasını «tənqid» edir, eyni zamanda 

«dövlət işlərinin hərc-mərcliyi, məhkəmələrin qanun adına 

qanunsuz hərəkətləri, elm, ədəbiyyat və  mədəniyyət» aləmin-

dəki «geriliyi»  tənqid atəşinə tutur. Axundovun «Ey əhli-İran, 

əgər sən nəşəyi-azadiyyətdən və hüquqi-insaniyyətdən xəbərdar 

olsaydın, bizə übudiyyətə belə rəzalətə mütəhəmmil olmazdın, 

kəsbi-elmə talib olub fəramüşxanalar açardın, məcmələr 

Gülxani Pənah 

 

 

313

yapardın, vəsaiti-ittifaqı  dəryafət edərdin. Sən  ədəddə  və 

istitaətdə despotdan bəməratib artıqsan, sənə ancaq yekcəhətlik 

və yekdillik lazımdır. (Əvvəlcə revolyusiya edib übudiyyətdən 

nəcat tapardın).  Əgər bu həyət, yəni ittifaq sənə müyəssər ol-

saydı, özünə bir fikir çəkərdin və özünə puç əqaidin qeydindən 

də, despotun zülmündən nəcat verərdin»-fikirlərini yada salır 

(122, s. 61). 

M.F.Axundovun Şərq və İran xalqlarının taleyi ilə maraq-

lanması «təsadüf» deyil, «ardıcıl» səciyyə daşıyırdı. Bədii 

publisist yazılarından başqa yüzlərcə  məktubunun böyük bir 

hissəsi bu mövzuya həsr olunmuşdu. Məsləkdaşlarına yazdığı 

məqalələrdə  bu fikri «ardıcıl» idi, böyük mütəfəkkirin qızğın 

fəaliyyəti «nəticəsiz qalmayır”, Cənubi Azərbaycanın qabaqcıl 

nümayəndələri Axundovun əsərlərindən ilham alaraq feodal 

quruluşu əleyhinə elmi, ədəbi əsərlər yazır, Mirzə Mülküm xan 

(1833-1908),  Ə.Talıbov (1855-1910), Zeynalabdin Marağayi 

(1873-1910) M.F.Axundovun yolunu “davam etdirirlər”. Bu 

şəxsiyyətlər haqqında sonrakı dövrlərdə  tədqiqatçılar araş-

dırmalar aparırdı. 

Mirzə Mülkum xan  Parisdə şərqşünaslıq təhsili almış, M. 

F.Axundovun yaxın dostlarından biri idi. «Şeyx və  vəzir», 

«Məbdəi-tərəqqi», «Üsuli-təməddün», «Üsuli-adəmiyyət», 

«Politikahayi-dövləti» kimi əsərlərin müəllifi Mülkum xanı M. 

F.Axundov «əsərlərinə görə qiymətləndirirdi» (119, s. 256). 

Cəfər Xəndan Mirzə Mülküm xanın «Şeyx və vəzir» adlı 

fəlsəfi  əsərini M.F.Axundovun «Kəmalüddövlə  məktubları» 

üslubunda «mükalimə  şəklində» yazdığını,  İranın «geriliyini, 

feodal-patriarxal həyatdakı ətaləti, hüquqsuzluğu şiddətli tənqid 

atəşinə» tutduğunu açıqlayır.  

Xalqın savadlanması üçün çalışan, rus dilindən bir sıra 

elmi kitabları farscaya tərcümə etdirən, SSRİ EA-nın müxbir 

üzvü Y.E.Bertelsin «yeni ədəbiyyatın banisi» adlandırdığı Əb-

dürrəhim Talıbovun «xalqı maarif və  mədəniyyətə çağırmaq 

işində» böyük işlər gördüyünü dəyərləndirir. 

                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 

314 

C. Xəndan böyük ictimai və elmi fəaliyyətlə məşğul olan 

fars alimlərindən  Şahzadə  Cəlaləddinlə («Nameye Xosrovan»  

adlı məşhur tarixi əsərin müəllifidir, əsərin əlyazmasını bir çox 

alimlərə, o cümlədən M.F.Axundova da göndərmişdir) 

M.F.Axundovun  əlaqələrindən danışır. Müəllif bu kitaba yaz-

dığı müqəddiməsində müxtəlif ölkələrdə yaşayan alimlərə bu 

kitabın bir nüsxəsini göndərib fikrini bilmək istəyir. Onlardan 

biri də  «əslən azərbaycanlı olub Tiflisdə yaşayan və Rusiya 

məmləkətinin dövlət xadimləri, xüsusən, «Tiflis hakimləri ya-

nında böyük hörmətə malik olan Mirzə Fətəli Axundzadə» ol-

duğunu, ondan aldığı cavabı kitabın müqqədiməsinə əlavə etdi-

yini  bildirir. «M.F. Axundov öz cavabında belə yazmışdı: «bu 

kitabın mühəssanatı və gözəlliyi orasındadır ki, siz bu kitabda 

fars dilini biganə sözlərdən tamamilə  təmizləmişsiniz. Kaş 

başqaları da sizin kimi etmiş olaydılar. Mən də çalışıram ki, öz 

millətimi başqalarının  cəngalından xilas edəm. Kaş üçüncü bir 

qüvvə tapıla idi ki, neçə min illik ədalətli və yüksək keçmiş 

olan və bu gün zavallı qalan xalqımızı bu yadellilərdən azad 

edə idi, bir vaxt yer üzünün gülüstanı olub indi xərabazar olan 

vətənimiz azad olaydı. Lakin bu azadlıq imamlıq və peyğəm-

bərlik adı ilə meydana atılanların əli ilə yox, hikmət və fəlsəfə 

əsasında düşünən adamların fikri ilə icra edilə bilər» (122, s. 

63). 

Cəlaləddin M.F.Axundovun böyük dəyər verdiyi ziyalı 

idi. Onun vaxtsız ölümündən mütəəssir olan M.F. Axundov ya-

zırdı ki, «Bir də cavan yaşlarında vəfat etmiş şahzadə Cəlaləd-

din mirzədir ki, mənimlə dostluq və yazışma binasını qoymuş-

du və məni sonsuz surətdə əziz tutardı. Əfsus ki, əcəl aman ver-

mədi ki, mənim bu fazil və yaxşı sifətləri, gözəl əxlaqı özündə 

cəmlənmiş olan şahzadə ilə dostluğum bir az uzanaydı» (123, s. 

9). 

C.Xəndan M.F.Axundovun Cəlaləddinə ulu babalarımız 

haqqında məlumat toplamağı məsləhət görməsini, İran aliminin 

bu məsləhətə  əməl etməsini, zərdüştilərin tarixi haqqında bir 

Gülxani Pənah 

 

 

315 

alimdən aldığı  məlumatı öz əsərinin müqəddiməsinə daxil et-

diyini bildirir. 

Tədqiqatçılar 70-ci illərdə Axundovun bu fəlsəfi  əsərin 

nəşri ilə bağlı hind yazıçısı  və alimi Manekçi-Limçi Sahib ilə 

məktublaşdığını, «onun Tehranda yaşayan bu alimə iki məktu-

bu və  şahzadə  Cəlaləddin mirzənin vasitəsilə göndərilmiş bir 

xitabı» olduğunu, xitabın 1971-ci ilin mayında, məktubların isə 

1976-cı ilin yanvar və may aylarında yazıldığını, məktubların 

xalqlar dostluğu ideyasını «təcəssüm etdirdiyini», Axundovun 

Şərq xalqlarının tarixi ilə dərindən maraqlandığını, hind xalqına 

məhəbbətini ifadə etdiyi bildirir. Axundovun «birinci məktu-

bunda Zərdüşt dinindəki məzhəbləri öyrənmək məqsədi ilə hind 

aliminə bir neçə sual verib bunlara cavab göndərməsini ondan 

xahiş edir...» (119, s. 258). 

M.F.Axundov Cəlaləddinlə yaxın sirdaş idi. M.F.Axun-

dov «Nameyi-xosrovan»ı diqqətlə oxuyub əsəri yüksək qiymət-

ləndirir, «müəllifə əsərini daha da yaxşılaşdırmaq və təkmilləş-

dirmək üçün bəzi məsləhətlər» verir, o da məlumdur ki, «Cəla-

ləddin mirzə öz əsrinin məhz qabaqcıl fikirli ziyalısı olduğu 

üçün M.F.Axundovun komediyalarının və «Aldanmış kəvakib» 

povestinin azərbaycancadan farscaya tərcüməsini katibi 

Məhəmməd Cəfər Qaracadağiyə tapşırmış  və onun tərcümə-

lərini nəşr etdirmişdir» (119, s. 257). 

Tədqiqatçı Axundovun cənub şagirdlərindən olan Zeyna-

labdin Marağayinin fəaliyyətinə diqqəti cəlb edir. 

C.Xəndan İran inqilabının fars ədəbiyyatına təsirini, inti-

baha, yeniliyə səbəb olduğunu bildirir. Daima qəzəl-qəsidə yaz-

mış  şairlərin ictimai mövzulara marağı, inqilabi hərəkatda 

iştiraka meylliyini, xalqın mənafeyini müdafiə edən  şairlərin 

yaradıcılığında az da olsa satira və siyasi lirikaya üstünlük ver-

məsini,  Əşrəf Gilani kimi klassik şeir çərçivəsindən çıxmağa 

çalışan  şairlərin vətənin «dərdlərini» qələmə alması, azərbay-

canlıların bu sahədə aktiv fəaliyyəti tədqiqatçı tərəfindən araş-

dırılır: «Bu dövr şairlərində mübarizə motivlərinin güclənməsi 

                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 

316 

kimi hallar da nəzər-diqqəti cəlb edirdi. Fars ədəbiyyatında 

vəziyyət belə ikən  İran inqilabının ələmdarları olan  azərbay-

canlıların mütləqiyyətə qarşı    nifrət və  həyəcanı daha coşqun 

idi» (122, s. 64). 

İnqilabi hərəkatın  şiddətləndiyi bir dövrdə    şair Sərrafın 

«Azərbaycan» məcmuəsinin səhifələrində nəşr etdirdiyi «Vəqti-

səhərdi» adlı  şeiri «milləti-islamı» intibaha çağırırdı. Zansol 

şəhərində çalışan Axundzadə Mərəndinin yaradıcılığına inqilabi 

hərəkatın təsiri güclü idi. Cənubi Azərbaycanın kənd yerlərində 

də  Məhəmməd Heydəçi, Mirzə Qafar Zünuzinin «inqilabi 

hərəkatdan ilham alıb,  İran mürtəceləri və yerli mülkədarların 

əleyhinə» yazdığı şeirləri vardır və C.Xəndan onları təhlil edir.  

Zünuzinin: 

Ərbaba bir deyən yox, bunlar nə macəradır, 

Biz binəvaya axı bu zülm nə rəvadır, 

Gəl, bir Zünuz içinə gör, nə xuda-xudadır, 

Bir xərmənə ötürdün səkkiz supayi-xərman. 

-misralarını  bədii cəhətdən «zəif olsa da bu kimi şeirlərdə  

mövzu və üslub cəhətdən bir yenilik duyulmaqdadır»,-deyir 

(122, s. 65). Zünuzinin Təbriz inqilabçılarından Abbas Ağanın 

xatirəsinə ithaf etdiyi, fədai dəstələrində  iştirak etməyə, xalqı 

qəti mübarizəyə çağırdığı şeirləri təhlilə cəlb edilir: 

Arxadaşlar, qan tökün, ta cuşa gəlsin kainat, 

Sabit olsun ta cahana bizdəki əzmü səbat. 

Zillətə ümdə mürəccəhdir şərəfli bir məmat, 

Millətə lazım deyildir beylə əfsürdə həyat. 

Zülmü istibdad dövrü, dövri-yəc övhamıdır, 

Arxadaşlar, qan tökün, qan tökməyin  əyyamıdır 

(122, s. 65). 

Bu dövr mətbuatında Azərbaycan dilində satirik şeirlərin 

dərci qeyd edilir. «Molla Nəsrəddin»ə məktub şəklində yazılan, 

ruhanilərin iç üzünü ifşa edən «Suri-İsrafil»də çap olunan aşa-

ğıdakı misralar verilir: 

Qafqazda dayan keçəndə bir az, 

Gülxani Pənah 

 

 

317 

Məndən yetir, ey səba, be ezaz. 

Çoxluca salam o biqərinə, 

Tiflisdəki «Molla Nəsəddin»ə. 

«Suri-İsrafil» (1907-1908) jurnalına «Molla Nəsrəddin» 

jurnalının «güclü ədəbi təsiri» (68-53) olmuşdur. 

Mir Cəlal yazır: «Tehranda Cahangir xanın (1877-1908) 

redaktə etdiyi farsdilli «Suri-İsrafil» jurnalı C.Məmməd-

quluzadə  və Sabirin təsiri ilə  əsərlər yazan, Azərbaycan dilini 

bilən və «Molla Nəsrəddin»i müntəzəm oxuyan Ələkbər Deh-

xudanın (1879-1956) yazdığı  «Şeyxülislam  əzasında «Molla 

Nəsrəddin»ə  təziyə» adlı azərbaycanca  şeirini çap etmiş,  İran 

mətbuatına güclü ədəbi təsir göstərən bu məşhur gülgü 

jurnalına səmimi məhəbbət duyğularını ifadə etmişdir» (68-85). 

Yuxarıdakı misralar Dehxudanındır. 

İran mürtəcelərinə qarşı «milli şüurun oyanması»nın ədə-

biyyatda «öz təsirini» göstərməsini araşdıran C. Xəndan Pərvin 

xanım Etisaminin bu hissi ifadə üçün aradığı «yeni yollar» diq-

qətə  çəkilir: «O, rəmzli, alleqorik şeirlər yaratmaqla öz 

müasirlərindən fərqlənir. Onun məşhur «Eyb axtaran» şeiri mil-

li şüurun parlaq nümunəsi kimi qiymətləndirilə bilər. Bu şeirdə 

öz doğma vətəni Azərbaycanı sevən bir sənətkarın ürək sözləri 

oxunmaqdadır.  Şairə Azərbaycanu tavus, İranı isə qarğa tim-

salında verir və çox mənalı bir tərzdə deyir: 

Bir qarğanı yüz il aparıb Dəclədə yusan, 

Bir şey dəyişməz onda, qalar rəngi qapqara. 

Yolmaz sənin qanadını kimsə mənim kimi, 

Etmiş gözəl qanad bizi min dərdə mübtəla. 

Qarğa gözəl deyil, buna tavus neyləsin? 

Cəhlin səni sürükləyir irad tutmağa (122, s. 66). 

Çox az ömür sürən Pərvin xanımın farsca yazmış olduğu 

şeirlərin bədii dəyəri,  Əli Fitrət,  Əbülqasim Lahutinin yaradı-

cılığı araşdırılır. 1887-ci ildə Kirmanşahda anadan olmuş Lahu-

tinin  İranda, Cənubi Azərbaycanda Rza xan irticasına qarşı 

yazdığı şeirlər, onun yaradıcılığının XX əsrdə baş vermiş «inqi-

                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 

318 

lablardan qidalanmış  və  Şərq  ədəbiyyatında yeni bir hadisə» 

kimi qiymətləndirilməsi təbiidir: «Heç təsadüfi deyil ki, Böyük 

Vətən müharibəsi dövründə Rza şah səltənəti tərk edər-etməz 

Təbriz  ədəbiyyatşünaslarından Məhəmmədluyi-Abbasi Lahuti-

nin seçilmiş  əsərlərindən ibarət bir kiçik divanını  nəşr etdir-

mişdir» (122, s. 67). 

Cəfər Xəndan  İranın inqilabçı  şairi Mirzadə  Eşqinin 

(1893-1924) yaradıcılığını araşdırır, köhnə «dünyanı  yıxmaq, 

yeni dünya qurmaq istəyən  şair», «İran  ədəbiyyatında yeni 

janrlar, yeni şeir növləri yaratmaqla» da yeniliyə  səbəb  şair 

kimi dəyərləndirir. Eşqinin «Doğrudur, fars ədəbiyyatı bütün 

dünyada öz gözəlliyi ilə  məşhurdur. Lakin biz heç də  məcbur 

deyilik ki, əsrlər boyu çeynənmiş səbir və tərzdə yazaq. Bizim 

ədəbiyyat nə qədər gözəl və bəyənilmiş olsa da, onu daha gözəl 

etmək olar. Biz elə etməliyik ki, ədəbiyyatımız əvvəlkindən da-

ha da çox bəyənilsin» fikirlərini yada salır. Onu Azərbaycan 

oxucularına sevdirən Axundovun «Molla İbrahim  Xəlil kim-

yagər» komediyasından təsirlənib yazdığı «Həlvayi-füqəra» 

komediyasını, Səttarxan hərəkatını öz əsərlərində  tərənnüm 

etməsini, 95 səhifəlik «Müntəxabatı»nın M.Mübariz tərəfindən 

gözəl tərcüməsini, M.Soltanın kitaba yazdığı müqəddiməni, 

ölümündən təsirlənən Azəroğlunun «Eşqi»  şeirində  həyəcanla 

«yad edildiyini» bildirən tədqiqatçı «bütün bu göstərdiklərimiz-

dən aydın olur ki, inqilabi hərəkatın təsiri ilə  İran və  Cənubi 

Azərbaycanda tamamilə yeni bir ədəbiyyat yaranmışdır. XX əs-

rin əvvəllərində bünövrəsi qoyulan bu yeni ədəbiyyat getdikcə 

inkişaf edir, daha çox realizmə meyl edir. Şübhəsiz,  İran  şə-

raitində daha çox əzilən, milli hüququ tapdalanan Cənubi 

Azərbaycan  şairlərinin yaradıcılığında inqilabi hisslər daha 

bariz şəkildə nəzərə çarpırdı» deyir (122, s. 68-69). 

Ordubadinin «Farsca yazılmış klassik Azərbaycan  ədə-

biyyatında azadlıq ideyaları» məqaləsindəki fikirlərə (Ordubadi 

yazır: «Ümumiyyətlə, cənubi Azərbaycan  ədəbiyyatı azadlıq 

ideyaları əsasında qurulduğu üçün orada istismara qarşı etiraz, 

Gülxani Pənah 

 

 

319 

üsuli-idarəyə qarşı ciddi, tənqidi münasibət, məmləkətin xəra-

bəliyindən  şikayət, dövlətin və dövlət adamlarının zülmünə 

qarşı ümümxalq nifrətini ifadə edən parçalara çox tez-tez rast 

gəlirik») münasibət bildirən C.Xəndan «ümumi səciyyəsinə bu 

cür qiymət verilən Cənubi Azərbaycanda yaranan ədəbiyyatda 

sxolastik dini ədəbiyyatın da çox qüvvətli olduğu, bu ədəbiy-

yatın nəşrinin təqibə  məruz qalmadığını, Kərbala hadisələri, 

İmam Hüseynə həsr olunmuş şeirlərin «çoxluq təşkil etdiyini», 

onlarca  şairin divanlarının «dini-sxolastik mövzulara» həsr 

edildiyi, bununla belə nəşriyyat və hökumət tərəfindən dini ki-

tabların maneəsiz nəşrindən «istifadə edib dini başlıqlar altında 

öz intim hisslərini bəzən də ictimai şeirlərini» nəşr etdir-

diklərini bildirir. 

XIX əsrin birinci yarısında Cənubi Azərbaycanda mərsiyə 

ədəbiyyatı geniş yayılmış, onun Raci, Qumri, Süpehri, Ahi, 

Mirzə  Həsib Qüdsi kimi nümayəndələri olmuş, çoxlu sayda 

mərsiyə kitabları yazılmışdı: «Bunun əsas səbəbi odur ki, 

cəmiyyətin hakim feodal-mülkədar sinifləri və ruhanilər öz 

hakimiyyətlərini qorumaq, xalq kütlələrini məhkum vəziyyətdə 

saxlamaq üçün mərsiyə ədəbiyyatından, məhərrəmlik təziyədar-

lığından geniş istifadə edir və bunları inkişaf etməkdə olan 

yeniliyə, yəni demokratik mədəniyyətə qarşı bir irtica kimi 

alovlandırmağa çalışırdılar. Məhərrəmlik təziyədarlığı və onun-

la əlaqədar yaranan mərsiyə ədəbiyyatı Azərbaycan xalqının öz 

həyatından, onun milli zərurətindən doğmamışdır. Bu ədəbiyyat 

onun ruhuna zidd və yabançıdır» (119, s. 18). Mərsiyəçiliyin 

dini ayin olan məhərrəmlik təziyədarlığı ilə «əlaqədar» olduğu, 

təziyədarlığı ilk dəfə  şiə hökmdarlarının «öz siyasətlərinə» 

uyğun olaraq ortalığa atdığını, onların  əli ilə «süni surətdə 

Azərbaycan xalqına» bağlanıldığını, ruhanilərin gəlir 

mənbəyinə çevrildiyini, bu mərsiyəçiliyi Axundovun İranın 

zərərli bir təsiri kimi pisləmiş olduğu, bu ədəbiyyatın realist 

ədəbiyyata «zidd» mahiyyət daşıdığı, M.F.Axundovun, 

H.B.Zərdabinin, N.B.Vəzirovun simasında maarifçilik və de-

                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 

320

mokratik ideyalar gücləndikcə  mərsiyəçiliyin onlara qarşı öz 

müqavimətini «gücləndirdiyi», buna görə  də realistlərin «kəs-

kin tənqidi ilə qarşılandığı» məlumdur (119, s. 18). 

C.Xəndanın araşdırmalarında Məhəmməd Ağa Hüsnanın 

divanı da vardır. Divan «Mərsiyələr» adlansa da, «içərisində öz 

zəmanəsindən  şikayət  əhval-ruhiyyəsini tərənnüm edən 

misralar» diqqəti çəkir: 

Yenə zəmanədə asari-qəm hüveydadır, 

Qəmü müsibəti möhnət nişanı peydadır. 

Yaxud: həmin  şair qəzəllərinin sonunu dini mövzu ilə 

bağlasa da, onlar bütünlüklə eşq və məhəbbətdən bəhs etmədə-

dirlər. 

Həmişə bülbül edər arizu bahar olsun, 

Gülün təravəti gülşəndə payidar olsun. 

Yaxud: 

Canıma salmış şərarə eşqi-pünhanın sənin, 

Olmuşam pərvanə san nar içrə suzanın sənin. 

Belə şairlərin qəzəlləri, yuxarıda gördüyümüz şəkildə yarı 

dini, yarı lirik şəkildə olur» (4, s. 70). Dediklərinin isbatı üçün 

Razi yaradıcılığına müraciət edir, dəlillər gətirir və gəldiyi təd-

qiqatçı qənaətini söyləyir: «belə şairlər dövlət və nəşriyyat ida-

rələrini kitabın adı ilə aldatmağa çalışsalar da, əsərlərində icti-

mai məzmun vermədikləri üçün XX əsr şəraitində elə bir böyük 

qiymətə malik deyildilər.  Şübhəsiz, bu kimi şairlər, bütün di-

vanlarını tamamilə dini mövzulara həsr edən Safi kimi şairlərə 

nisbətən irəli doğru bir addım fərqlənirdilər» (122, s. 71). 

Tədqiqatçı XX əsrdə bir sıra klassiklərin  əsərlərinin də 

nəşrinə (Şükuhi, S.Ə. Şirvani, Sabir, Dilsuz) «təsadüf» olundu-

ğunu deyir. XIX əsrin ikinci yarısında yetişən XX əsrdə  də 

sevilə-sevilə oxunan Aciz Sərabi və Dilsuzun adlarını xüsusilə 

çəkir. Aciz Sərabinin 1856-cı ildə Təbrizdə nəşr olunan divanı 

XX əsrdə «Neqaristane-Dara» təzkirəsindən gətirilən aşağıdakı 

sözlərlə çap edilmişdi: «Ürəyi şövq və atəş ilə dolu, gülbəsi eşq 

alovları ilə odlanmış, dimağı məhəbbət şurindən şöləvərdir. O, 

Gülxani Pənah 

 

 

321 

pərişan sünbüllərlə oynar və xəyalı pərilər əlində pərişan olar» 

(122, s. 71). 

«Divanına əsas etibarilə qəzəl və qəsidələri daxil edilmiş, 

aşıq  şeiri səpkisində yazdığı  əsərlərinə isə çox cüzi yer veril-

mişdir ki, bu da şairin həmin formada az yazmasından deyil, 

divan tərtib edənin aşıq poeziyası tərzində yazılan şeirlərə əhə-

miyyət verməməsindən irəli gəlmişdir» (119, s. 79). 

Acizin «səlis dil»inin və obrazlı  təfəkkürünün XX əsr 

şairlərinin çoxuna «təsirini» qeyd edir. Xalq ədəbiyyatı tərzində 

yazdığı gəraylıları tədqiqata çəkir. 

Yar niqabın salır yana, 

Şövqi düşür bu cahana. 

Deyin xurşidi-tabana, 

Bu aradan qədəm çəksin. 

İnsan gözəlliyini tərənnüm edən  şeirlərin realist ədəbiy-

yatın başlanmasına «təsirsiz» qalmadığını bildirən tədqiqatçı 

zəmanəsindən  şikayət dolu şeirlər də «ictimai şeirlər yazan 

şairlərə təsirsiz qalmırdı»-deyir. 

Firidun bəy Köçərli Acizin həyatı  və  bədii fəaliyyəti ilə 

bağlı  məlumatlarında onun divanı, qəsidələri, qəzəlləri, mü-

xəmməs və mürəbbeləri haqqında məlumat verir, onun öz əs-

rində Azərbaycanın məhşur  şairlərindən biri olduğunu deyir: 

«Onun bir çox mətin və abdar şeir və qəzəlləri vardır ki, məna-

dan xali deyil...» (124, s. 252).  

Dilsuz yaradıcılığına diqqəti cəlb edən Cəfər Xəndan 

«Təbriz tarixi»nin müəllifi  Şahzadə Nadir Mirzənin fikirlərini 

yada salır. Nadir Mirzə yazır: «Dilsuzun divanının Azərbaycan 

xalqı içərisində misilsiz bir yeri var. Onun divanı on bir dəfə 

çap olunduğuna baxmayaraq, yenə  də tapılmır. Tarixdə  bədii 

ədəbiyyat sahəsində ana dilində yazılan sənət  əsərləri həmişə 

belə gözəl, xoşbəxt və ali tale sahiblərinin olmuşdur». 

Tədqiqatçı Cəfər Xəndan onun obazlı təfəkkürünü dəyər-

ləndirir. Divanından gətirdiyi 

Ya rəb, bu nə qəmdi çarə olmaz, 

                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 

322 

Bir çarə bu ahi-zarə olmaz. 

Aləmləri yandırıb bu möhnət, 

Nərgiz əsəri-şərarə olmaz 

parçasını  Dilsuzun «obrazlı təfəkkürünün» bir nümunəsi kimi 

dəyərləndirir (122, s. 72). 

C.Xəndan XX əsr ədəbiyyatının inkişafında mətbuatın da 

müəyyən rol oynadığını qeyd edir. Təbrizdə inqilab başlanan 

dövrdə  nəşrə başlayan satirik «Azərbaycan» məcmuəsini 

yüksək qiymətləndirir. 

Hələ keçən  əsrdə Mir Cəlal 1906-cı ildə  nəşrə başlayan 

1907-ci ilin sentaybrına qədər fəaliyyətini davam etdirən jur-

nalın «birinci nömrəsində  təsir və hörmət  əlaməti kimi Molla 

əminin şəklini» verdiyini, «Azərbaycan» jurnalının «öz qurulu-

şuna, bədii tərtibatı, üslubu və ideya-istiqamətinə görə» «Molla 

Nəsrəddin»ə çox «yaxın» olduğunu deyir: «Çap etdirdiyi felye-

tonlarda Cəlil Məmmədquluzadənin, satirik şeir və  mənzu-

mələrdə Sabir və Əli Nəzmi poeziyasının təsiri aydın hiss olu-

nur. Canlı mükalimə  və müsahibə formasında yığcam yazılar, 

xalq  ədəbiyyatından istifadə üsulları baxımından «Molla Nəs-

rəddin»in mühərrirlik sənətkarlığı və satirik priyomları, gülməli 

karikaturaları bu jurnalda xüsusilə diqqəti cəlb edir. İnqilabi 

ideyaların təbliği, Səttarxan hərəkatının bədii əksi, mütləqiyyət 

və  şahlıq rejiminin kəskin tənqidi, dil-üslub sadəliyi baxımın-

dan da «Azərbaycan» öz ustadına bənzəyirdi» (68-58). C. Xən-

dan XIX əsrin ikinci yarısından Təbrizdə yeni üsullu mətbənin 

«böyük bir yeniliyə» səbəb olduğunu, hələ əllinci illərdən bəzi 

işlər görüldüyünü vurğulayır. Məşədi Rza Hacı Əhmədoğlunun 

mətbəəsində 1856-cı ildə «Dərbəndnamə» və «Qarabağnamə» 

adlı  əsərləri çap edilir, «Əxlaqi hekayələr» adı altında dərc 

edilən əfsanəvi təmsillər, tərbiyəvi hekayələr Cənubi Azərbay-

can «oxucularına çatdırılan ana dilində yazılmış ilk sadə  nəsr 

əsərləri» olur: «Cənubi Azərbaycanda əsrlər boyu əlyazması və 

daş basması ilə nəşr edilən əsərlər mənzumələrdən ibarət oldu-

ğunu nəzərə alsaq nəsr ilə yazılmış əsərlərin nəşrini bir yenilik 

Gülxani Pənah 

 

 

323

kimi» qiymətləndirməkdə haqlıdır (73). Bu əsərlərin dili və 

üslubu üzərində araşdırmalar aparır. XIX əsrin ikinci yarısından 

etibarən dərs kitablarının yaradıldığı, mədəni-maarif sahəsin-

dəki yenilikləri araşdıran tədqiqatçı  90-cı illərdə Təbrizdə nəşr 

olunan «Xəmseyi-ədəbiyyə» dərs kitabını dəyərləndirir. Amma 

ana dilində  Cənubi Azərbaycanda kitabların nəşrinin çətinliyi 

ucbatından dövrün qabaqcıl adamlarının (dərs kitabı müəllifləri 

Mirzə Kazım  Əsgərzadə, Hacı Seyidrza Mirzəzadə, Mirzə 

Həsən Rüşdiyyə) öz fikirlərini yaymaq üçün bu taya gəlib 

fəaliyyət göstərdiyini yazır. 

Mirzə Kazım  Əsgərzadənin «Elmi-hesab», «Farsi sərfü 

nəhvi», «Bəlağət elmi» və s. əsərlərinin adlarını  çəkir, ibtidai 

məktəb üçün tərtib etdiyi dərsliklərin «sadə parçaları» ilə nəzəri 

«cəlb etdiyi», bu gün də  dərsliklərimizə salındığı qeyd edilir: 

«Mirzə Kazımın: 

Oğlum, oğlum, naz oğlum, 

Dərsindən qalmaz oğlum. 

kimi dilcə sadə, ruhca ibtidai məktəbə uyğun parçaları onun 

görkəmli pedaqoq olduğunu göstərir» (122, s. 74-75). 

M.H.Rüşdiyyənin «ana dilində  dərs kitabları yaratmaqla 

yanaşı, həmçinin ictimai-pedaqoji fəaliyyəti də» dəyərləndirilir: 

«fars dairələrinin ciddi müqavimətinə baxmayaraq, ana dilində 

məktəb açmaq və  dərs kitabları yaratmaq işində Rüşdiyyənin  

mübarizəsi ardıcıl olmuşdur. Dövrünün qabaqcıl adamlarından 

olan Rüşdiyyə M.F.Axundovun yeni əlifba təlimini öz 

həmyerlilərinə nisbətən daha dərindən başa düşmüş, hələ gənc 

yaşlarında  ərəb  əlifbasının tədris işinə böyük əngəl  olduğunu 

hiss etmişdi» (122, s. 75). Onun həyat və fəaliyyətini araşdıran 

tədqiqatçı «Bidayətüt-təlim», «Kifayətüt-təlim», «Nəhsyətüt-

təlim», «Təkmilüs-sərf», «Təhsili-hesab», «Əlifbayi-sovti» ad-

larıyla tanınan 17 əsəri, mənalı nəsihətləri, tərbiyəvi əhəmiyyəti 

olan hekayələrini təhlil edir, təmsilləri ilə bağlı araşdırma-

larında dilinin sadəliyi, mənaların aydınlığı haqqında dəyərli 

fikirlərini söyləyir. 

                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 

324 

Təbriz teatrının 1945-1946-cı illərdə xüsusilə inkşaf et-

diyi, burada M.F.Axundovun, N.B.Vəzirovun,  Ə.Haqverdiye-

vin, C.Məmmədquluzadənin, S.S.Axundovun, C.Cabbarlının 

əsərləri, sonralar yerli dramaturqların  əsərlərinin müvəffəqiy-

yətlə oynanıldığı bildirilir. Rza Vaizi patriarxal həyatı  tənqid 

edən «Cəhalət qurbanı», «Tükənməz xəzinə» dramlarını yazır. 

İlk dəfə  qızını  səhnəyə  çıxartdığı üçün təqib olunur, əsərləri 

1919-1920-ci illərdə müvəffəqiyyətlə oynanılır. Tədqiqatçı 

dramaturgiya ilə müntəzəm məşğul olan Rzaquluzadə Şərqlinin 

fəaliyyətini yüksək qiymətləndirir: «O, 20-ci illərdə Bakıda 

təşkil olunmuş  Tənqid-təbliğ teatrında oynamış  və tamaşaçılar 

onun «Pul, yoxsa Allah» əsərini görmüşlər. Köhnə cəmiyyətin 

çirkinliklərini, pula həris olan insanların faciəsini, ailələrin bu 

üzdən dağılmasını göstərən bu əsər Təbriz səhnəsində  ən çox 

müvəffəqiyyət qazanan pyes olmuşdur» (122, s. 83). Şərqlinin 

«Cinayət», «Quqquluqu», «Dəlilər yurdu», «Bərgün bəlası» 

kimi pyesləri ilə yanaşı «Mirzə Rza Kermani» tarixi dramının 

adını  çəkir. Eyni zamanda dramnəvislərdən Mirzə Cabbar 

Əsgərzadənin «Noi-Bəşər», «Çadranın mühəssənatı», 

«Müəllimlər həyatı», Məhəmmədəli Rüşdinin «Fərhad və 

Şirin», Hilal Nasirinin «Mirzə Tağı xan əmiri-kəbir», Səməd 

Övrənginin «Muğan gəlini»  əsərləri, tiryək və köhnə adətlər 

əleyhinə yazılan «Əyyaşlıq», «Mirzəbacı məktəbi» pyesləri də 

nəzər-diqqəti “cəlb edir”: «Azərbaycan dilində yazılan və 

müntəzəm surətdə  səhnədə göstərilən bu əsərlər  İran hökumət 

dairələrinin nəzərini cəlb etməyə bilməzdi... Rza xanın iş başına 

keçməsi Təbriz artistlərinin vəziyyətini daha da çətinləşdirir. 

Onun hakimiyyəti dövründə teatrın binası alınıb anbara çevrilir. 

Azərbaycan dilində  əsərlərin oynanılmasına icazə verilmir. 

«Arşın mal alan», «Məşədi  İbad», «Əsli və  Kərəm» kimi 

məşhur əsərləri belə artislər fars dilinə tərcümə edib oynamağa 

məcbur olurlar» (122, s. 83). 

Gördüyümüz kimi, Cəfər Xəndan bu dövrdə    Cənubi 

Azərbaycan xalqının ictimai-siyasi həyatını,  ədəbi mühitini, 

Gülxani Pənah 

 

 

325 

mətbuatın inkişafını diqqətlə izləmiş, geniş araşdırmalar apar-

mış, dəyərli fikirlər söyləmişdir. Bu dövr maarifpərvər qüv-

vələrin Cənubi Azərbaycan xalqının  ədəbiyyatına, həyatına 

biganə qalmadığını göstərmişdir. Axundovdan üzü bəri yetişən 

maarifpərvər qüvvələrin böyük ciddi-cəhdlə xalqın savadlan-

ması, elmin, təhsilin, mədəniyyətin,  ədəbiyyatın, mətbuatın 

inkişafında bütün çətinliklərə sinə gərərək fəaliyyət göstərməsi 

araşdırılır,  Şimali Azərbyacanda  ədəbiyyat, mədəniyyət 

sahəsində yetişən ziyalıların rolunu düzgün qiymətləndirmiş, 

onların bu sahədə rolunu təsdiq edən böyük bir dövrün tarixi-

mədəni-ədəbi prosesini tədqiq etmişdir.  İlk dəfə Axundovun 

Yaxın Şərq, xüsusilə İran, İran Azərbaycanın inkişafı sahəsində 

fəaliyyəti, o dövrün ədibləri olan yuxarıda adlarını çəkdiyimiz, 

ədəbi ictimai fəaliyyəti araşdırılmış maarifpərvər qüvvələrin 

həyat və yaradıcılığı, yetişdiyi mühit, onların inkişafında Şimali 

Azərbaycan ziyalılarının rolu Cəfər Xəndanın tədqiqatlarında 

geniş yer tapmışdır.