Жяфяр хянданын aзярбайжан ядябиййатына



Yüklə 4 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə24/35
tarix03.04.2017
ölçüsü4 Mb.
#13209
1   ...   20   21   22   23   24   25   26   27   ...   35
 

Мцасир  Азярбайжан  ядябиййатынын  инкишафында  бюйцк 

хидмятляри олан Мир Жялал Пашайевин ады щям насир, щям дя 

алим,  тянгидчи,  ядябиййатшцнас  кими  милли  сюз  сянятимизин 

салнамясиня дахил олмушдур. 

Ф.е.д. профессор Жялал Абдуллайев йазыр: «О, юз дюврц-

нцн  ян  бюйцк  сяняткары  кими  йашадыьы  cямиййятин  бцтцн 

зиддиййят  вя  тязадларыны,  позитив  вя  негатив  мягамларыны, 

щятта  мяишят  щяйатынын  мцхтялиф  cящятлярини,  мяняви-яхлаги 

дяйярляри  бюйцк  бир  щяссаслыг  вя  дягигликля  якс  етдирмякля 

бярабяр,  юзцндян  яввялcя  вя  юзц  иля  чийин-чийиня  йазыб-

йаратмыш бюйцк сяняткарларын щяйатыны вя йарадыcылыг йолуну 

тядрис  вя  тяблиь  етмякля  йанашы,  ащянэдар,  системли  бир 

ардыcыллыгла тядгиг вя тящлил етмиш, щям дя цмумиййятля, бядии 

йарадыcылыьын  ян  цмдя  вя  актуал  проблемлярини  щямишя  юн 

плана  чякяряк  онлары  бюйцк  елми-нязяри  цмумиляшдирмяляр 

йолу иля эетмиш вя онларын щяр бири щаггында юз мцдрик, аьыллы 

фикир вя мцлащизялярини обйектив шякилдя, бюйцк сямимиййятля 

сюйлямишдир. Ону да дейяк ки, бюйцк сяняткарын елми-нязяри, 

ядяби-тянгиди,  етик-естетик  эюрцшляр  системиндя  щеч  бир 

заман, мякан, ядяби нюв, jанр, бядии формалар сащясиндя дя 

щеч  бир  мящдудиййят,  сярщяд  йохдур;  ян  гядим  дюврлярдян 

йазанда да, ян мцасир, чаьдаш заманлардан йазса да, няср, 

шеир  вя  драматурэийадан  сющбят  ачса  да,  фярги  йохдур, 

щямишя йцксякдя дайана билирди» (6, с.4). 

Мир  Жялал 70 иллик  мяналы  юмрцндя  фикирлярини,  дцшцн-

жялярини  низама  салмыш,  юмрцнц  елми,  ядяби  фяалиййятя  сярф 

етмишдир.  Бюйцк  дцщалар  кими  йашамыш,  дцшцнмцш,  ишля-

мишдир. Бернард Шоу дейирди: «Мян истяйирям ки, юляня гядяр 


                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 



430

юзцмц там сярф едям, чцнки ня гядяр чох ишляйирямся, бир о 

гядяр  дя  чох  йашайырам.  Щяйат  юз-юзлцйцндя  мяни  чох 

севиндирир.  Щяйат  мяним  цчцн  ярийян  шамдыр.  Бу  ня  ися 

мцяййян  бир  мяшялдир  вя  мян  истяйирям  ки,  ону  эяляжяк 

нясилляря  веринжяйя  гядяр  ня  гядяр  мцмкцндцрся,  даща 

парлаг шюлялянмяйя мяжбур едим».  

Мир Жялал бу сюзляри демяйиб, амма бцтцн юмрц бойу 

щяйат онун цчцн дя «ярийян шам» олуб.  О да эюрдцклярини, 

йашадыгларыны,  юзцндян  яввял  йашайыб,  дцшцнжялярини  вяряг-

ляря кючцрянлярин фикирляриня диггят йетириб, айдынлыг эятирмя-

йя  чалышыб,  щяйат  фялсяфясини  инсан  фяалиййяти,  дцшцнжяси  иля 

гаршылыглы  арашдырыб,  инсан  щисслярини,  фикирлярини    якс  етдирян 

ясрлярдян-ясрляря кечиб эялян китаблара баьланыб.  

Мяшщур  философ  Ф.Бекон  «китаб-зяманялярин  дальалары 

гойнунда  цзян  вя  юзцнцн  ян  гиймятли  йцкцнц  ещтийатла 

нясиллярдян-нясилляря  чатдыран фикир эямисидир»,-дейиб. 

 Мир Жялал бу фикир эямисинин сярнишини олуб. Халг ядя-

биййатыны,  дцнйа  ядябиййатыны  мянимсяйиб,  аьыл,  дцшцнжя  дя 

онун  щяйат  эямисинин  сцканы  олуб.  Гцдрятли  дцшцнжя 

сащибляри ися дейибляр ки, «аьыл, фикир тябиятин инсана ян бюйцк 

бяхшейишдир.  Бунлар  бизи  няинки  юз  ещтирасларымыз  вя  зяифлик-

ляримиз цзяриндя йцксялдир, ейни заманда бизим ляйагятимиз, 

истедадымыз вя фязилятляримиздян дцзэцн бящрялянмякдя бизя 

кюмяк едир». Бу жящятдян Мир Жялал хошбяхт инсандыр. Йара-

дыжы инсандыр. Ягидя, мясляк сащиби олуб. О, башгалары  цчцн 

йашайан,  чалышан  «хошбяхт»  олуб.  Йада  Л.Н.Тостойун 

«Мян дцнйада йалныз, шцбщясиз, бир хошбяхтлик таныйырам-бу 

да башгалары цчцн йашамагдыр» кяламы дцшцр. 

Мир  Жялал  шяхси  щяйатыны  гуран  «хошбяхт»  дейил.  Ону 

дцнйада  хошбяхт  сяняткар,  шяхсиййят  едян  юз  хошбяхтлйини 

башга  адамларын  хошбяхтлийиндян  айырмамасы  иди.  Бюйцк 

тяфяккцр  сащиби  иди.  Садя  олдуьу  гядяр  зянэин  инсани 

кейфиййятляр  сащиби  иди.  Ону  чох  йахшы  таныйанлар  Мир  Жялал 

мцяллимин  йцксяк  инсани  кейфиййятлярини  унутмурлар.  Халид 

Ялимирзяйев  йазыр: «Мир  Жялал  тякжя  танынмыш  елм  хадими, 



Gülxani Pənah 

 

 



431 

маарифчи  зийалы,  мцгтядир  йазычы  дейил,  щям  дя  сон  дяряжя 

няжиб, али инсани кейфиййятлярин дашыйыжысы олмушдур. Онун бир 

фярди  шяхсиййят  кими  симасыны,  характерини  мцяййянляшдирян 

ясас али кейфиййятляриндян бири, бялкя дя биринжиси садялик иди. 

Щяр жцр адиликдян, бяситликдян узаг олан бу садялик сырф фитри 

характер  дашыйырды,  садяликдя  алижянаблыьын,  мцдриклийин, 

тямиз  мянявиййатын,  йцксяк  яхлаги  мязиййятлярин  тязащцрц 

кими  мейдана  чыхырды.  Бу  хцсусиййят-садяликдя  бюйцклцк, 

мцдриклик, няжиблик Мир Жялал мцяллимин цмуми щяйат тярзи, 

отурушу-дурушу, инсанлара, аилясиня, тялябяляриня мцнасибяти, 

бцтцнлцкдя  елми,  педагоъи,  бядии  йарадыжылыьы  цчцн  ейни  дя-

ряжядя характер олмушду» (3). 

Мир Жялал йарадыжы, ейни заманда бюйцк алим, йцксяк 

елми  тяфяккцря  малик  шяхсиййят  кими  дя  дяйярляндирилир.  О, 

классик  Азярбайжан  ядябиййатынын  вя  ядябиййатшцнаслыьынын 

елми бахымдан арашдырылмасында бюйцк хидмятляр эюстярмиш-

дир. «Фцзули сяняткарлыьы», «Азярбайжанда ядяби мяктябляр» 

(1905-1917),  «ХХ  яср  Азярбайжан  ядябиййаты». «Классикляр 

вя  мцасирляр», «Ядябиййатшцнаслыьын  ясаслары»,  беш  йцздян 

чох мягаля, ресензийа, елми-нязяри ясярин, дярсликлярин, яллийя 

йахын бядии, елми, публисист китабын мцяллифидир. 

«Мир  Жялал  бир  алим,  тянгидчи  вя  ядябиййатшцнас  кими 

дя  щямишя  йцксяк  мягамда  дурмуш,  юзцнцн  щеч  кяся 

бянзямяйян елми цслубу иля ядяби ижтимаиййятин ян габагжыл 

нцмайяндяляри арасында да юн мювгелярдян бирини юзц цчцн 

тямин етмишди. Демяк олар ки, онун ады иля бизим ядябиййат-

шцнаслыьымызда вя ядяби тянгидимиздя мцяййян тядгиг-тящлил 

цсулу, методу мювжуд олмушдур. О, ядяби тянгид вя ядябий-

йатшцнаслыг сащясиня эялдийи замандан бяри,  щамыдан фяргли 

олараг  сянят  вя  ядябиййатын  ян  чох  нязяри  проблемляри  иля 

мяшьул олмуш, ади мягаля вя ресензийаларында  беля консеп-

туал  проблемляр  галдырараг  ону  елми  цмумиляшдирмяляр 

ясасында щялл етмяйя сяй эюстярмишдир» (2). 

Онун  ядяби-бядии  йарадыжылыьында  щекайяляри  эениш  йер 

тутур. Азярбайжан ядябиййатыында щекайя ъанрынын инкишафын-



                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 



432 

да  хидмятляри  бюйцкдцр.  Бу  щекайялярдя  мцхтялиф  щяйат 

щадисяляри,  йениликля  кющнялик  арасында  эедян  мцбаризя, 

вятянпярвярлик  дуйьулары,  ата-ана  мящяббяти,  ювлад  севэиси, 

сцлщ-ямин  аманлыг  мотивляри  ясасдыр. «Бостан  оьрусу»,, 

«Мирзя Шяфи», «Анкет Анкетов», «Елчиляр гайытды», «Бадам 

аьажлары», «Муштулуг». «Эюйляр  адамы». «Ики  ананын  бир 

оьлу», «Айаз», «Инсанлыг  фялсяфяси», «Aиля»  вя  с.  Ще-

кайяляриндя  йумор  да,  эцлцш  дя,  гям  дя,  гцсся  дя,  фажияли 

ящвалатлар да инандырыжы шякилдя тясвир едилир. 

Мир  Жялалын  «Дирилян  Адам», «Ачыг  китаб», «Бир  эян-

жин  манифести», «Тязя  шящяр», «Йолумуз  щайанадыр», 

«Йашыдлар» кими романларыны сяжиййяляндирян, охужулара сев-

дирян  «мязиййятлярдян  бири  Мир  Жялалын  щадисяляри  конкрет, 

йыьжам  бядии  формада,  динамик  сцъет  дахилиндя  ифадя  едя 

билмяк мящарятидир. Лаконизм бу ясярлярин мцвяффягиййятини 

тямин  едян  башлыжа  кейфиййятдир.  Ядиб  чох  щаглы  олараг, 

сцъетин  инкишафыны  лянэидян,  лцзумсуз  тяфяррцатдан  гачараг, 

щадися  вя  ящвалатын  мяьзини,  жювщяр  вя  юзяйини  тяшкил  едян 

мятляб  вя  мязмуну  юн  плана  чякир,  фикрини,  идейасыны  мцх-

тясяр, йыьжам фабула ясасында ширин, ахыжы, бязян жидди, бязян 

дя йумористик тярздя охужуларына чатдырыр» (28, с.291). 

 Онун  ядяби-бядии  йарадыжылыьы  айрыжа  бир  моног-

рафийанын мювзусудур. Мир Жялал йарадыжылыьы щаггында чох-

лу сайда мягаля вя ясярляр йазылмышдыр.  

Мир  Жялалın  yаратдыьы  ясярлярин  чохунун  совет 

ядябиййатынын  гызыл  фондуна  дахил  олдуьуну,  мцяллифя  щям 

республикaмызда,  щям  дя  кечмиш  совет  постмяканында 

газандырдыьы  уьурлары  диля  эятирян  C. Xəndan  онун  «Бир 

эянжин  манифести»  повестини  вя  бир  чох  новеллаларыны  йада 

салыр. Бунларын «юз мювзуларына, идейа-бядии истигамятляриня 

эюря совет нясринин йахшы нцмуняляри» кими щям дя «йумор, 

сатира,  ифадя  вя  жцмлялярин  йыьжамлыьы,  мцсбят  мянада 

тенденсийачылыг,  мювзу  конкретлийи,  диалоглардакы  лако-

никлик, бядии дилдяки айдынлыг, образлылыг, тясвир ифадяляриндяки 

щяйатилик  вя  с.  хцсусиййятляр  шющрятини»  артырдыьыnı,  истедадлы 



Gülxani Pənah 

 

 



433

бир  сяняткар  щаггында  «фикир  йцрцтмяйя»  имкан  вердийиni 

нязяря чатдырыр: «щекайяляринин идейа-бядии истигамятиндя бир 

йенилик,  тяравят  дуйулмагла,  ейни  заманда  классик 

нясримизин  ян йахшы яняняляри иля сясляшян жящятляр дя вардыр. 

Бу сясляшмя тяглид дейил, милли зяминя баьлылыг демякдир» (2, 

с.305). 

Тядгигатчыларын онун йарадыжылыьыны М.Жялил, Я.Щагвер-

дийев  яняняляри  иля  баьлаyır.  Ж.Хяндан  бу  фикирдядир  ки, 

«бцтцнлцкля  эютцрцлдцкдя  ядибин  йарадыжылыьы  классик  реалист 

нясримизин мцнбит зяминясиндя инкишаф етмишдир» (2, с. 305). 

Мир  Жялалын  ири  щяжмли  ясярляриндян  олан  «Дирилян 

адам» (1935), «Бир  эянжин  манифести» (1939), «Ачыг  китаб» 

(1941), «Йашыдларым» (1947), «Тязя  шящяр» (1952), «Йолу-

муз  щайанадыр» (1957) роман  вя  повестляриндя  ян  йахшы 

жящят  кими  «йыьжамлыьа»  диггяти  жялб  едир,  «голлу-будаглы 

сцъет  хятти  гурмаг», «роман  ичиндя  роман  вермякдян» 

гачır,  сцъетдяки  монолитлиk  ясярин  тез  гаваранмасына, 

щадисялярин йадда галмасына «сябяб олur». 

«Чох  жясарятля  демяк  лазымдыр  ки,  Мир  Жялал 30-жу 

иллярдян  башламыш  мцщарибядян  сонракы  дювря  гядяр  бизим 

бядии  ядябиййатымызда  юзцня  чох  дярин  кюк  салан 

риторикадан,  ядяби-бядии  тянгид  вя  цмумян  ядябийатшцнас-

лыгда  эениш  йайылмыш  гуру,  жансыз,  сосиолоъи  тящлилдян  щямишя 

узагда дурмуш, сянятин спесификлийини щеч заман унутмамыш 

вя бу сащядя уьурла гялям ишлятмишдир» (2, с.294). 

Мир  Жялалын  Бюйцк  Вятян  мцщарибяси  илляриндя  Узаг 

Шяргдяки  орду  щиссяляриня  эетмяси,  дюйцшян  ордунун  щяйаты 

иля  баьлы  йаздыьы  очерк,  щекайя  вя  публисист  йазылары  арашды-

ран  тядгигатчы  бу  иллярдя  Мир  Жялалын  йаздыьы  «Шярбят», 

«Снайпер», «Муштулуг», «Щяйат  щекайяляри», «Вятян», 

«Вятян  йаралары»  вя  башга  щекайя  вя  очерк китабларыны  няшр 

етдирдийини  билдирир: «Дюйцшчц вя забитляримизин иэидликлярини, 

арха  жябщядя  чалышан  совет  адамларынын  фядакарлыьыны 

тяряннцм  едян,  фашист  ишьалчыларынын  вящшиликлярини  эюстярян 


                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 



434 

кичик  щяжмли  щекайялярля  кифайятлянмяйян  йазычы,  мцщарибя 

илляриндя  еля  мювзулар  цзяриндя  дцшцнцр  ки,  бунларын  бядии 

ифадясини  биз  онун  мцщарибядян  сонракы  йарадыжылыьында  да 

эюрцрцк» (2, с.306). 

Мцщарибя  илляриндяки  драматуръи  фяалиййятини  арашдырыр. 

«Мирзя  Хяйал»  комедийасында  халгымызын  гяддар  дцшмян-

ляринин симасыны ифша етдийини эюстярян тядгигатчы йазычынын ян 

бюйцк  сийаси-ижтимаи  щадисяляри  аиля-мяишят    мясяляləриля  «вя 

яксиня, ян кичик аиля-мяишят мясяляləрини дя бюйцк сийаси-ижти-

маи  щадисялярля  баьламаьы  бажаран  йазычы»  кими  дяйярлян-

дирир: «Мцжярряд мянада щадися, тябият вя йа ящвалат тясвири 

онун  йарадыжылыьына  йаддыр.  Бунлардан  сющбят  ачан  йазычы 

мцтляг  типлярин  сяжиййяви  хцсусиййятлярини  даща  йахшы  ай-

дынлашдырмаг мягсядини эцдцр» (2, с.306). 

Йазычынын дилинин садялийи, жанлы халг дилиня ясасланмасы 

мясяляləриня тохунур. 

М.Жялал  юзц  бядии    дилдя  ишлянян  сюзлярин,  ифадялярин 

«даща  бир  сыра  хцсусиййятляри  вя  шяртляри»ни  ясасландырыр. 

Данышыг  дилиндя,  елми  ясярлярин  дилиндя  мяна  вя  мязмунун 

ясас  олдуьу  фикриндядир. «Мяна  вя  мязмунжа  эюзял  вя 

сечмя  олмайан  ифадяйя,  йазыйа,  ялбяття  ки,  щеч  бир  заман 

бядии  дейя  билмярик: «Мясяля  бурасындадыр  ки,  цмуми  дилдя 

нитг вя йа йазы цчцн бу хцсусиййят кифайят сайылса да, бядии 

дилдя бу, кифайят сайылмаз. Бядии дил мяна вя мязмунундан 

башга  шякилжя,  ащянэ,  мусиги  вя  дейилиш  жящятдян  дя  эюзял 

олмалыдыр.  Бядии ясярин дилиндян бу тяляб олунур: ейни сясляр, 

сюзляр бир-бириня долашмасын, мане олмасын, ифадяни аьырлаш-

дырмасын,  дилдя  сяс,  ащянэ  чятинлийи  йаранмасын.  Яксиня, 

ифадя вя тяркиблярин ащянэи, мусигиси дя мянанын, мязмунун 

дяринляшмясиня,  тясирли  верилмясиня,  асан  анлашылмасына 

хидмят етмялидир» (83). 

Мир Жялал бир тядгигатчы алим кими щяр бир йаранан яся-

рин дилинин «бядии дил» олдуьуну, бядии дилин «щяйаты, варлыьы, 

ъанрыны бядии бир шякилдя, лювщяляр васитясиля якс етдирян сянят 

ясярляринин  дили  олдуьуну,  онун  «цмумхалг  дилиндян  кянар 



Gülxani Pənah 

 

 



435 

ялащиддя  бир  дил»  олмадыьыны  арашдыраркян,  жанлы  данышыг 

дилини,  ядяби  дили  вя  бядии  дили  «цмумхалг  дилинин  айры-айры 

шахяляри,  мяжралары»  бился  дя,  бунларын, «бу  сащялярин  щеч 

биринин «айры-айрылыгда  цмумхалг дилини ящатя вя ифадя» едя 

билмядийини сюйляйир вя гейд едир ки, «чцнки цмумхалг дилин-

дян  сайылан  бу  сащялярин  щяр  биринин  юзцняхас  яламятляри, 

хцсусиййятляри вардыр». Жанлы дил, ядяби дил вя бядии дилин фяргли 

хцсусиййятляринин тящлилини верир. 

Алимин  фикринжя, «бядии  дил  цмумхалг  дилинин  бцтцн 

ганун-гайдаларына  табедир.  Онун  бутун  гурулушу,  зянэин-

лийи, сюз ещтийаты вя ялванлыьыны бурада ахтарыб тапмаг олар. 

Бунлардан  ялвая,  йалныз  бядии  диля  хас  олан  вя  башга 

сащялярдя  тяляб  олунмайан  хцсуси  жящятляр  вар  ки,  ону  биз 

бцтцн камиллийи иля ня ядяби дилдя, ня дя жанлы данышыг дилиндя 

эюрцрцк.  Бц  жящятляр  бядии  дилин  цмумилийини  йох,  хцсусили-

йини, спесифик тяряфлярини эюстярир. Бядии дил иля цмумхалг дили 

арасындакы  фярги  дцрцст  дярк  етмяк  цчцн  инсанын  тяфяккцр 

тярзиндяки хцсусиййятлярини мисал эюстярмяк олар.  

Елми тяфяккцр иля бядии  тяфяккцр арасында ня фярг вар-

са,  бу  тяфяккцрцн  ифадя  формасы  олан  ядяби  дил  иля  бядии  дил 

арасында  да  она  охшар  фярг  вардыр».  Жанлы  данышыг  дилини 

«щяля  ишлянмямиш,  ядяби  тящлил  сцзэяжиндян  кечирилмямиш, 

жилаланмамыш»,  чий  щалда  олан,  ядяби  дилин  ися  «мцяййян 

елми,  ядяби  гайда-ганунлар  ясасында  мющкям  ишлянмиш, 

тямизлянмиш, дцрцстляшдирилмиш бир дил» кими характеризя едир. 

Ж.  Хяндан  да  Мир  Жялалын  ясярляриндя  «типлярин  фярди 

хцсусиййятляри  иля  верилмяси,  онларын  юз  шцур,  пешя,  сянят  вя 

тящсилляриня  эюря  мцхтялиф  бядии  дилдя  данышдырылмасы»ны  

ясярляри  цчцн  «характерик»  билир: «бу  ясярляр  цчцн  характер 

олан  цмуми  жящятлярдян  бири  дя  щадисялярин  бязян  айры-айры 

башлыглар  алтында  фясилляря  бюлцнмяси  вя  яксяр  щалларда 

епиграфларла  верилмяси»dir,  епигаф  кими  сечдийи  сюзляри  дя 

фолклордан,  Азярбайжан,  дцнйа  классикляриндян  эютцрür. 

Ясярляринин  мювзусуна  тохунан  тядгигатчы  тарихи  мювзуда 


                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 



436 

ясярляриндя  дя  идейа  истигамятиня  эюря  «мцасирлик»  эюрцр: 

«тарихи  тарих  хатириня  тясвир  етмяк  бу  йарадыжылыьа  йаддыр. 

Мящз буна эюря дя мцяллиф тарихдяки бцтцн щадисяляри дейил, 

онларын  ясил  мащиййятини  сахламагла  эянжлийин  тярбийясиня» 

кюмяк едян жящятляря диггят йетирдийини дейир. 

Жяфяр  Хяндан  йазычынын  бядии  ясярляриндя,  хцсусиля  ро-

ман вя повестляриндя нязяря чарпан щадися, щярякят вя типляр 

арасында  йарадылан  «гцввятли  контрастлар»а  диггят  йетирир: 

«Йазычы  биля-биля  аьы  даща  аь,  онун  йанындакы  гараны  ися 

даща тцнд эюстярмяйя чалышыр, ядябиййатдакы шцурлу бюйцтмя 

ганунундан  тез-тез  истифадя  едир  вя  бир  жящятя  хцсуси  фикир 

верир  ки,  бцтцн  бунлар  щяйат  щягигятинин  тящриф  олунмасына 

эятириб  чыхартмасын» (2, с.307).  Бу  мянада  онун  ясярляри 

«йарадыжы хяйалын мящсулу дейил, щяйатын юзцдцр»-дейир. 

Ясярляринin сяняткарлыг хцсусиййятлярини тядгиг едир, ро-

ман вя повестляриндяки «траэик, драматик вя комик» анлара 

нязяр  салыр,  онларын  бир-бирини  «явяз»  етмяси,  щадися  вя  тип-

лярин  инкишафындан  «чыхдыьы»,  ясярин  цслубунда  «рянэарянэ-

лик»  йаратдыьы,  диалоглара  даща  чох  цстцнлцк  вердийи,  бун-

ларын эюзял «нцмунялярини» йаратдыьы ачыгланыр. 

Ясярляриндя  типлярин  вя  щадисялярин  динамик  инкишафы 

мясялясиня  диггят  йетирян  тядгигатчы  бу  ишдя  «о,  тялясмир, 

сябир вя мятанятля юз гящряманларынын инкишафыны изляйир. Ян 

жошгун,  ян  эярэин  щадисяляри  беля  тямкинля  тясвир  едян 

йазычынын сябриня охужу дюзя билмир. Лакин бу защири яламят 

йаваш-йаваш  дяйишир,  типлярин  тядрижи  инкишафынын  нятижясини 

эюрцрцк  ки,  сяссиз-сямирсиз  кянд  ингилаби  мцбаризя  мей-

данына чеврилди, защирдя ижтимаи шцура малик олмайан евдар 

бир гадын халгын габагжыл идейасыны тямсил едир, мцбаризядян 

хябярсиз  йохсул  бир  кяндли  габагжыл  ингилабчы  олду,  нязяри 

жялб  етмяйян  бир  ушаг,  бир  эянж  романын  гящряманы 

сявиййясиня йцксялди вя с» (2, с.307-308). 

Мир  Жялалын  бир  йазычы  кими  ясярляри  даима  охужуларын 

диггят мяркязиндя олуб. «Бир эянжин манифести» ясяринин до-

ьурдуьу  резонанс  щамынын  йадындадыр.  Кечмиш  Sоветляр 



Gülxani Pənah 

 

 



437 

бирлийинин  дилляриня  тяржцмя  олунан  ясярляри  йазычыны  бцтцн 

алямдя  танытмышды.  Узаг  Шяргдян  цзц  бяри  цнванына  эялян 

йцзлярля  мяктублара  диггят  йетирян  тядгигатчы  щяля 30 йашы 

оларкян  «Дирилян  адам»  ясяриндяки  щадисялярин,  тясвирлярин 

охужуда  ойатдыьы  мараьы  эюрцр.  Бир  ушаьын  «Мющтярям 

йазычы,  мян  сизи  эюрмямишям. «Дирилян  адам»дакы 

щадисялярин  дольун  вя  реал  тясвириндян  беля  бир  нятижя 

чыхарырам  ки,  сиз  дцнйаэюрмцш,  сач-саггалы  аьармыш 

гожаман  бир  адамсыз  (о  заман  Мир  Жялалын 30 йашы  варды-

Ж.Х).  Mяним  сиздян  бир  рижам  вар;  йазырсыныз  ки,  Бябир  бяй 

Фахиряни  дашлара чырпды. Анжаг йазмырсыныз ки, юлдц, йа саь 

галды.  Рижа  едирям  йазасыныз:  о  саьдырса,  инди  щарададыр, 

нечянжи  синифдя  охуйур.  Мян  онунла  мяктублашмаг  истяйи-

рям. Яэяр юлцбся, йазмайын, чцнки мян аьларам...».  

Тифлисдян бир дямирчи йазыр: романынызда о гядяр инан-

дырыжылыг вар ки, йаратдыьыныз адамлар китаб гящряманы дейил, 

реал  щяйатын  жанлы  иштиракчылары  кими  тясир  баьышлайыр.  Арзу 

едирям ки, бу ясяр кинойа чякилсин» (2, с.308). 

Йазычынын «Дирилян адам» романынын тясирини, мцхтялиф 

республикалардан  эялян  мяктублары  арашдыран  тядгигатчы 

Приъовскидян 12 йашлы  гызын,  Украйнадан 16 йашлы  бир  мяк-

тяблинин,  Сталинграддан  бир  фящлянин,  Харковдан  бир  оху-

жунун  мяктубларында  «Азярбайжанда  азадлыг  мцбаризясини 

там  реаллыьы  иля  тясвир  едян»  мцяллифя  цнванланан 

тяшяккцрləri, ондан эюзлядикляри йени ясярляри хатырладыр. 

«Бир эянжин манифести» ясяри цзяриндя хцсусиля дайаныр. 

Тядгигатчылар  мцхтялиф  дюврлярдя  М.Жялалын  бу  ясяри  щаг-

гында  дяйярли  фикирляр  сюйлямиш,  ясярин  мязмун,  идейа  зян-

эинлийи, характерляр алями, ясярдя гойулан проблемлярля баьлы 

мараглы,  гиймятли  фикирлярини  билдирмишляр.  Ясярляри  дяфялярля 

няшр  олунмуш,  йайылмыш,  мцяллифиня  шющрят  газандырмышдыр. 

Тядгигатчы  алим  Жяфяр  Хяндан  о  дюврдя  йазычынын  бу  ясяри 

щаггында  сюйлянилян  ян  дяйярли  фикирлярин  мцяллифи  кими  диг-

гяти жялб едир. О да дяфялярля няшр олунан, сящняляшдирилян бу 


                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 



438 

няср 


ясяриниn 

йахшы 


нцмунялярдян 

бири 


кими 

гиймятляндиrildiyini, вятяндаш мцщарибяси дюврц щадисяляриня 

щяср олунан романлар ичярисиндя хцсуси йер тутдуьуну, щятта 

совет  йазычыларынын  III  Цмумиттифаг  гурултайында  бу  ясярин 

ян йахшы ясярляр сырасында ады чякилдийини göstərir. 

Жяфяр Хяндан Мир Жялалын бир алим, Азярбайжан Дюв-

лят Университетинин профессору, «эянж елми вя йарадыжы кадр-

ларын  йетишдирилмясиндя  фяал  чалышдыьыны»,  дювлятин  онун 

ямяйини йцксяк гиймятляндирдийини билдирир. 

Профессор  Абдулла  Аббасов  «Бюйцк  ядябиййатшцнас 

алим» мягалясиндя йазыр: «Мир Жялал бир алим кими Азярбай-

жан ядябиййатынын ХХ яср вя мцасир дюврц иля даща чох баьлы 

олмушдур.  Тясадцфи дейилдир ки, ХХ яср Азярбайжан ядябий-

йаты, хцсусиля дя Ж. Мяммядгулузадя, М.Я. Сабир, Я.Щаг-

вердийев  щаггында  дейилмиш  гиймятли  фикирлярини  мцщцм  вя 

ясас гисми Мир Жялалын ады иля баьлыдыр. Дярин елми цмумиляш-

дирмя,  йыьжамлыг,  жясарятли  вя  принсипиал  мцщакимячилик, 

инандырма  вя  дцшцндцрмячилик  Мир  Жялал  елминин  мязий-

йятляриндян  олмушдур.  Бир  жцмля,  бязян  кичик  бир  абзасла 

дярин  мяналар  ифадя  етмяк  мящаряти  ХХ  яср  Азярбайжан 

ядябиййатшцнаслыьында  Мир  Жялала  ясрин  устад  алими  шющряти 

эятирмишдир» (81). 

  Мир  Жялал  ядяби  нювлярин,  ъанрларын  эениш  елми-нязяри 

тящлилини  вермиш,  ядябиййатшцнаслыг  елмини  юз  тядгигат  ишляри 

иля  хейли  зянэинляшдирмишдир.  Онун  щяр  бир  ядяби  нювя,  ъанр-

лара сябрля, тямкинля йанашмасы, апардыьы елми арашдырмалар, 

сюйлядийи  гиймятли  фикирляр  елми  ящямиййятини  бу  эцн  дя 

итирмямишдир.  Нечя-нечя  филологлар  йетишдирмиш  Мир  Жялалын 

ачдыьы  йолла  эедян  ядябиййатшцнасларымызын  ядябиййат  нязя-

риййяси  сащясиндяки  елми-тядгигат  ишляриндя  газандыглары 

уьурлар  эюз  юнцндядир.  Онлар    Мир  Жялал  ядяби  мяктябинин 

йетишдирмяляри  кими  ядябиййатшцнаслыьы  зянэинляшдирмишляр. 

Мир Жялалын Пянащ Хялиловла бирликдя тяртиб етдикляри али мяк-

тябляр  цчцн  дярслик  «Ядябиййатшцнаслыьын  ясаслары»  дярслийи 

щцманитар елмляр сащясиндя мцтяхяссисляр цчцн гиймятли дярс 


Gülxani Pənah 

 

 



439 

вясаитидир. Мир Жялалын ядябиййатшцнаслыг елминин инкишафында 

ачдыьы  мяктябин  давамчылары  вар  вя  онлаr  бу  эцн  дя  онун 

янянялярини  давам  етдирирляр.  Ядябиййатшцнаслыьын  бир  сащяси 

олан ядябиййат нязяриййяси ядяби ясярлярин дахили гайдаларыны, 

щяйатдан  эютцрцлмцш  щадисялярин  бядии  ясярдя  якс  олунма 

принсиплярини юйрядир. Бядии ясярин идейа-бядии кейфиййятлярини 

арашдыран  ядябиййат  нязяриййяси  гядим  йунан  алими  Арис-

тотелдян цзцбяри зяманямизя гядяр инкшаф едяряк бюйцк бир 

йол  кечмишдир.  Бядии  ясярин  хцсусиййятини,  щяйат  щадисялярин 

яксетдирмя  принсипини,  онун  мащиййятини,  ижтимаи  ящямиййя-

тини  сяжиййяляндирян  ядябиййат  нязяриййяси  цзяриня  дцшян 

вязифяляр бюйцкдцр. Бу вязифяляр «Сюз сянятинин дахили гайда-

ларыны-мязмунла форманын вящдятини, мцхтялиф ядяби ъанр вя 

нювлярин  хцсусиййятлярини,  гурулушуну,  щяйат  щадисялярини 

охужунун  нязяриня  даща  габарыг  чатдырмаг  цчцн  йазычынын 

мцражият етдийи ядяби прийому, йарадыжылыг методуну, сюзцн 

ишлянмя  мягамындан  асылы  олараг  мцхтялиф  мяна  кясб 

етмясини юйрянмяк, айры-айры дюврлярдя йазыб-йарадан сянят-

карларын  йарадыжылыьыны  тядгиг  едиб  мцяййян  нязяри  жящятляри 

ашкара  чыхармаг,  цмумиляшдирмяк»дир  вя  Мир  Жялалын  бу 

сащядяки фяалиййяти мисилсиздир. 

 Бюйцк  сяняткар,  насир,  алим,  мцяллим  Мир  Жялал  юм-

рцнц  юйрятмяк,  юзцйля  бир  дюврдя  йашайан  мцасирляринин 

сянятя,  ядябиййата  хидмятлярини  ашкара  чыхармаг,  классик 

ядябиййатымызын эениш, ящатяли елми-нязяри-ядяби тящлилини вер-

мяк, халг ядябиййатынын йаранма йоллары, ъанрлары щаггында 

зянэин биликляр вермяк жящятдян ядябййатшцнасларымыз ичиндя 

бир групун эюря биляжяйи иши юз цзяриня эютцрмцш, ляйагятля, 

мцвяффягиййятля ющдясиндян эялмишдир. 

 Онун  мцражият  етдийи  мювзуларын  тящлил  вя  тядгигини 

онун кими эениш шякилдя апаран икинжи бир тядгигатчы йохдур. 

Щяр  бир  тядгигатчы  мцяййян  сащяляр  цзря  юз  тядгигатыны  да-

вам етдирмиш, Мир Жялал ися о ишин ясасыны гоймуш, юзцндян 



                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 



440 

сонра  йетишяжяк  ядябиййатшцнаслар  цчцн  зянэин  елми  база 

qойуб эетмишдир.  

Мир  Жялалын  Бащарыны,  Мярданыны  севдик,  ясярляри  иля 

няфяс  алдыг,  ачдыьы  елм  йолу  иля  аддымладыг,  онун  ядябий-

йатшцнаслыг  сащясиндя  ачдыьы  йолла  ирялилядик,  щяр  йердя  Мир 

Жялалын ишыьыны, елминин нуруну, зийасыны эюрдцк, гядим халг 

сянятиндян    цзц  бяри  нящянэ  ядябиййатымызын  кечдийи  йолла 

ирялилядик, ирялиляйирик.  

«Мир  Жялалын  елми,  нязяри,  ядяби-тянгиди  фикирляри,  ядя-

биййатшцнаслыг  сащясиндяки  хидмятляри  бюйцкдцр.  Щям 

классикляримиз,  щям  мцасирляримиз,  щям  дя  XIX,  ХХ  яср 

ядяби  мяктябинин-фундаментал  бир  ядябиййатын  йарадыжылары, 

романтизм,  реализм  ядяби  cяряйанларынын  нцмайяндяляринин 

щяйат  вя  йарадыcылыьы  мящз  Мир  Жялалын  тядгигатларында 

ятрафлы, ящатяли тящлил вя тядгигини тапмышдыр» (26, с.2) 

Жяфяр  Хяндан  Мир  Жялалын  мцасирляри  ичярисиндя  йалныз 

ядябиййатшцнаслыгла  баьлы    дейил,  ядяби  йарадыжылыгла  да 

фяалиййятини  давам  етдирян  сянят  адамларындан  биридир.  О, 

Мир  Жялалын  елми-бядии  ирсини  арашдыраркян  yетим  Бащарын 

талейиня  йанан,  Фцзули  дярдиня  ашина  олан,  инсан  оьлунун 

язаб  вя  язиййятляриня  мялщям  олмаьа  чалышан,  ону  севян, 

дярдлярини, изтирабларыны юз шяхси изтираблары кими гялямя алан, 

ону  ядябиййатда  ябядиляшдирян  сяняткар,  дилинин  сафлыьы 

уьрунда мцбаризя апаран дилчи, ядябиййат нязяриййяси елмини 

дяринляшдирян  нязяриййячи,  онларла  ядябиййатшцнас  алим 

йетирян  мцяллим,  тянгидчи  кими  Мир  Жялалын  бядии  ирси 

щаггында  Жяфяр  Хянданын  апардыьы  тядгигатларда  бюйцк 

сяняткара  щюрмят,  йарадыжылыьына  верилян  бюйцк  дяйяри 

эюрцрцк. 

Ж.Хяндан совет ядябиййатыны тядгиг едяркян о дюврцн 

бюйцк  совет  ядибляриндян  бири  олан  Максим  Горкинин 

йарадыжылыьына хцсуси диггят йетирир. 

Максим  Горки  рус  ядябиййатынын  эюркямли  сима-

ларындан биридир. Онун йарадыжылыьында ижтимаи ядaлятсизлийин, 

мешшанлыьын,  буръуа  идеолоэийасынын  тянгиди  ясас  йер  тутур. 



Gülxani Pənah 

 

 



441 

О,  инсана,  онун  амал  вя  ягидясиня,  мцбаризя  идеалларына 

щюрмят  едян,  ясярляриндя  бу  идеаллары  якс  етдирян  бир 

сяняткардыр.  Ясярляриндя  дюврцнцн  язилян,  язилмяйя 

дюзмяйиб мцбаризя апаран фящляляринин ингилабы рущуну ясас 

эютцрцр.  Йени  сосиалист  дювлятинин  фяал  тяблиьатчыларындан 

олмушдур. Yарадыжылыьы кечмиш совет республикаларынын, еляжя 

дя  Азярбайжан  ядябиййатшцнасларынын  йарадыжылыьында  эениш 

елми,  нязяри  тящлилини  алмышдыр.  Мяммяд  Ариф,  Мещди 

Щцсейн,  Мирзя  Ибращимов,  М.Ряфили,  М.Ж.Жяфяров, 

Р.Рцстямзадя вя башгалары M. Горкинин ядяби ирсини тядгиг 

етмишляр. 

Р.Роллан, А.Франс, Б. Шоу, Ж.Лондон, Лу Син вя диэяр 

мцтярягги  фикирли  дцнйа  йазычылары  Горкинин  йарадыжылыьыны 

йцксяк гиймятляндирмиш, ясярляри дцнйа халгларынын дилляриня 

тяржцмя олунмушдур. 

Жяфяр Хяндан Максим Горкинин щям бядии йарадыжылы-

ьына, щям дя публисист, тянгидчи кими сюйлядийи фикирляря диг-

гятля йанашыр, бир ядябиййатшцнас кими гиймятли фикирляр сюй-

ляйир,  щям  дя  ингилаби  фяалиййятиня  даир  мараглы  тядгигатлары 

иля диггяти жялб едир.   

Максим  Горки  Гафгаз,  о  жцмлядян  Азярбайжан  оху-

жуларына йахшы танышдыр. 1905-жи илдя о «Баку» гязетинин сифа-

риши иля чаризмин милли сийасятини тянгид атяшиня тутан мяшщур 

«Гафгаз  щадисяляри  щаггында»  ясярини  йазмыш  вя  илк  дяфя 

щямин гязетдя дярж етдирмишдир. Ж. Хяндан щяля эянжлийиндя 

Бакыйа ишлямяйя эялмиш, Гара шящярин нефт мядянляриндя ол-

муш  бюйцк  рус  йазычысынын  цч  дяфя-1892, 1897 вя 1928-жи 

иллярдя  Азярбайжанда  олдуьуну  вя  «Ики  Азярбайжан»  адлы 

мяшщур  очеркини  йазмыш  олдуьуну  билдирир.1928-жи  илдя  Ба-

кыйа  эялмиш,  азярбайжанлы  зийалыларла  эюрцшмцш,  С.Аьама-

лыоьлунун  сядрлийи  иля  кечян  Цмумиттифаг  йени  ялифба  кон-

франсында, Бакы Советинин пленумунда нитг сюйлямиш, «Совет 

Иттифагында»  ясяриня  кющня  вя  йени  Бакы  щаггында  очерк-

лярини дя дахил етмишдир» (83, с.209).  


                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 



442

Горкинин  гурултайда  сюйлядийи («Тякрар  едирям:  сюз 

сянятинин  ибтидасы  фолклорда//халг  ядябиййатындадыр.  Фолкло-

рунузу  топлайыныз,  ондан  юйряниниз,  цзяриндя  ишляйиниз.  О 

сизя  дя,  бизя  дя…чох  материал  веряр»)  фикирляриня  шярик  олан 

тядгигатчы  халг  ядябиййатыны  тякжя  динлямядийини,  бунлар 

щаггында  дяйярли  фикирляр  сюйлядийини,  фолклор  мянбяляриндян 

тапмажалар, 

зярб-мясялляр, 

аталар 


сюзляри, 

наьыллар, 

дастанларда  гойулан  тярбийяви  мясяляляр  щаггында  гиймятли 

фикирляр  сюйлядийини  арашдырыр,  онун  тякжя  йазычы  кими  дейил, 

щям дя фолклоршцнаслыьын баниси кими шющрят тапдыьыны  билди-

рир.  Наьылларын  она  ня  вердийи  барядя  Горкинин  сюйлядийи 

жаваблары  онун  юзцндян  эятирдийи  ситатларла  цмумиляшдирир: 

«М.Горки халг йарадыжылыьына йцксяк гиймят вермиш, ону ян 

зянэин  хязиня  адландырмышдыр.  О,  халг  йарадыжылыьындан  юй-

рянмяйи,  ону  топламаьы  тяклиф  едирди.  Горкинин  йарадыжылыьы 

эянжлик цчцн ян гиймятли бир тярбийя мяктябидир» (85, с.164). 

 Жяфяр  Хяндан  Горкинин  Октйабр  ингилабына  гядярки 

фяалиййятини вя ондан сонракы фяалиййятини ики мярщялядя ишыг-

ландырыр.  Биринжи  мярщялядя  онун  щяйаты,  ушаглыьы,  эянжлийи, 

ингилаб аловунда йетишдийи, йаздыьы ясярлярля бу ингилабы мц-

баризянин юнжцлляриндян олдуьуну, йетишян ингилабы щярякат-

дакы  фящлялярин  арзу  вя  идейаларынын  тямсилчиси  кими  чыхышла-

рыны,  фяалиййятини,  йаздыьы  ясярлярин  бядии  дяйярини,  идейа  зян-

эинлийини  ачыр.  Бу  дюврдя  йазычынын  бир  сяняткар  кими  йетиш-

мясиндя мцщитин ойнадыьы ролу арашдырыр. İнгилабы щярякатын 

тцьйан  етдийи  бир  дюврдя  Горки  кими  сяняткарын  əдяби 

просесə хидмятини, садя, зящмяткеш халгын буръуа истисмарына 

гаршы  мягсядйюнлц  мцбаризясиня  вердийи  тяканы  гейд  едир, 

йахшы,  мцбариз  ясярлярин  ишыьында  йетишиб,  фяал  бир  ингилабчы 

кими  мцкяммял  бир  йол  кечян  эянжлярин  арасында  Горкинин 

ролундан бящс едир. 

Горкинин  «Мешшанлар», «Щяйатын  дибиндя», «Эцняшин 

ювладлары», «Барбарлар» «Дцшмянляр», «Достигайев  вя 

башгалары»  пйесляри, «Фома  Гордейев», «Клим  Самэинин 

щяйаты», «Ана», «Ушаглыг», «Шащин  няьмяси», «Макар 



Gülxani Pənah 

 

 



443 

Чудра», «Челкаш»  вя  с.  ясярляри  мязмун  вя  идейасына  эюря 

инсан  талейини,  мцбариз  инсан  образларыны, «ашаьылардан», 

«щяйатын  дибиндян»  эялян  инсанларын  эяляжяк  сяадятлярини, 

хошбяхт,  азад,  фираван  бир  щяйат  уьрунда  мцбаризялярини, 

зящмяткеш  халгын  тапдыьы  гуртулуш  йолуну  якс  етдирир.  О, 

«Ана» романында бядии сяняткарлыгла арзуладыьы бир гурулуш 

шяраитиндя 

йашамаьа, 

йаратмаьа 

гадир 

инсанлары 



цмумиляшдирир. Онун гящраманлары реал щяйатдан эютцрцлян, 

мювжуд гурулушун ядалятсизликляриня гаршы вурушан сарсылмаз 

инадлы мцбаризлярдир. Щяля 1901-жи илдя ингилаб дальасы юлкяни 

бцрцмяйя  башладыьы  заманда  йаздыьы  «Фыртына  гушу» 

ясяриндя  бу  ингилабын  эялдийини  йазырды: «Боз  дянизин 

цзяриндя  гара  булудлар  топланыр,  булудларла  дяниз  арасында 

гара илдырыма бянзяр мяьрур фыртына гушу сцрятля сцзцр. Эащ 

ганадларыны дальалара тохундурур вя эащ бир ох кими булуд-

лара  сохулараг  щайгырыр.  Булудлар  бу  гушун  жясур  баьырты-

ларында бир няшя дуйурлар. 

Бу баьыртыда бир фыртына атяши вар. 

Булудлар бу баьыртыда щиддят-гцввятли етираз аловлары вя 

мцзяффяриййят  шяргиляри  ешидирдиляр.  Фыртынадан  яввял  гаьа-

йылар  инляйир,  инляйир  вя  дяниз  цзяриндя  сцзцрляр.  Фыртынанын 

башланьыжында  щисс  етдикляри  дящшятли  дяниз  дяринликляриндя 

эизлянмяйя чалышырлар. 

Мартылар  да  инляйир,  онлар  щяйат  мцбаризясиндян  щязз 

ала билмязляр, зярбялярин эурултусу онлары горхуйа салыр. 

Ягилсиз пингвин дя юз йаьлы эювдясини гайалар арасында 

эизлядир...  йалныз  о,  мяьрур  фыртына  гушу  азад  вя  жясур  бир 

щалда кюпцклярля аьармыш дянизин цзяриндян цзцб кечир!.. 

Гаранлыг,  гаранлыг  дянизин  цзяриндяки  гара  булудлар 

галхмаг  цчцн  атылыр,  дцшцр,  рягс  едирляр.  Эюй  эурлайыр,  дал-

ьалар,  рузэарлар  чякиняряк,  гязяб  кюпцкляри  ичярисиндя  инля-

йирляр. Одур, рцзэар бир сцрц дальаны гойнуна алыр вя йыртыжы 

бир  кин  ичиндя  гайалара  чырпараг,  гожаман  зцмрцд 

парчаларыны  язир  вя  тоз  щалына  салыр.  Гара  илдырыма  бянзяйян 

фыртына  гушу  щайгырараг  бир  од  сцрятиля  булудлара  тахылыр  вя 



                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 



444

ганадлары иля тямас едяряк дальаларын кюпцйцнц гопарыр. О 

бир  иблис-фыртынанын  мяьрур,  гара  иблиси  щям  гящгящялярля 

эцлцр  вя  щям  дя  щычгырараг  аьлайыр..  О,  сийащ  булудлара 

эцлцр, о севинждян щычгырыр! 

Гязяб эурултуларында о,-о щяссас иблис чохдан бяри бир 

йорьунлуг  дуйур.  О,  яминдир  ки,  гара  булудлар  эцняши 

гапайа билмязляр, хайыр, гапайа билмязляр! 

Рузэар  эурулдайыр...  Эюй  эурулдайыр...  дярин  вя  янэин 

дянизин  цзяриндя  булудлар  ади  бир  алов  сачараг,  ойнайырлар. 

Дяниз  илдырымын  одларыны  тутараг  юз  синясиня  чякир  вя 

сюндцрцр. Сулардакы илдырым яксляри, атяш иланлар кими дяниздя 

сцрцнцр вя гейб олурлар. 

Фыртына  вар,  индижя  гопажаг!  Бу  сяс,  гязябкар  бир 

жошгунлугла  чырпынан  бир  дяниз  цзяриндяки  илдырымлар 

арасында мяьрур-мяьрур ганад чалан жясур фыртына гушунун 

сясидир. Бу сяс галибиййят пейьямбяринин сясидир. 

О щайгырыр: 

-Бурах,  фыртына  даща  да  шиддятля  эурласын» (85, с.120-

121). 


М.Горкини  «йени  типли  сяняткар-пролетар  йазычысы», 

«ингилабчы  пролетариатын  эцндялик  мцбаризясиндян  илщам 

алан»,  онун  «эяляжяйини»  эюрян  бир  шяхсиййят  кими  харак-

теризя  едян  Жяфяр  Хяндан  «Фыртына  гушу»  ясяриндя  «бу 

эяляжяйи тяряннцм едирди. 1905-жи ил рус ингилабындан дюрд ил 

яввял йазылан бу ясяр ингилабын мцтляг олажаьыны габагжадан 

хябяр верирди»-дейир (85, с.162). 

М.Горкини  «юлмяз  бядии  ясярляри  иля  дцнйа  ядябиййаты 

хязинясини  зянэинляшдирян  дащи  рус  йазычысы», «чох  аз  йазы-

чынын кечя билдийи ян чятин йоллары» кечмиш, «рус ядябиййатын-

да  йаратдыьы  йениликлярля  бцтцн  дцнйанын  нязяр-диггятини» 

жялб етмиш шяхсиййят кими арашдырыр. 

Садя  бир  сувагчы  аилясиндя  доьулан,  тящсилини  давам 

етдирмяк  истяся  дя  касыбчылыг  цзцндян  арзулары  цряйиндя 

галан,  булка  бишириб  сатмагла  мяшьул  олан,  ингилабчыларла 

ялагясиня  эюря  щябсханалара  атылан,  хошбяхт,  азад  эяляжяк 



Gülxani Pənah 

 

 



445 

цчцн  чырпынан,  йашадыьы  щяйатын  рязилликляриня  артыг  дюзмя-

йян,  онлара  гаршы  чыхан  Горки  йаздыьы  ясярлярдя  баьландыьы 

китаб  алямини,  ятрафында  язаб  чякян  милйонларын  изтираблары 

ичярисиндя юзцнцн дя бир инсан кими чякдийи жисмани, мяняви 

язаблары  гялямя  алырды. «Мяним  дарцлфцнунларым»  адлы 

ясяриндя  мцшащидя етдиклярини, аьыр сосиал шяраити тясвир едир. 

Таныдыьы  «файтончу», «сцпцрэячи», «ишчи,  мямур  вя  тажир-

лярин»  онун  юзц  кими  йашамадыгларыны,  севдийи  инсанларын 

онун севдийи шейляри истямядиклярини, онун эетдийи йол иля эет-

мядиклярини  эюрцр:  «анламаг  цчцн  биржя  саат  кцчяйя  чыхыб 

дарвазада  отурмаг  бяс  иди.  Мяним  севдийим,  инандыьым 

адамлар ися-тцщаф бир сурятдя тянща вя йабанчы инсанлар-кирли 

вя  щийляэяр  гарынжа  фяалиййяти  иля  щяйат  комасы  йапан 

яксяриййят  арасында  артыг  лцзумсуздулар.  Бу  щяйат  мяня 

тамамиля  ахмаг,  щялак  едиляжяк  дяряжядя  кядярли  эюрц-

нцрдц. 

Инсанларын анжаг сюздя мярщямятли вя мещрибан олдуг-



ларыны,  ишдя  ися  юзляринин  хябяри  олмадан  щяйатын  цмуми 

интизамына табе олдугларыны чох вахт эюрцрдцм. 

Мян бюйцк чятинликляр ичярисиндя идим» (85, с.107). 

Максим  Горки  сонралар  йаратдыьы  «Ана»  романында 

инсан кими йашамаг, бунун цчцн мцбаризя апармаг, йалныз 

бу  йолла  хошбяхт,  эюзял,  фираван  эцзяран  ялдя  едиляжяйиня 

яминлийини  билдирир.  О,  ясл  инсан  кими  дцшцнцр.  Онун  гящря-

маны  касыб,  сяфил  щяйат  сцрся  дя  инсан  кими  йашамаг  цчцн 

мцбариз  олмаьын  лазым  эялдийини  дярк  едир,  йоллар  ахтарыр. 

Онлары  истисмар  едянляр,  милйонларын  зящмяти,  щалал  ямяйини 

истисмар  едиб  хошбяхт,  фираван  юмцр  сцрян  мцфтяхор  зцм-

ряляр,  халгын  ганынı  соранлар  вар.  Онун  гящряманы: «Биз 

бойнумузда  отуранлара 

вя  бизя 

эюз 

йуманлара 



эюстярмялийиз  ки,  биз  эюрцрцз,  биз  ахмаг  дейилиз,  йалныз 

йемяк дейил, бялкя инсанлара лайиг олан бир шякилдя йашамаг 

да  истяйириз!  Биз  дцшмянляримизя  эюстярмялийиз  ки,  онларын 

бизя  эцжля  йашатдыглары  бу  каторга  щяйаты,  щеч  дя  бизим 



                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 



446

ягилдя  онларла  бярабяр  олмамыза,  щятта  онлардан  йцксякдя 

дурмамыза мане олмайыр» (85, с.113-114). 

Жяфяр  Хяндан  «Ушаглыг», «Нюкярчиликдя»  адлы  ясярля-

риндя  «кечдийи  «дарцлфцнунлар»ын  бядии  мянзярясини  тясвир 

едир: «бюйцк  ядибин  ня  кими  аьыр  щяйат  шяраитиндя  йазыб-йа-

ратдыьы индики эянжлийин тясяввцрцня беля эялмяз» (2, с.162), 

йохсуллуг  цзцндян  мяктяби  тярк  едян  Горки  «юз  шяхси 

мцталияси  иля  елми  биликляри»  юйрянir,  ядябиййат  вя  инжясянят 

щаггында  «ян  дольун,  ян  мцасир  вя  ян  ингилаби  фикирляр» 

сюйляyir. 

Йазычынын  XIX  ясрин  ахырларында  юлкядя  артыг  кяскин-

ляшян  ингилаби  фящля  щярякатынын  сийаси-ижтимаи  эюрцшляриндя 

йаратдыьы  бюйцк  йенилийи,  онун  ингилабчыларла  ялагясини,  чар 

щюкумятинин  «гара  сийащысына»  дцшдцйцнц  гейд  едир.  Бир 

ядиб  кими  йарадыжылыьында  йаранан  чятинликляр,  Короленко 

тяряфиндян йазыларынын бяйянилмямясинин ону рущдан салма-

сы, бунунла беля, мющкям ирадяли Горкинин йенидян Тифлисдя 

«Гафгаз» гязетиндя чап олунан «Макар Чудра»  адлы щека-

йяси  иля  эениш  халг  кцтляляринин,  еляжя  дя  дюврцнцн  эюркямли 

сяняткарларынын  нязярини  жялб  етдийи  тядгигатчынын  араш-

дырмаларында эениш йер тутур.  

Мещди Щцсейн Горкинин «Макар Чудра» адлы щекайяси 

иля  баьлы  мягаляляриндян  бириндя  йазыр: «1892-жи  илин 12 

сентйабрында  «Гафгаз»  гязетинин  сящифяляриндя  «Макар 

Чудра»  цнваны  иля  кичик,  лакин  мараглы  бир  щекайя  дярж 

едилмишди.  Бу  ясяр,  о  заман  бядбинлийя  йуварланан  бир  сыра 

рус йазычыларына гаршы кяскин протест иди. Бу щекайядя песси-

мизми,  щяйатдан  узаглашмаьы  тяблиь  едян  бир  чох  йазы-

чылардан  фяргли  олараг,  азадлыг  йолунда  юз  щяйатларыны  гур-

бан верян, юлцмя нифрят едян гцввятли вя жясур гящряманлар 

тяряннцм едилирди» (85, с.107) 

 Ж.Хяндан М. Горкинин «Ана» романынын идейа-мяз-

мун  хцсусиййятлярини  ачыр.  Бу  ясярдя  йазычынын  гящряман-

ларынын  ингилабы  интибащнамяляр  щазырладыьы,  ижласлар,  тятилляр 

кечирдийи,  фящляляря  ингилабын  онлара  веряжяйи  сяадятдян 



Gülxani Pənah 

 

 



447 

данышдыглары гейд едилир. Ясярин эянж ингилабчы суряти Павелин, 

анасы Ниловнанын ингилабы мцбаризянин «мащиййятини билмя-

дийи  щалда,  сонра  фяал  ингилабчы»йа  чеврилдийи, «юз  мювзусу 

вя  ифадя  тярзи  иля» «Ана»  романынын  «ядябиййатда  йени  бир 

щадися» олмасы ачыгланыр. 

М.Горкинин Октйабр ингилабындан сонракы дювр ядяби 

ирсини  арашдыран  тядгигатчы    хариждя  мцалижя  олунаркян 

йаздыьы  «Артамоновларын  иши», 1927-жи  илдя  йаздыьы  «Клим 

Самэинин  щяйаты»  кими  бюйц  ясярлярини,  сосиалист  ингилабынын 

уьурларындан  бящрялянян,  халгын  севинжини  юзцндя  якс 

етдирян  «Йегор  Буличев  вя  башгалары», «Васили  Достигайев» 

адлы  пйеслярини,  капитализмя  вя  фашизм  ялейщиня  йазылан 

«Дцшмян  тяслим  олмаса,  ону  мящв  едярляр», «Мядяниййят 

усталары, сиз кимлясиниз?» мягалялярини хатырладыр. 

Йашадыьы  дюврцн,  бяргярар  олан  сосиализм  гуружулу-

ьунун  мцвяффягиййятлярини  дя  эюрмцш  Жяфяр  Хяндан  М.Гор-

кинин  совет  ядябиййаты  вя  болшевик  мятбуаты  тарихиня  йаздыьы 

йени  сящифяляри  гялямя  алыр.  Онун  ССРИ  Йазычылар  Иттифагынын 

сядри  кими  фяалиййятини  тягдир  едир: «Ядябиййтда  сосиализм 

реализми  йарадыжылыг  цсулунун  баниси  олан  Горки  совет 

ядябиййатына рящбярлийи дюврцндя ону даща да инкишаф етдирир. 

О,  эюстярди  ки,  сосиализм  жямиййяти  йазычынын  инкишафы  цчцн 

тарихдя эюрцнмямиш йахшы бир шяраит йарaтмышдыр»  (2, с.163).  

Совет  дюврц  халгымызын 70 ил  йашадыьы  бир  дюврдцр.  Бу 

дюврдя щяр сащядя олдуьу кими ядяби сащядя дя гцдрятли шаир-

ляримиз,  ядябиййатшцнасларымыз  йетишиб.  Бир-бирини  явяз  едян 

мцхтялиф  ижтимаи  формасийаларда  бюйцк  сяняткарлар  йетишиб. 

Фцзули  феодал-патриархал  жямиййятдя  йашамышды.  Инсан 

щагларынын  позулдуьу,  зцлм  вя  истибдадын  щюкм  сцрдцйц, 

феодал-патриархал адят-янянялярин ганунлардан сярт олдуьу бир 

вахтда  йашайыб  о  дюврцн  ейбяжярликлярини  йаратдыьы  ясярлярин 

ичиндя  вериб.  Онун  гяляминдян  чыхан  щяр  бир  ясяриндя  инсан 

щяйаты,  севэиси,  талейи,  халга,  диля  севэи  иля  йанашы  гурулушун 

чатышмайан  жящятляринин  тянгиди  вя  онлара  нифрятини  эюрцрцк. 


                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 



448

Буну  Низаминин,  Нясиминин,  Хаганинин,  Вагифин,  Закирин, 

Шакирин...  вя  диэяр  сяняткарларын,  капитализм  шяраитиндя  йетишян 

Мирзя  Фятяли  Ахундов,  Мирзя  Ялякбяр  Сабир,  Жялил 

Мяммядгулузадя,  Ябдцррящимбяй  Щагвердийев,  Няжяф  бяй 

Вязиров вя с. танынмыш ядиблярин ясярляриндя дя эюрцрцк. Йазычы, 

алим,  сяняткар  щансыса  гурулушун  щюкм  сцрдцйц  заманда 

дцнйайа  эялмякдя,  йазыб-йаратмагда  эцнащкар  дейил.  Жяфяр 

Хянданын,  Сямяд  Вурьунун,  Сцлейман  Рцстямин,  Максим 

Горкинин,  Микайыл  Мцшфигин,  Ящмяд  Жавадын...  бу  сосиализм 

гурулушунда  йашамасы,  йазыб-йаратмасы  тябии  иди.  Онлары 

ижтимаи-сийаси  шяраит  йетишдирмишди.  Онларын  нязяриндя  ижтимаи 

формасийалар  ичярисиндя  ян  уьурлу,  ян  демократ  бир  гурулуш 

сосиализм  гурулушу  иди.  Бахмайараг  ки,  щакимиййятя  эялян 

гцввялярин дцзэцн олмайан сийасяти нятижясиндя мцвяффягиййят 

газана  билмяди.  Азад,  мцстягил,  бярабяр йашамаг, йаратмаг 

истяйян  гцввяляр  истядийиня  наил  ола  билмяди,  бурахылан  кюклц 

сящвляр  бу  гурулушу  диз  цстя  чюкдцрдц.  Милли  мясялялярдяки 

щеэемончулуг  сийасяти  дя  она  аьыр  зярбя  вурду.  Сосиализм 

гурулушу  эюзял  гурулуш  олмайа  биляр,  ейбяжярликляри  дя  ола 

биляр,  гусурлары  да  аз  олмайыб.  Анжаг  М.  Горки  кими  бюйцк 

сяняткарлар  йетишдирян  дюврдцр  бу  дювр.  Ж.  Хяндан  совет 

ядябиййатынын нцмайяндяси  кими онун йарадыжылыьынын, ингилаби 

фяалиййятинин  дцзэцн  тящлилини  верир.  Онлар  ядябиййатымызын, 70 

иллик  бядии  ирсимизин  инкишафында  мисилсиз  хидмятляри  олан  сянят-

карлардыр.  Совет  ядябиййаты  мющтяшям  ядябиййатдыр.  Бялкя  дя 

тарихдя бу халгларын ядябиййаты, мядяниййяти совет дюврцндяки 

гядяр эениш, ящатяли, гцдрятли инкишаф етмямишдир. Тарихя нязяр 

саланда  щяр  ясрдя  бир  нечя  алим,  дилчи,  шаир,  насир  эюрцрцк. 

Йетмиш илдя ядябиййатымызын хязиняси о гядяр зянэинляшиб ки, бу 

дюврцн  ядябиййаты  заман-заман  алимлярин,  ядябиййатшцнас‐

ларын  диггят  мяркязиндя  олажагдыр.  Сензурайа  эялдикдя 

коммунист сензурасы кими бцтцн гурулушларда сензура щюкм 

сцрцб.  Щямишя  жямиййятин,  дювлятин  ялейщиня  йазылан,  о 

гурулушу  тянгид  едян  сяняткарлар  тягиб  олунуб.  Нясими, 

Хагани, Вагиф... бу сыраны артырмаг олар. Коммунист сензурасы 



Gülxani Pənah 

 

 



449 

да  онларын  давамыдыр.  Бунунла  беля,  бу  сензуранын  щюкм 

сцрдцйц  шяраитдя  дя  сянят  инкишаф  едиб,  еля  бюйцк  сяняткарлар 

йетишиб  ки,  ады  тарихин  сящифяляриня  ябяди  йазылыб.  Онларын 

бящряляндийи  чох  бюйцк  тарихя  малик  халг  ядяби  яняняляри 

вардыр. Мяммяджяфяр Жяфяров фикирляриндя щаглыдыр ки, халглар 

ися  «сосиализмя  ялибош  дейил,  сюзцн  эениш  мянасында  юзляринин 

габагжыл  мядяниййятляри,  мадди-мяняви  сярвятляри,  мцтярягги 

адятляри, гящряманлыг яняняляри, еляжя дя габагжыл инжясянят вя 

ядябиййатлары иля дахил олурлар. Йени жямиййят гурулушуна дахил 

олан  халг,  юзц  йаратдыьы  бу  жямиййятин  инкишафы  иля  йанашы 

дяйишдийи,  йени  мяняви  кейфиййятляр  кясб  етдийи  кими,  онун 

бцтцн  мядяни  варлыьы,  еляжя  дя  ядябиййаты  да  бу  гурулушда 

дяйишиб йцксяк кейфиййятляр ялдя едир» (159, с.30) 

М.Горкини  йетишдирян,  онун  ядяби  фяалиййятиндя  соси-

ализми формалашдыран йашадыьы юлкянин хцсуси шяраити иди. ХХ 

ясрдя  Русийа «...Империализм  системинин  ян  зяиф  щалгасы  вя 

империализмин  бцтцн  зиддиййятляринин  дцйцн  нюгтяси  иди. 

Ейни  заманда  Русийада  сосиализмин  гялябяси  цчцн  зярури 

шяртляр  йаранмышды.  Русийанын  фящля  синфи  юзцнцн  ян  йцксяк 

ингилабилийи, мцтяшяккиллийи иля дцнйада фярглянирди вя бюйцк 

синфи мцбаризя тяжрцбясиня малик иди» (158, с.10-11). 

Мещди Щцсейн йазыр ки, «Бюйцк сянят бцтцн дюврлярдя 

заманын  бюйцк  идейаларыны  ифадя  етмишдир.  Бюйцк  сянят  щяр 

заман  юзцнцн  гящряманларыны,  нцмуняви  типлярини  йарат-

мышдыр» (85, с.127) 

М.Горкинин ядяби-тянгид сащясиндя эюстярдийи фяалиййят 

тядгигатчынын  диггятиндядир. «Бядии  ядябиййатда  типиклик» 

мягалясиндя  йазычынын  щяйатын  ян  характер-типик  жящятлярини 

сечиб  гялямя  алмасы,  бурада  «сяняткарын  цмумиляшдирмя 

габилиййяти,  сяжиййяви  образ,  щадися  вя  фактлары  сечмяк  ба-

жарыьы, щабеля щяйат щягигятиня мцнасибяти»нин нязяря чарп-

дыьыны  дейян  тядгигатчы  Горкинин  ясярляриня  истинад  едир: 

Мясялян, 1905-жи  ил  рус  ингилабынын  мяьлубиййятиндян  сонра 

фящлялярин  юз  мцбаризялярини  дайандырмамалары  М.Горкийя 

эюря типикдирся, меншевик эюрцшлц башга бир йазычы цчцн бу, 



                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 



450 

типик  олмайа  биляр.  Бюйцк  пролетар  йазычысы  ижтимаи  щяйат 

щадисялярини сечяряк цмумиляшдирмя вя типикляшдирмянин пар-

лаг нцмунясини йаратмышдыр. «Ана» романынын гящряманла-

ры Павел вя онун анасы Ниловна о заманкы фящлялярин ян ха-

рактер  сифятлярини  тямсил  едирляр.  Беля  типикляшдирмя  вя  цму-

миляшдирмя олмадан эюзял сянят ясяри дя олмаз» (2, с.175). 

Горкинин  бядии  цмумиляшдирмяйя  йцксяк  гиймят  вер-

дийини, «щяйатын фотошяклини чякян» йазычылардан бириня дедийи 

сюзляри  хатырладыр.  Горки  дейир: «юз  китабынызын  мязиййятини 

сиз  бунда  эюрцрсцнцз  ки, «ясярдя  уйдурулмуш  щеч  бир  шей 

йохдур. Щятта гящряманларын адлары да щягигидир». Бу, очер-

кин мязиййяти ола биляр, гязет материалы цчцн дя бу важибдир. 

Повест  ися  бядии  йарадыжылыьа  дахилдир.  Бядии  йарадыжылыг  ися 

«уйдурма» хяйал, типикляшдирмя тяляб едир. Сизин повестдя ися 

характер  йохдур,  бцтцн  типляр  бир-бириня  охшайыр,  бир  жцр 

данышыр» (2, с.175). 

Жяфяр Хяндан йазычынын бядии ядябиййатын тясадцфи факт-

лара  ясаслана  билмядийини,  онун  ади  щадися  вя  адамлардан 

йцксякдя  дурмалы  олдуьуну,  ядяби  щадисянин  щяйатдакы  о 

жцр  щадисялярин  цмумиляшмиш,  типикляшдирилмиш  формасы  олду-

ьуну «йалныз беля олдугда щяйати фактын ядяби факта» чевриля 

билдийи фикрини йада салыр. 

Жяфяр  Хяндан  бядии  ясярлярдя  истяр  мцсбят,  истярся  дя 

мянфи типлярин прототипляриня нисбятян яксяр щалда чох бюйц-

дцлмцш  шякилдя  тясвир  олундуьуну, «хцсусян  цмумиляшмиш 

вя  ейни  заманда  фярди  хцсусиййятляриля  верилмиш  типлярдя  бу 

жящятин  айдын»  эюрцндцйцнц  дейир  вя  Горкинин  бунсуз 

эюзял сянят ясяри тясяввцр етмядийини билдирир. Горки «дейирди 

ки,  щягиги  сянят  чох  бюйцтмя  щцгугуна  маликдир.  Щерку-

лесляр, прометейляр, дон кихотлар, фаустлар «хяйалын мящсулу» 

дейил,  реал  фактларын  там  ганунауйьун  вя  лазыми  поетик 

шякилдя чох бюйцдцлмясидир. Чох бюйцдцлмцш образлар оху-

жулар  арасында  эениш  йайылыр,  тямсил  етдикляри  типик  щадися, 

характер вя хцсусиййятлярин рямзиня чеврилирляр» (2, с.184). 

Ж.Хяндан  «ян  гцввятли  реалист  сяняткарда  ян  йцксяк 

йарадыжылыг хяйалы вя романтикасы олур. Реализми романтизмя 


Gülxani Pənah 

 

 



451 

гаршы гоймаг олмаз. Ясл сянят ясяриндя бунлар айрылмаз бир 

вящдят  тяшкил  едир  вя  ейни  дяряжядя  зяруридир»-  дейир  вя 

Горкинин  сосиализм  реализминдяки  романтизмин  характерин-

дян  данышаркян  дедийи-»бу,  ян  актив,  пафослу,  ингилаби 

характеря малик, рус фящля ингилабчыларынын зянэин тяжрцбяля-

риня  ясасланан  йени  бир  романтизм,  даща  доьрусу,  ингилаби 

романтизм  олмалыдыр.  Беля  романтика  бизя  няинки  бядии 

ядябиййатда,  щятта  эцндялик  ишимиздя  дя  лазымдыр»  сюзлярини 

охужуйа чатдырыр. 

Ядябиййатда  реализм  вя  романтизм  щаггда  фикирляри 

арашдыран Жяфяр Хяндан Горкинин ядябиййатда ики ясас жяря-

йан  олан  реализм  вя  романтизм  щаггында  фикирлярини    йада 

салыр: «Максим  Горки  реализм  вя  романтизмдян  бящс  едяр-

кян  дейир  ки,  ядябиййатда  ясас  жяряйан  икидир;  реализм  вя 

романтизм». Реализм инсан вя онун щяйат шяраитини дцзэцн 

тясвир едир. Романтизмя ися чох тяриф верилибся дя гяти дцрцст 

тяриф щяля йохдур» (2, с.200).  

Горкинин  онлар  арасында  «жидди»  фярг  эюрмядийини, 

бюйцк сяняткарларда бунларын щяр икисинин бирляшдийини деди-

йини гейд едян Ж.Хяндан «бу хцсусиййятляри бюйцк пролетар 

ядибинин  юз  йарадыжылыьында  да  эюрцрцк.  М.  Горкийя  эюря, 

романтизм иля реализмин вящдяти ядябиййатын сонракы инкиша-

фында,  хцсусян  совет  ядябиййатында  даща  айдын  эюрцнмяк-

дядир» (2, с.201). 

Жяфяр Хяндан рус классикляриндян олан Максим Горки-

нин  бядии,  ядяби-тянгиди  йарадыжылыьына  диггяти  йюнялтмиш, 

ижтимаи-сийаси  зиддиййятлярин  кяскинляшдийи,  ян  зиддиййятли  ща-

дисялярин жяряйан етдийи бир дюврдя ядябиййата эялмиш, бюйцк 

бир  ядяби  мяктябин  тямялини  гоймуш,  совет  халгларынын  ядя-

биййатынын  ян  эюзял  нцмунялярини  йаратмыш,  ингилабы  идейа-

ларла  зянэин  йарадыжылыьы  олан  бу  сяняткарын  ядяби  ирсини 

арашдырмыш,  Горки  щаггында  ядяби-тянгиди  фикирлярин  мцяллифи 

кими дя танынмышдыр. 

Ж.Хянданын  XIX-XX  яср  рус  ядябиййатынын  эюркямли 

нцмайяндясинин  йарадыжылыьы  иля  баьлы  нязяри  тящлил  вя  тяд-

гигляри  хцсуси  ящямиййятя  маликдир.  Жяфяр  Хяндан  цму-


                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 



452 

миликдя совет ядябиййатына даир тядгиг вя тящлилляриндя, ядяби 

просесдя  мцщцм  мярщяляляр  тяшкил  едян  ядяби  жяряйанларын 

юйрянилмясиндя  дя  М.Горки  йарадыжылыьына  истинад  едир. 

Фящля  синфинин  ингилаби  арзуларыны  ифадя  едян,  онларын  бядии 

образларыны  йарадан, «йцксялян  мцбаризя  дальаларынын 

фядакар  гящряманларынын  романтик  образларыны  бюйцк  гцв-

вят  вя  сарсылмаз  бир  гялямля»  тясвир  едян  М.Горки  цму-

миликдя  совет  ядябиййатшцнаслыьында,  ядяби-тянгидиндя  ян 

чох юйрянилян, чохларына юрняк олан, диэяр халгларын ядябий-

йатына тясир едян бир йазычы кими таныныр.  

Ж.Хяндан  совет  ядябиййатынын  инкишафында  хцсуси  хид-

мятляри  олан  сяняткарларымызын  йарадыжылыьы  щаггында  илк 

ядяби-тянгиди  фикирлярини  сюйляйян  ядябиййатшцнасларымızдан 

биридир. «Рясул  Рза»  мягалясиндя  Р.Рзанын  ядябиййат 

тарихимиздя фяалиййятиni, oнун йарадыжылыьынын хцсусиййятлярини 

арашдырыр.  Ону  башга  шаирляримиздян  фяргляндирян  бир  жящят 

tədqiqatçının fikrincə,  ингилаби  романтиканын  йарадыжылыьында 

«даща  цстцн»  олмасыdır.  Ейни  заманда  əsərlərinin  мювзу-

ларына  тохунур,  «эцнцн  мясяляləриндян,  реал  щадисялярдян, 

сосиализм  гуружулуьунун  айры-айры  сащяляриндян  йаздыьы 

кими,  харижи  юлкялярдя  эедян  револйусион  щярякат,  колонийа 

халгларынын  юз  азадлыьы  уьрунда  бейнялхалг  буръуазийа  вя 

фашизм  иля  апардыглары  мцбаризяни  дя  тясвир  едир» (2, с.122). 

«Тунел  боруларынын  сяси»  ясяриндя  Америкадакы  ирги  айры 

сечкилик,  инсан  щагларынын  позулмасы,  садя  инсанларын,  зящ-

мяткеш инсанларын ингилабы мцбаризясинин тясвири мясяляляриня 

диггяти чякир. 

«Алманийа»  шеириндя  фашист  Алманийасынын  ганлы  сийа-

сяти, фашизми тауна бянзядян сятирляр мараг даирясиндядир: 

 

Йайылды Алманийайа 



Фашизм адлы 

Гара бир жума. 

Зопа ял вермяйян йердя 

Балта кечди щцжума. 



Gülxani Pənah 

 

 



453 

Рясул Рза бцтцн бу фялакятляри тясвир едяркян гятиййян 

пессимистляшмир.  О,  юз  азадлыьы  уьрунда  мцбаризя  апаран 

алман халгынын хошбяхт эяляжяйиня инаныр» (2, с.123) 

 Испанийа халгынын («Испанийа» поемасы) дахили вя харижи 

дцшмянляри  иля  апардыьы  мцбаризянин  галиб  эяляжяйиня  инам 

щиссляринин эцжлц олдуьу билдирилир. 

Рясул  Рзаны  шеирдя  йени  формалар  йарадан  (новатор) 

бир шаир кими дяйярляндирир. Онун ингилаби мязмунлу шеирляр-

дя  ритмик,  ащянэдар  формалар  ахтарыб  тапмасы  мцвяффя-

гиййяти  арашдырылыр.  Nоваторлуьуну  йалныз  шеирин  харижи 

формасында  эюрмцр: «О,  йени  сюзляр,  йени  тяркибляр,  йени 

гафийяляр  вя  цмумян  йени  тясвир  ифадя  васитяляри  ишлядир» (2, 

с.124). Йени сюзлярин (неолоэизмляр) онун шеирляриндя ики йол 

иля  йарандыьыны  эюрцр. «О  бир  тяряфдян  индийядяк  дилимиздя, 

ядябиййатымызда  гятиййян  олмайан,  тамамиля  йени  сюзляр 

йаратдыьы  кими,  диэяр  тяряфдян  дя  ишлянян  бир  груп  сюзлярин 

башга формаларыны вя вахты иля дилимиздя ишлянмиш бязи сюзлярин 

йени  формаларыны  йарадыр».  Бу  сюзлярин  бир  гисминин  бядии-

ядяби  дил  цчцн  гябул  олмаса  да  бир  гисминин  йаваш-йаваш 

дилимизя  кечдийини  дейир  вя  йени  сюзлярин  йаранмасыны 

дилимизин зянэинляшмяси жящятдян ящямиййятли билир. 

Онун Авропа, рус классикляри кими Азярбайжан классик-

ляриндян  дя  бажарыгла  истифадясини,  зянэин  халг  ядябиййа-

тындан  эениш  йарарланмасыны  эюрцр.  Р.Рза  бязи  шаирляр  кими 

фолклору  «копийа  етмяyir» «бу  зянэин  хязинядян  истифадя 

едяряк  йени  мязмунлу,  йени  формалы  шеирляр»  йараdır: «О 

щежа  вязни  иля  йаздыь  шеирляриндя  бу  вязнин  ян  ойнаг 

формаларыны сечир: 

Ганадлар, ай ганадлар. 

Йцнэцл, гывраг ганадлар. 

Каинат ня кичiкдир, 

Ганадлар! А ганадлар! 

Ай бир портаьал кими, 

Эюй цзцндя хал кими. 


                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 



454 

Узагlарда долашыр 

Ял ирмəз висал кими...». 

Шаирин  бир  сыра  шеирляриндя  ишлятдийи  жинаслара  диггяти 

чякир.  Онун  бу  жинаслары  гцввятли  вермяк  цчцн  халг 

йарадыжылыьындан истифадясини юнямя эятирир: 

Бу еллярдя бир кюрпянин бармаьыны ганатсалар, 

Бир  гый  вуррам,  эюйдя  учан  губа  газлар  ганад  салар 

(2, с.250). 

Шаирин 1937-жи илдя Бейнялхалг эянжляр эцнц мцнасибя-

тиля  йаздыьы  «Бизим  байрам»  шеириндя  совеt  эянжлийинин 

чичяклянмясиндян  фярящлянян  шаирин  кюнцл  чырпынтыларына 

диггяти йюнялдир. 

Онун  щежа  вязнинин  ян  ойнаг  формаларындан  истифадя 

едиб  олдугжа  ащянэдар  парчалар  йаратмасыnı,  шеирляриндяki 

мювзу  рянэарянэлийиni,  няьмяляриni  арашдырыр.  Бир  шаир 

олмагла йанашы Щейне, Лермонтов, Блок вя Майаковскидян 

етдийи тяржцмяляри дяйярляндирир. 

«Лирик шаир» мягалясиндя Осман Сарывялли щяйаты, ядяби 

фяалиййяти  щаггында  мялумат  веририр.  Бюйцк  бир  йарадыжылыг 

йолу кечян шаирин истедадлы сяняткарлар арасында «юз сяси, юз 

ялван бойалары вя ориъинал» шеирляри var. «Осман Сарывялли лирик 

шаирдир.  Охужуларын  бюйцк  щюрмятини  газанмыш  талантлы 

шаиримизин  инкишафында  классик  Азярбайжан  ядябиййаты, 

мцасир рус шеири вя зянэин фолклорумузун «тясирини» эюрся дя, 

онун  бу  мянбялярин  щеч  бирини  «тяглид  етмядийини»,  ориъинал 

бир сяняткар кими» йцксялдийини эюрцр.  

Онун бядии тяфяккцрцндяки «хялгилик вя щяйатилик» тяд-

гигатчы  кими  эюзцндян  гачмыр,  бахмайраг  ки,  бязи  тян-

гидчиляр  онун  йарадыжылыьындакы  «бу  инжяликляри  билмядийин-

дян» «ядаляtсиз  олараг  шаиря  щцжум  етмиş,  ону  йаланчы 

хялгиликдя,  примитивликдя  вя  щятта  кющня  кянди  идеализя 

етмякдя  тягсирляндирмишляр.  Лакин  Осман  Сарывяллийя  илщам 

верян  тябии  мянзяряляр  кющня  кянди  идеализядян  дейил, 



Gülxani Pənah 

 

 



455 

вятянимизин  сярвятляриня  мяфтунлугдан  доьур.  О  юзц  дя 

буну щисс етдийи цчцндцр ки, дейир: 

Мян дана билмярям, а достлар, будур, 

Эюрцрям щяля дя эетмямиш, дурур- 

Долама йолларда бурахдыьым из. 

Гайалар ичиндя йурдум, мяскяним, 

 

Ешидя билсяниз, дуйа билсяниз, 



Йеня дя даьларда сясим вар мяним! 

(2, с.206)- дейир. Онун «Бянювшя» шеириндя дя о рущу эюрцр. 

Мясялянин  «нядян»  йазмагда  дейил, «нежя»  йазмагда 

олдуьуну  билдирян  тядгигатчы  бу  йазыланларда  инкишаф  едян 

йцксяк  арзулар,  щуманист  щиссляр,  вятяня  халга  мящяббят 

дуйьулары  доьура  билмяк  щисси  эцжлц  олсун.  Бунлары  тяд-

гигатчы  О.Сарывяллинин  йарадыжылыьында  юз  бядии  ифадясини 

тапдыьы гянаятиндядир. 

Онун  йарадыжылыьынын  мювзу  жящятдян  «рянэарянэ-

лийини»  эюрцр: «онун  тематикасында  онун  тякжя  кянд 

мювзулары  иля  мящдудлашдырмаьа  чалышанларын  яксиня  олараг 

«Тягвимин  сон  вяряги»  кими  «хырда»  мясялялярдян  тутмуш, 

«Дцнйанын  эяляжяйи»  кими  бюйцк  мясялялярядяк  мцхтялиф 

шеирляря»  раст  эялиндийини  дейир: «Доьрудур,  кянд  щяйаты 

онун  йарадыжылыьында  силинмяз  изляр  бурахмышдыр,  лакин  бу 

щеч  дя  шаирин  башга  мювзуларда  мцвяффягиййят  газанма-

масы  демяк  дейилдир.  Онун  бюйцк  гуружулуг  ишляри, 

бейнялхалг  сийасят,  партийа,  комсомол  щяйаты  мювзусунда 

йаздыьы  шеирляри  поезийамызын  ян  эюзял  нцмуняляри  сырасына 

дахил  едиля  биляр.  Бу  шеирлярин  цстцнлцйц  онларын  бядиилийи  вя 

ориъиналлыьындадыр» (2, с.208). «Тягвимин сон вяряги», «Шаирин 

арзулары», «Мяним  юмрцм»  шеирлярини  нцмуня  эятирир, 

тящлилини верир. 

Онун  йарадыжылыьында  нязяря  чарпан  мцщцм  жящят-

лярдян бири дя онун сцъетли шеирляринин олдуьуну эюрцр. «сцъет-

ли  лириканын  эюзял  нцмунялярини  йарадан  шаир  йыьжам  вя  мя-



                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 



456

налы  ясярляриндя  охужуларыны  дцшцндцрян  еля  щадисяляр  сечир 

ки, биз бунлары истедадлы бир шаир хяйалынын мящсулу кими гий-

мятляндиририк. Лакин бу хяйал реал вя щяйатидир (2, с.211). 

«Бу йер онун йеридир» шеирини нцмуня эятирир. Бу кичик 

шеирdя йени ил гаршылайан ясэяр аилясиндян  бящс едир. Щяр кяс 

йерини тутуб. Эялян гонаглар яйляшиб, ясэярин йери ися бошдур. 

Тязя  ил  мцнасибяти  иля  бадя  галдырылыр,  ясэярин  саьлыьына, 

«дюйцшчцнцн щяйат йолдашы ися щяйяжанлыдыр. О, ярини хатырла-

йыр, бу язиз эцндя онун бош галан йериня бахыр вя психолоъи 

щаллар кечирир. Бу вязиййятин реал бядии мянзярясини чякян шаир 

шеири беля бир мяналы нятижя иля гуртарыр: 

Сцзцб шякли, эялинин тутулду гаш-габаьы, 

Эюзляриня апарды цзц эцллц йайлыьы, 

Сонра да гонагларын гялби сынмасын дейя, 

Дцшцнжяляр ичиндя йахынлашды сцфряйя: 

Титряди додаглары... 

Ешитмядик сясини, 

Сащибсиз пийаляйя вурду пийалясини... 

Эюрцндцйц  кими,  бурада  ади  щяйат  щягигяти  сяняткар 

гялямиля йцксяк поетик вцсятя галдырылмыш, олдугжа тясирли бир 

мянзяря йарадылмышдыр» (2, с.211). 

 «Етибар» шеирини дя нцмуня эятирир. 

 Шаирин  бейнялхаг  мювзуда  йаздыьы  ясярляря  тохунур: 

«сцлщ  вя  демократийа  уьрунда  мцбаризя,  империализмин 

ифшасы,  мцстямлякя  вя  йарым  мцстямлякя  юлкялярдя  азадлыг 

щярякатынын  тяряннцмц  бу  шеирлян  ясас  мювзуларыны  тяшкил 

едир»-дейян  Ж.Хяндан  онун  «Ана»  поемасыны  нцмуня 

эятирир.  Бейнялхалг  мювзуда  йаздыьы  шеирлярдя  дцнйанын  ики 

жябщяйя  айрылмасы,  сосиализм-капитализм  зиддиййятляринин 

гызышдырылмасы  нятижясиндя  инсанларын  yaşadıqları  фажияляр, 

гейри-инсани сифятлярин тясвири ясасдыр.  

Шаирин  шеирляриндяки  хялгилийин  композисийа  ориъиналлыьы, 

фикир  айдынлыğı  иля  йанашы  фолклор  мотивляри  иля  зянэинлийи  дя 

эюрцр.  Халг  рущунда  эюзял  ясярляр  йазан  О.Сарывяллинин 

шеирлярини  халг  йарадыжылыьындан  айырмаьын  чятин  олдуьуну, 



Gülxani Pənah 

 

 



457

фолклордан  истифадя  нятижясиндя  бу  шеирлярдя  форма  рян-

эарянэлийиnin,  фикир  дяринлийиnin,  гайя  айдынлыьынын  нязяря 

чарпдыьы  билдирилир.  Şаирин    йарадыжылыьында  эюрдцйц  нюгсан-

лара да тянгидчи эюзц иля бахыр. Бунунла беля О.Сарфвяллинин 

ушаг  шеирляри,  очеркляри,  публисисит  йазылары  иля  йанашы  мараглы 

тяржцмялярини дя дяйярляндирир. 

C. Xəndan sovet ədəbiyyatının görkəmli nümayən-

dələrinin-özünün müasirləri olan Azərbaycan  şair və 

yazıçılarının yaradıcılığına tənqidçi baxışları var. O, dövrünün 

səsinə  səs verən sənətkarı, yaratdığı  əsəri yüksək 

qiymətləndirir. Zamanın səsinə  səs verən  sənətkarın 

yaradıcılığındakı mütərəqqi keyfiyyətləri araşdırır, mövzu-

ideya zənginliyini üzə  şıxarır. Azərbaycan  ədəbiyyatının 

inkişafinda roluna tənqidçi, ədəbiyyatşünas kimi yanaşır. 

C. Xəndan  ədəbiyyatşünaslıq elmini, bir tənqidçi kimi 

ədəbiyyatımızın inkişafını izləmiş, “orta əsrlərdən başlamış 

özünün yaşadığı son illərə  qədər fəaliyyət göstərən 

sənətkarlarımızın bir çoxunun yaradıcılığı” (B. Nəbiyev) ilə 

maraqlanmış, XX əsr Azərbaycan  ədəbiyyatına, Cənubi 

Azərbaycan  ədəbi prosesinə, eləcə  də Azərbaycan sovet 

ədəbiyyatının inkişaf problemlərinə dərindən nüfuz etmişdir (B. 

Nəbiyev). 


                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 



458 


Yüklə 4 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   20   21   22   23   24   25   26   27   ...   35




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin