Kandavlizm Şahin Böyükağa oğlu Əlibəyli Candaulism
§ 1.2. «Kandavlizm» termininin etimoloji-tarixi təhlili
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
§ 1.2. «Kandavlizm» termininin etimoloji-tarixi təhlili
«İnsan nə öz keçmişini təkrarlaya, nə də ondan xilas ola bilməyən, ancaq tarixi yaradan bir məxluqdur». Böyük Britaniyada doğulmuş, İkinci dünya müharibəsindən sonra Amerika Birləşmiş Ştatlarının vətəndaşı olmuş ingilis-amerikan şairi Uisten Hyu Oden (Wystan Hugh Auden; 1907–1973) * * * «Tarixin verdiyi ən birinci və vacib dərs onun səhvlərindən insanların ibrət götürməmələridir» 10 İngilis yazıçısı və filosofu Oldos Leonard Haksli (Aldous Leonard Huxley; 1894–1963) «Kandavlizm» termini «kandavl» sözünün axırına qeyri-normallıq hallını bildirən «izm» şəkilçisinin artırılmasından əmələ gəlmişdir. Kandavlizm haqqında tarixi məlumat verilərkən məsələyə iki aspektdən yanaşılması daha doğru olardı: 1) şah Kandavla, onun qəribəliyinə, həmçinin arvadının taleyinə dair toplanan tarixi məlumatların diqqətlə tutuşdurulması və müxtəlif dövrlərdə kandavlizmə bəslənən münasibətin dərindən araşdırılması; 2) kandavlizmə mübtəla olmuş şəxsiyyətlər haqqında əldə edilən tarixi məlumatların dəqiqləşdirilməsi və təhlil edilərək tibb elmi üçün faydalı ola biləcək nəticələrə gəlinməsində onlardan istifadə olunması. Kandavl çılpaq arvadını başqa kişiyə göstərməkdən həzz alma kimi meyl pozğunluğuna mübtəla olmuş bir şahın adıdır. Onun taleyi haqqında ayrıca geniş tarixi məlumat veriləcəkdir. Hələlik onu qeyd etmək lazım gəlir ki, keçmiş şahın adından götürülən «kandavlizm» termini indiyədək saxlanılmışdır. Yeri gəlmişkən «kandaulezizm», «kandavlizm», həmçinin eyni kökə malik digər məfhumların eponimik terminlər olmasına baxmayaraq onlardan geniş istifadə edilməsi haqqında bir neçə kəlmə demək lazım gəlir. Son illər nəşr edilən ədəbiyyatlarda eponimik terminlərdən imkan daxilində kənar olma tendensiyası açıq-aşkar sezilir. Əlbəttə, bunun bir çox səbəbləri vardır, lakin ayrıca bir tədqiqatın mövzusu olduğundan burada onun üzərində geniş dayanmağa macal və lüzum yoxdur. Yeganə olaraq onu deyə bilərik ki, kökü «kandavl» sözündən ibarət olan istilahlar, xüsusən «kandavlizm» termini eponimik təbiətli olsa da, lakin pozuntuya həddən ziyadə uyğun gəldiyindən kifayət qədər ədalətli hesab edilir, nisbətən qısa olduğundan yazılı və şifahi nitqdə çətinlik törətmir və rahatlıqla işlənir. Bu mənada bir eponimik termin olaraq «kandavlizm» istilahından istifadə edilməsi məqsədəuyğundur. «Kandavl» sözü qədim mənbələrdə latın əlifbasının hərflərilə «Candaules» kimi yazıldığından müxtəlif dillərdə bir-birindən fərqli şəkillərdə ifadə edilmişdir. Beləcə «Kandaul», «Kandaules», «Kandaulez», «Kandavl», «Kandavles», «Kandavlez» kimi adlar işlənmişdir. Latın dili qaydalarına görə, bunların içərisində ən doğru olanı «Kandavl» hesab edilir. Latın dili həkimlərin istifadə etdiyi dil olduğundan tibb mütəxəssisləri «Kandavl» sözünün üzərində dayanırlar. Şahın adına uyğun olaraq təklif edilən eponimik terminlər arasında da oxşar mənzərə hökm sürür. Belə ki, «kandaulizm» («candaulismus»), «kandaulesizm» («candaulesismus»), «kandaulezizm» («candaulesismus»), «kandavlizm» («candaulismus»), «kandavlesizm» («candaulesismus»), «kandavlezizm» («candaulesismus») kimi eponimik terminlərlə rastlaşmaq mümkündür. Beləliklə, «kandavlizm» termininin müxtəlif mənbələrdə bir-birindən fərqli şəkillərdə yazılmasının səbəbi cinsi pozğunluğa mübtəla olan ilk kişi kimi tarixə düşmüş hökmdarın adının müxtəlif cür yazılmasıdır. Qeyd edək ki, ingilis dilində olan mənbələrdə «kandaulizm» («kandavlizm»), rus dilində olan mənbələrdə isə «kandaulezizm» («kandaulesizm») kimi yazılışla daha çox 11 rastlaşmaq olur. Mötəbər mənbələrin müəllifləri məhz «kandavlizm» və «kandaulezizm» kimi istilahların üzərində dayanırlar. Lidiya çarı Kandavl həm də Mirsilos (Myrsilos) kimi tanındığından belə bir pozğunluğu başqa sözlə «mirsilizm» («myrsilismus») də adlandırmaq olar. Bildiyimiz kimi, «kişilərin kiçik zəifliyi» kimi nəzərdən keçirilən hal həqiqətdə bəşəriyyətə çoxdan məlumdur. Hələ uzaq zamanlardan insanlar kişilərin bu qəribə meyli ilə tanış olmuşlar. Kandavlizm hadisəsi ilk dəfə bizim eradan əvvəl VII əsrdə Lidiyada 8 qeyd edilmişdir. Ölkəyə başçılıq edən Kandavl (Candaules) belə pozğunluqdan əziyyət çəkmişdir. Şübhəsiz ki, Kandavla qədər də kişilər arasında belə pozuntu olmuşdur. Sadəcə olaraq pozuntuya mübtəla olma ilk dəfə məhz Kandavlın simasında tarixin yaddaşında saxlanılmışdır. Əldə edilən məlumatlara görə, şah Kandavl qəribə meyli ucbatından, elə bunun üstündə həyatını itirmişdir. Belə ki, Kandavl arvadını çılpaq halda özünün çox etibar etdiyi dostuna göstərmişdir. Sonra həmin dostu şahı öldürərək taxt-taca yiyələnmişdir. Antik dövrdə Lidiya şahı Kandavlın öz arvadının gözəlliyini nə vaxtsa sadə bir balıqçı olmuş şəxsi cangüdəni Giglə bölüşməyə xəstəlik dərəcəsində meylə mübtəla olması haqqında mif çox müzakirə olunur. Lakin müxtəlif mənbələrdə bir-birindən fərqli məlumatlara rast gəlinir, bəzən bunlar bir-birini tamamlayır, digər hallarda onların arasında ziddiyyət aşkar olunur. Araşdırılmasına daha çox ehtiyac duyulan suallardan aşağıdakıları qeyd edə bilərik: 1) şahın özünün və arvadının adı; 2) şahın dostunun adı və tutduğu vəzifə; 3) şahın çılpaq halda olan arvadını öz dostuna göstərməsi şəraiti; 4) şahın öz dostu tərəfindən öldürülməsi və onun səbəbi; 5) şah öldürüldükdən sonra arvadının və ona sahib çıxmış dostunun taleyi. Əlbəttə, qeyd edilən məsələlər barəsində dəqiq və ətraflı tarixi məlumat verilməsi kandavlizmin mahiyyətinin və onun acınacaqlı nəticələrinin düzgün başa düşülməsi üçün olduqca zəruridir. Əvvəlcə şahın özünün və arvadının adı haqqında danışaq. Tarixi mənbələrin böyük əksəriyyətində şahın adının Kandavl olduğu bildirilir. Bir qədər əvvəl qeyd etdiyimiz kimi, şahın adı müxtəlif dillərdə və ayrı-ayrı mənbələrdə Kandaul, Kandaules, Kandaulez, Kandavl, Kandavles, Kandavlez kimi yazılmışdır. Mənbələrin böyük bir qismində əfsanəvi Lidiya şahının Kandavl olduğu göstərilir [22]. Bundan başqa, Kandavl özü Mirsin oğlu olmuşdur. Məhz buna görə Lidiya çarı Kandavl bir çox mənbələrdə Mirsilin oğlu kimi tanıdılmış, Mirsilos (Myrsilos) adlandırılmışdır. «Mirsilizm» termini məhz buradan irəli gəlmişdir. Bəzi mənbələrdə həmçinin başqa adlara rast gəlinmişdir 9 . Mənbələrdə Kandavlın yüngülxasiyyət, dəmdəməki bir adam olduğu göstərilmiş, onun ar-namus bilmədiyi xüsusi olaraq vurğulanmışdır. Hələ 1894-cü ildə M. Korş «Mifologiya və qədim abidələrin qısa lüğəti»ndə Kandavlı (Candaules) dostu Gigesə öz arvadının gözəllik və məlahətliliyini görməsinə imkan verən, bunun müqabilində həyatı bahasına altını çəkən arsız yelbeyin bir Lidiya çarı kimi səciyyələndirmişdir [35]. Ancaq Kandavlın dünyagörüşünün geniş olduğu heç kimdə şübhə oyatmamışdır. Hətta mənbələrin bir çoxunda şah Kandavl bir estet, incəsənəti sevən insan, 12 qeyri-adi gözəlliyi başqa adamlardan gizlətməyi arzulamayan bir ehtiraslı şəxs kimi təsvir edilmişdir. Əslində Kandavlın incəsənətə çox meylli olması fikri hələ uzaq zamanlardan qalan etibarlı mənbələrdə özünə dayaq tapa bilmişdir. Belə ki, Kandavlın incəsənət əsərlərinə pul xərcləməkdə əliaçıq olduğu təsdiqlənmişdir. Adı zəmanəmizə qədər gəlib çıxmış ilk yunan rəssamı Bularx (Bularch) ecazkar bir əsər yaratmışdı. Qədim Romanın erudit yazıçısı Böyük Plini (Plinius Maior) 10 Kandavlın bir xeyli qızıl verərək Bularx tərəfindən yaradılmış «Maqnetlərin döyüşü» əsərini aldığını xəbər vermişdir. Bularx tərəfindən ərsəyə gətirilən əsər həqiqətən «maqnetlərin döyüşünü» kolossal fiqurlarda təqdim edən nəhəng bir mənzərə olmuşdur. Fransız şairi və romantik məktəbin tənqidçisi Pyer Jül Teofil Qotye (Pierre Jules Theophile Gautier) 11 «Şah Kandavl» (fransızca «Le roi Candaule») novellasında hökmdarın incəsənət vurğunu olduğunu açıq-aydın təsvir etmişdir [30]. Şəkil 1. «Bioqrafiyalar məcmuəsi» (latınca «Promptuarii iconum insigniorum») 12 əsərində Kandavlın portreti Şəkil 2. «Bioqrafiyalar məcmuəsi» (latınca «Promptuarii iconum insigniorum») əsərində Gigin portreti, 1553-cü il 13 Kandavlın arvadının adı Nissiya (Nyssia) olmuşdur. Bizim eranın II əsrinin birinci yarısında yaşayıb-yaratmış yunan yazıçısı Hefestion Ptolemey (Ptolemey Chennus) 13 şah arvadının adının məhz Nissiya olduğunu göstərmişdir. Fransız şairi və romantik məktəbin tənqidçisi Pyer Jül Teofil Qotye (Pierre Jules Theophile Gautier) elə ona isnad etmişdir. Bəzi mənbələrdə gözəl qadının adının Nisa olduğu bildirilmişdir. Mənbələrdə həmçinin qadının adının Tudo (Tudous), yaxud Klisiya (Clytia) olduğu göstərilmişdir. Növbəti mübahisəli məsələ şahın dostunun adı və onun tutduğu vəzifədir. Mənbələrin xeyli qismində iddia edilir ki, şahın dostunun adı Gig olmuşdur. Gig Lidiyadakı Mermnadlar sülaləsinin banisidir. Sadəcə olaraq onu ayrı-ayrı dillərdə müxtəlif mənbələrdə Giges, Qiq, Qiqes kimi yazmışlar. Mənbələrin çoxunda Giges adından tez-tez istifadə edilir. Lakin latın dilindəki yazılışına uyğun olaraq çox vaxt sadəcə Gig adlanır. Müəlliflərin böyük əksəriyyətinin gəldiyi qənaətə görə, Gig Lidiya şahı Kandavlın yaxın dostu və cangüdənlərindən (mühafizəçilərindən) biridir. Ehtimal edilir ki, Gig şahın yanında cangüdən kimi işləməzdən qabaq sadə bir balıqçı olmuşdur. Gig Kiçik Asiyada mariandinlər tayfasının hökmdarı olmuş Daskilin oğludur. Şah özünün cangüdənləri arasında məhz Gigi xüsusi olaraq qiymətləndirmişdir. Qədim yunan tarixçisi Halikarnaslı Herodot (Herodotus) 14 tərəfindən danışılan rəvayətə görə, Gig Lidiya çarı Kandavlın istəklisi, onun sevimlisi olmuşdur. Kandavl ən mühüm işlərini Gigə etibar edər, son dərəcə vacib məsələlərin həllini ona tapşırar, ürək qızdırıb bir çox şeylər barəsində onunla danışar, hətta öz arvadının gözəlliyini elə ona çox tərifləyərdi. Öz arvadının tərifini göyə qaldıran Kandavl sevimli dostu Gigə onu paltarsız halda olarkən görmək imkanı vermişdir. Qədim yunan filosofu Platon (Plato) 15 özünün məşhur «Dövlət» əsərində rəvayət edir ki, Gig heç də əyan deyil, Lidiya çarı Kandavlın yanında xidmət edən adi bir çoban olmuşdur. Qədim yunan tarixçisi və filosofu Damasklı Nikolayın (Nicolaus Damascenus) 16 şərhinə görə, Gig yüksək mövqe tutan bir hərbçi olmuşdur. İndi şahın çılpaq halda olan arvadını öz dostuna göstərməsi şəraiti barəsində məlumat verək. Tamamilə absurd olan bir mülahizəyə görə, Kandavl dostu Gig tərəfindən hakimiyyətdən uzaqlaşdırılandan sonra da onunla yaxın münasibətini saxlayırdı. Lidiyanın yeni şahı tez-tez onun evinə gəlib-gedərdi. Ancaq şahı devirmiş Gig dostunun bəzi hərəkətlərindən yaman şübhələnmişdi. Axı, Gig hər dəfə onlara gələndə Kandavl bir bəhanə tapıb çılpaq halda olan arvadını ona göstərər və buna nail olmasından seksual oyanmaya çatardı. Qeyrətsiz sabiq çar çox vaxt arvadı yatanda dostunu oraya gətirər və bundan həzz əldə edərdi. Lakin hadisələrin qeyd edilən şəkildə cərəyan etməsi fikri tamamilə yanlış olub, heç bir mötəbər tarixi mənbə tərəfindən dəstəklənmir. Elmi ədəbiyyatların çoxunda Kandavlın arvadını çılpaq halda öz dostu Gigə göstərdiyi bildirilir, lakin onun hansı şəraitdə nümayiş etdirilməsi haqqında heç bir şey deyilmir. 14 Belarus psixoloqu Sergey Yuryeviç Qolovin tərtib etdiyi lüğətlərində Lidiya çarının çılpaq halda olan arvadını öz sevimli dostu Gigə göstərdiyini bildirmişdir [48; 49; 50]. Müəlliflərin bir qismi iddia edir ki, Lidiya çarı Kandaules arvadını yatmazdan öncə soyunmağa başladığı an deyil, çılpaq halda yatdığı vaxt onu öz dostuna göstərmişdir. Belə ki, Boris Quryeviç Meşeryakov və Vladimir Petroviç Zinçenkonun redaktorluğu ilə işıq üzü görən «Böyük psixoloji lüğət»də Lidiya çarının çılpaq halda yatan arvadını öz dostuna göstərdiyi qeyd edilmişdir [26]. Həmçinin 1996-cı ildə rus alimləri, tibb elmləri namizədləri A. A. Bova və Y. M. Savinanın tərtib etdikləri «Seksologiya və seksopatologiya üzrə lüğət (şərh və əlavələrlə)» adlı kitabda hind çarı Kandaulesin yatan arvadını öz yaxın dostuna göstərdiyi qeyd edilmişdir [47]. Burada Kandaulesin hind çarı olması və yatan arvadını göstərməsi fikri doğru deyildir. Bütün məlumatları təhlil edərək belə qənaətə gəlmək olar ki, şah arvadını yatağa girməzdən qabaq soyunduğu anda onun xəbəri olmadan dostuna göstərmişdir. Bundan sonra şahın öz dostu tərəfindən öldürülməsi və onun səbəbi sualı ortaya çıxır. Bu qətl hadisəsinin niyə və necə törədilməsinə dair üç versiya mövcuddur. Birinci versiya qədim yunan şairi Paroslu Arxilox (Archilochus) 17 , qədim yunan tarixçisi Halikarnaslı Herodot (Herodotus) və başqaları tərəfindən təsvir edilmiş versiyadır. Paroslu Arxiloxa isnad edən Halikarnaslı Herodot yazmışdır ki, Lidiyanın yarıməfsanəvi şahı Kandavl özü Heraklın oğlu olan qədim yunan şairi və musiqiçisi Alkeyin nəslindəndir. Kandavl Heraklidlər sülaləsinin sonuncu nümayəndəsidir, daha dəqiq desək, Heraklidlər-Sanzonidlər sülaləsindən çıxmış axırıncı hökmdardır. Xatırladaq ki, sülalənin nümayəndələri Lidiyanın paytaxtı kimi məşhurlaşan, qədim dünyanın ən böyük şəhərlərindən biri hesab edilən Sardın tiranı 18 olmuşlar. Herodotun «Tarix» adlı əsərində təsvir etməsinə görə, Heraklidlər sülaləsindən Sardın ilk çarı Alkeyin nəticəsi, Belin nəvəsi, Ninin oğlu Aqron olmuşdur. Aqrona qədər bu ölkəni idarə edən çarların hamısı Atisin oğlu Lidin nəslindən olmuşlar. Əvvəllər «meon» adlandırılan xalq ondan sonra «lidiyalılar» kimi tanınmışdır. Orakulun qabaqcadan söyləməsinə görə, Heraklidlər hakimiyyəti onlardan almışlar. Sonuncular Herakldan və kəniz İardandan törəmiş və 22 insan nəslinin ömür sürdüyü 505 il ərzində hakimiyyətdə olmuşlar. Onlarda həmişə oğul hakimiyyəti atasından qəbul etmişdir. Kandavl məhz həmin qanunauyğunluq üzrə taxtda əyləşmişdir. Kandavl öz arvadına çox vurulur, həmişə onun gözəlliyilə fəxr edir, çox öyünürdü. Bir sevgili kimi arvadının dünyada ən gözəl olduğunu hesab edir, belə füsunkar qadına sahib çıxması ilə daim lovğalanır. Kandavl öz arvadının gözəlliyi barəsində dostu və cangüdəni Gigə çox danışır. Bundan çox keçməmiş Kandavl Gigə bu sözlərlə müraciət edir: «Gig, mənə elə gəlir ki, arvadımın gözəlliyi haqqında sənə danışdıqlarıma nəsə inanmaq istəmirsən. Axı, insan qulaqlarına gözlərindən az etibar edir. Bir şeyi gözlərilə görəndən sonra qulaqlarınla eşitdiklərinin həqiqiliyinə inanırsan. Buna görə arvadımı çılpaq halda görməyə çalış, əynində paltarı olmayan vaxt ona baxıb zövq al, sənə icazə verirəm». 15 Heyrətini gizlədə bilməyən, təəccübündən özünü saxlaya bilməyib ucadan qışqıran Gig belə cavab verir: «Ağa, bu cür düşüncəsiz sözlər axı nəyə lazımdır, sizdən belə ağılsız sözlər eşitmək mənə çox ağırdır. Çarın arvadına onun xəbəri olmadan çılpaq halda baxmağa məni təhrik edirsiniz? Məgər bilmirsinizmi ki, qadınlar paltarlarını əyinlərindən çıxardanda abır-həyalarını da soyunmuş olurlar. Bunun mənası ondan ibarətdir ki, qadın xitonunu 19 əynindən çıxardanda layiq olduğu hörmətdən də məhrum olur. Qadına yaraşan, etdiyi əməl və hərəkətlərinə görə ona uyğun gələn hörmət hissi xitonunu əyninə geydiyi andan başlayır. Artıq insanlar ədəb, əxlaq, ləyaqət qaydalarını çoxdan öyrəniblər. Belə qaydaları bilməyən, onlardan bixəbər qalan qadın tapmaq mümkün deyildir. Qaydaları mənimsəmək, onların yerinə yetirilməsi üçün irəli sürülən tələblərə ciddi surətdə əməl etmək bizim hər birimiz üçün vacibdir. Belə qaydaların birində deyilir ki, hər hansı insan yalnız özünə aid olana baxa bilər. Bir insan özününkü olmayana gizlincə baxırsa, başqasına məxsus olana xəlvəti nəzər yetirirsə, bununla ədəbsizlik etmiş olur. Siz məni düzgün başa düşün, mən sizə ağıl verə, ədəb öyrədə bilmərəm. Sözlərinizə də ürəkdən inanıram, sizin xanımınızın son dərəcə məlahətli və cazibədar olduğunu yaxşı bilirəm, onun bütün qadınlardan gözəl olduğuna şübhə etmirəm. Buna əmin olmağım üçün sizin dedikləriniz kifayət edir, daha ona çılpaq halda baxmağıma ehtiyac yoxdur. Şübhəsiz ki, mən sizin sözünüzdən çıxmalı deyiləm, ancaq bununla bir vaxtda əxlaq qaydalarının əleyhinə çıxa bilmərəm, adətlərimizi pozmağı bacarmaram, buna heç haqqım da yoxdur. Hər hansı artıq hərəkətə yol verməməyim üçün qayda və adətlərin əleyhinə ola biləcək addımlar atmağı məndən tələb etməməyinizi bir daha artıq dərəcədə xahiş edirəm. Xanımınıza çılpaq halda baxmağım aramızda olan xətir-hörmətin də üstündən xətt çəkə bilər. Belə bir şey etsəm, mən sizin üzünüzə dik baxa bilmərəm». Ancaq Kandavl arvadının həddən ziyadə gözəl olduğunu sübut etmək, onun füsunkarlığını və məlahətliliyini nümayiş etdirmək, cazibədarlıqda tayı-bərabəri olmadığını təsdiqləyə bilmək üçün belə bir tələbi ortaya qoyduğunu bildirir, dediyindən dönməyib inandkarlıqla ona təzyiq edir, hökmdar sözünün qeyd-şərtsiz yerinə yetirilməsinin vacibliyini onun nəzərinə çatdırır. Bir sözlə desək, Kandavl etibarlı saray xadimi və cangüdəni Gigi öz arvadına çılpaq halda baxmağa məcbur edir, həyat yoldaşı yatmazdan əvvəl soyunarkən xəbəri olmadan ona baxmasını əmr edir. Gig artıq qeyri-adi təklifdən özünü kənara çəkməyi bacarmır, boyun qaçıra bilmədiyini və buyuruğun yerinə yetirilməsi üçün artıq özünün hazır olduğunu izhar edir. Kandavl yatmaq vaxtının gəlib çatdığına qərar verən zaman Gigi yataq otağına aparır. Elə həmin andaca çarın arvadı da gəlir. Gig sakitcə dayanıb çar arvadının yataq otağına girməsinə və paltarlarını soyunmasına tamaşa edir. Arvad arxası ona tərəf olmaqla çevrilən zaman Gig hiss edilmədən aradan çıxmağa çalışır. Lakin buna baxmayaraq Gig yataq otağını tərk edən anda şahın arvadı onu görür, otaqda onu gizlincə izləyən adamın nabələd deyil, ərinin cangüdəni olduğunu aşkara çıxarır, bundan çox qəzəblənir. Gigi yaxşı tanıyan, onun özbaşına belə mərifətsizlik etmək iqtidarında olmadığını anlayan xanım bütün bunların əri tərəfindən düşünüldüyünə, xəyanətkar planın gizlincə hazırlandığına şübhə etmir. Arvad utanıb sıxılarkən heç də qışqırmır, haray-həşir salmır, əksinə, guya heç bir şey hiss etməyibmiş kimi hərəkətlərini davam etdirir və yatağa uzanır. Ancaq arvad qəlbində nalayiq hərəkəti cavabsız qoymayacağına, ərindən qisas alacağına qərar verir. 16 Axı, lidiyalılarda və digər barbar 20 xalqlarda hər hansı bir adamın, hətta kişinin çılpaq, lüt- üryan görünməsi ən böyük üzüqaralıq və bədnamlıq hesab edilərdi. Belə biabırçılıq və rüsvayçılıq çox pis qarşılanardı. Çarın arvadı bunu onun qadın şərəfinin təhqir edilməsi kimi başa düşür, ancaq həmin gecə heç nə olmayıbmış kimi susmağa üstünlük verir, məsələnin üstündən sükutla keçir. Çox qəzəblənən, ürəyi intiqam hissilə alışıb-yanan arvad yeni gün başlayan kimi hərəkətə keçir, ən sədaqətli, vəfalı xidmətçilərinə Gigi yanına çağırmalarını tapşırır, özlərinin isə ayıq-sayıq, hər şeyə hazır olmalarını bildirir. Gig çağırışa cavab olaraq tez xanımın yanına gəlir, ancaq çar arvadının heç nədən xəbəri olmadığını zənn etdiyindən, dünən gecə onu görmədiyinə çox inandığından özünü sakit aparır. Əvvəllər də çarın arvadı Gigi dəfələrlə yanına çağırtdırmışdı. Hər dəfə xanımın yanına gələn Gig onun tapşırığını adətən hörmət-izzətlə yerinə yetirmişdi. Gig saraya çatdıqda çar arvadı ona bu sözlərlə müraciət edir: «Gig, mən sənə həmişə hörmətlə yanaşmışam, sən də mənim bütün tapşırıqlarımı vicdanla yerinə yetirmisən. Heç vaxt səndən kobud hərəkət, pislik görməmişəm. Ancaq dünən ciddi bir xətaya yol vermisən. Ədəb qaydalarının kobudcasına pozulmasını heç cür bağışlaya bilmirəm. Ona görə sənin qarşında iki yol qoyacağam, onlardan birini seçməlisən, hansını arzulayırsansa, onu da seçərsən. Təklif edəcəyim yollardan biri odur ki, səni belə yaramaz addım atmağa vadar edən Kandavlı öldürürsən və məni özünə arvad götürərək (mənimlə evlənərək) lidiyalıların çarı olursan. İkinci yol bundan ibarətdir ki, Kandavlın ən çox inandığı, eyni zamanda mənim də həmişə etibar etdiyim bir insan olaraq yaramaz hərəkət etməyinin üstündə, bağışlanmaz bir günah işlətməyinin müqabilində cəza kimi özün elə indi öldürüləcəksən, sənə heç cür yaraşmayan, səndən heç vaxt gözlənilməyən bir hərəkəti gözlərimlə gördüyümə görə belə amansız, qəti qərara gəlmişəm. Əslində başqa çıxış yolum da yoxdur. Mənim haqsız olduğumu fikirləşə bilməzsən. Çünki qarşına qoyulan təkliflərin hər ikisi ədalətlidir. Səni bu çirkin əmələ təhrik etmiş, yoldan çıxartmış, başını tovlamış Kandavlın yaşamağa haqqı yoxdur. Arvadını çılpaq halda başqa kişiyə göstərən ərin necə əxlaqsız və qanacaqsız adam olduğunu təsəvvür etmək heç bir çətinlik törətmir. Eyni zamanda sən ailənin yaxın bildiyi və daim güvəndiyi bir insan olaraq həvəslənib mənə çılpaq halda baxmaqla görünməmiş bir ədəbsizlik etmisən. Tamahsılanaraq çarın arvadı çılpaq olduğu halda ona gizlincə baxmağa cürət etməklə olmazın həyasızlıq etmisən. Hörmətsizlik etdiyinə və qaba hərəkətə yol verdiyinə görə ölümlə bunun əvəzini verməlisən. Çar arvadı belə biabırçılığa heç bir vəchlə göz yuma bilməz». Gig başına belə müsibət gələcəyini, şərə düşəcəyini, ona bədbəxtlik üz verəcəyini heç vaxt ağlına gətirməzdi. Xanımın sözlərindən sarsılan, çox təsirlənən, özünü ağır yaralanmış, məğlub olunmuş kimi hiss edən Gig əvvəlcə necə cavab verəcəyini bilmir, sonra yavaş-yavaş güc toplayaraq çar aqrvadından belə dəhşətli seçimə məcbur edilməməsini xahiş edir, baş verənlərə soyuqqanlıqla yanaşmasını istəyir, ərinin sadəcə sahib olduğu qadının gözəlliyilə öyünməsini və bunu əyani olaraq sübut etməyə çalışmasını başa düşməyə çağırır, qanlı hadisəyə yol verilməməsinə görə ona çox yalvarır, hər iki yolun son dərəcə qorxunc olduğunu bildirir. Lakin Gig bütün cəhdlərinə baxmayaraq qəlbi sınmış xanımı heç cür inandıra, onu razı sala bilmir. Artıq gec idi, yalvarışları nəticəsiz qalmış Gig indi özünü cəlladların əlinə verməklə işıqlı dünya ilə vidalaşmaq, yaxud neçə illər dostluq etdiyi, xidmətində olduğu, canını qoruduğu ağasını 17 indi öldürməklə ağır bir cinayət etmək ətrafında fikirləşirdi, vaxt itirmədən bunlardan birinin üstündə dayanmalıydı, seçimini etməliydi. Artıq Gigin saraydan çıxması mümkün deyildi, bütün yollar kəsilmişdi. Əlbəttə, yaşama instinkti həmişə üstün mövqe tutur. İnsan öz həyatını qorumaq üçün başqa birisini məhv etməyə hazır olur. Gig şah arvadının haqlı olduğunu təsdiqləyir, onun ürəyinin yumşalmadığını görüb şahın öldürülməsini özü üçün nisbətən daha kiçik yamanlıq hesab edir. Çünki cangüdən özünün ölməsini istəmir, onu bu çirkin addımı atmağa vadar edən hökmdarı aradan götürməyə qərar verir. Canına qıymaq istəməyən Gig belə bir sualla çar arvadına müraciət edir: «İradəmin əleyhinə olaraq öz ağamı öldürməyə məni vadar edirsiniz, özünüz də deyirsiniz ki, bu müdhiş hadisəni törədəndən sonra mənə ərə gələcəksiniz, deməli, şahı aradan götürmək üçün biz artıq bir yerdə oluruq, onda deyə bilərsinizmi ki, onun həyatına son qoymağı necə təşkil edəcəyik?» Çar arvada suala dərhal cavab verir: «Məni çılpaq halda sənə göstərdiyi otaqda biz ona hücum edəcəyik. Kandavl yuxuya gedəndən bir qədər sonra onu öldürəcəksən». Beləcə lidiyalılarda abırlılığın hər şeydən üstün tutulması, həyalılığın həddən ziyadə yüksək qiymətləndirilməsi səbəbindən çarın arvadı yatan Kandavlı ucu şiş silahla öldürməyə və sonra onunla nikahda birləşməyə Gigi inandıra bilir, bir yerdə qəddar plan cızılır. Gig ətraflı düşündükdən, xeyli götür-qoy etdikdən sonra planı həyata keçirməyə qərar verir. Çar arvadı ona bir xəncər verir, sonra onu elə həmin otağın qapısının arxasında gizlədir. Gecə düşən kimi Gig qadının arxasınca yataq otağına keçir. Kandavl yuxuya gedən kimi Gig yavaş-yavaş, gizlənə-gizlənə, səssiz-səmirsiz çara yaxınlaşır, xəncərlə onu öldürür. Bundan sonra Gig çarın dul qalan arvadı ilə evlənərək hakimiyyətə yiyələnir, çarlığa sahib çıxır. İkinci versiya qədim yunan idealist filosofu Platon (Piaton) tərəfindən irəli sürülmüş versiyadır. Platon özünün məşhur «Dövlət» əsərində rəvayət edir ki, çoban olan Gig günlərin birində sürünü dağın ətəyinə qovarkən təsadüfən qayaların arasında bir dar dərə aşkara çıxarır. Zəlzələdən sonra əmələ gəlmiş həmin dərədəki mağaraya düşən Gig orada tunc rəngli atın üstündə uzanıqlı vəziyyətdə qalan inanılmaz dərəcədə nəhəng bir adamın meyitini görür. Meyitin əl barmaqlarından birində üzük bərq vururdu. Üzüyü çıxarıb özünə götürən Gig geri qayıdıb dəriyə düşdüyü səthə çıxır. Öz dostları arasında oturarkən Gig daşlı üzüyü ovucu içərisində fırladanda (çevirib-döndərəndə) özünün görünməz olduğunu qəflətən, gözlənilmədən aşkara çıxarır. İnsana görünməzlik bəxş edən həmin üzüyün köməyilə taxt-taca sahib ola biləcəyini fikirləşir və hərəkətə keçir. Gig şahın sarayına yollanır, sehrli üzüyün köməyilə çarın arvadını yoldan çıxarır, onun həyat yoldaşını (çarı) öldürür, Lidiya taxt-tacına yiyələnir. Əlbəttə, Platonun söhbət açdığı versiya elə çox inandırıcı deyildir. Onun danışdığı hekayə daha əfsanəvi xarakterə malik olması ilə fərqlənir. Ancaq burada belə bir fikir izlənilir ki, əgər pis niyyətli, bədxah bir adamın yaramaz hərəkəti açıq-açığına olmazsa, heç kimdə şübhə oyatmazsa, onun yoldan çıxarması qarşısında dayana biləcək covmərd və səxavətli kimsə tapılmır. Əxlaqi cəhətdən əhəmiyyət kəsb edən bu ibrətli hekayəni bir neçə məşhur sənətkarın əsərində izləmək və ətraflı öyrənmək olar. Herodotun «Tarix» əsərinin birinci kitabında Lidiya şahı Kandavl haqqında hekayə fransız müəllifləri tərəfindən artıq bir neçə dəfə istifadə edilmişdir. 18 Orta əsr kurtuaz romanının ustası, fransız yazıçısı və şairi Kretyen de Trua (Chretien de Troyes) 21 xalq arasında tez-tez müraciət edilən Breton hekayələrindən yararlanmaqla 1176–1181-ci illərdə «İveyn, yaxud şirli rıtsar» («Yvain, le chevalier au lion») romanını yazmışdır ki, burada İveyn 22 hiss olunacaq, gözə çarpacaq dərəcədə məhəbbət hissinin kurtuaz konsepsiyasına qarşı çıxır. Fransız ruhanisi və ilahiyyatçısı, yazıçı və pedaqoqu Fransua de Salinyak, markiz de La Mot-Fenelon (François de Salignac de La Mothe-Fenelon dit Fenelon) 23 1690-cı ildə «Gig üzüyü» (fransızca «Anneau de Gyges») təmsilini yazmışdır. İngilis yazıçısı və publisisti, tənqidi realizmin nümayəndəsi, məşhur «Fabian sosializmi hərəkatının» («Fabian society») tərəfdarı Herbert Corc Uells (Herbert George Wells) 24 1897-ci ildə «Görünməz insan» («The invisible man») 25 adlı elmi-fantastik romanını yazmışdır. İngilis yazıçısı Con Ronald Ruel Tolkin (John Ronald Reuel Tolkien) 26 «yüksək fentezi» klassik əsərlərinin müəllifi kimi məşhurluq qazanmışdır ki, onlardan biri «Üzüklərin hökmdarı» («The lord of the rings») 27 adı altında 1954-cü və 1955-ci illərdə dərc edilmişdir. Üçüncü versiya qədim yunan tarixçisi, Lidiyalı Ksanfa (Xanth) 28 məxsusdur. Ksanfın təsvir etdiyi versiya reallığa daha çox yaxın olan, lakin azca romanlaşdırılan 29 bir baxışdır. Qədim yunan tarixçisi, şair və filosofu, bizim eradan əvvəl birinci əsrin Yunan– Şərq mədəniyyətinin görkəmli nümayəndəsi Damasklı Nikolayın (Nicolaus Damascenus) qısa şərhində versiya belə səslənir: Gig yüksək mövqe tutan hərbçidir, Lidiya çarı Adiatt ondan xəyanətdə şübhələnmişdir. Çarın arvadı Tudo adamların önündəcə Gigi günahlandırıb təngə gətirmişdir. Bu zaman Gig dözə bilməyərək Adiattı öldürmüş və onun dul qalan arvadı ilə evlənmişdir. Heraklidlər sülaləsindən olan hökmdarlar haqqında bir sıra məlumatlar Damasklı Nikolayın «Tarix» kitabının fraqmentlərində çatdırılır. Lakin həmin məlumatların mötəbərliliyi çox şübhəlidir, çünki onlar Lidiyalı Ksanfın əsərlərinə gedib çıxır. Lidiyalı Ksanfın əsərləri çox böyük ehtimalla Dionisi Skitobraxionun 30 əsərlərinin saxta variantlarıdır. Nəhayət, şah öldürüldükdən sonra arvadının və ona sahib çıxmış dostunun taleyi haqqında danışmaq lazım gəlir. Kandavl öldürüləndə lidiyalılar arasında böyük narazılıq yaranır. Çarın qətlə yetirilməsi onların hiddətlənməsinə, qəzəblənməsinə səbəb olur. Kandavlın öldürülməsindən sonra lidiyalılar qeyzli, acıqlı halda silaha sarılırlar. Lakin çarlığa yiyələnən Gigin tərəfdarları qalan lidiyalılarla danışıqlar aparıb belə razılığa gəlirlər ki, yalnız orakul hakimiyyəti tanıyacağı təqdirdə onun öz vəzifəsində qalması mümkün olacaq, əgər orakul tərəfindən təsdiqlənməzsə, onda taxtdan salınacaqdır. Beləliklə, Mermnadlar sülaləsindən olan Gig Kandavlı devirərək çar olur. Gig tərəfindən Kandavlın öldürülməsi tarixi ayrı-ayrı mənbələrdə bir-birindən fərqlənir. Mənbələrin bir qismində qeyd edilir ki, bizim eradan əvvəl 685-ci ildə çar Kandavlı öldürərək onun dul qalan arvadını götürmüş və hakimiyyətə gəlmişdir. Başqa mənbələrdə Gigin bizim eradan əvvəl 680-ci ildə şahı öldürdüyü göstərilmişdir. Lakin digər 19 mənbələrdə Kandavlın öz cangüdəni Gig tərəfindən bizim eradan əvvəl 678-ci ildə qətlə yetirildiyi qeyd edilmişdir [22]. Şübhəsuz ki, Gig istənilən halda kariyalıların köməyilə Lidiya taxt-tacını ələ keçirməyə çalışmış, Delfaya 31 qiymətli hədiyyələr göndərmiş, orakulun köməyilə öz məqsədinə çatmışdır. Gig taxt-taca sahib olduqdan sonra öz hakimiyyətinin müqəddəs sayılmasını Delfa orakulundan (Delphicum oraculum) xahiş etmiş, onun «xeyir-duasını» almışdır. Belə ki, bizim eradan əvvəl 716-cı ildə Delfa orakulu həkimanə sözlə (kəlamla) onun taxt-taca çıxma hüququnu təsdiqləmiş, onu təmtəraqlı surətdə bəyan etmişdir. Yeri gəlmişkən Delfa orakulunun gələcəyi görən kahinəsi Pifiya (Pythia) 32 belə bir fikir də əlavə etmişdir ki, Heraklidlər Gigin beşinci nəslində bunun cəzasını alacaqlar. Lakin lidiyalılar və onların çarı kəlam yerinə yetirilməyincə bu orakula qətiyyən əhəmiyyət verməmişlər. Gig bizim eradan əvvəl 678-ci ilə qədər xoşbəxt çar olmuşdur. Gig Lidiya çarlığını Propontidlər və Hellesponta qədər genişləndirmiş, Yunanıstanla sülh əlaqəsinə daxil olmağa çalışmış, lakin sonra dəniz və limana ehtiyacı olduğundan Kiçik Asiyanın qərb sahilindəki yunan koloniyaları ilə mübarizəyə başlamışdır. Zat-ali Gig əraziyə həddən artıq dolmuş Frigiya kimmeriləri ilə mübarizə aparmışdır. Onlar Gigin başlıca dərdi, qayğısı sayılırdı. Bunun üçün Assur çarı Aşşurbanipalla 33 ittifaqa girmişdir. Gig həmçinin yunan İoniyasına soxulmuş, Kolofonu işğal etmiş, Mileti geri oturtmuşdur. Bundan sonra qiymətli hədiyyələrlə Delfaya günahı yüngülləşdirən səfər (ziyarət) etmişdir. Lakin qədim Misir fironu Uaxibra Birinci Psammetixin 34 başçılıq etdiyi misirli separatistlərə uzağı görə bilmədən, ehtiyatsız dəstək vermiş, bununla əlaqədar olaraq aşşurlularla münasibətləri korlanmışdır. Cürətlənmiş kimmerilər Lidiyaya soxulmuş, Gigin qoşunlarını darmadağın etmişlər. Elə həmin döyüşlərin birində Gig öldürülmüşdür. Mənbələrin bir qismçində verilən məlumata görə, Mermnadlar sülaləsinin banisi Gig eramızdan qabaqkı 652-ci ilə qədər hökmdar olmuşdur. Hal-hazırda Aşşuriya mənbələrinə görə Gigin bizim eradan əvvəl 644-cü ildə öldürüldüyü və həmin ölüm tarixinin son dərəcə dəqiq olduğu bildirilir. Gigin eramızdan qabaq 645-cü ildə öldürülməsindən ibarət olan məlumat artıq köhnəlmiş hesab edilir. Herodotun «Tarix» əsərinə görə, Gig düz 38 il çarlığı idarə etmişdir. Lakin «Yevseviya xronikası»nda 35 həmin müddətin 36 il olduğu göstərilmişdir. «Bibliya» tədqiqatçılarından bir çoxu güman edirlər ki, Gig olduqca böyük şöhrət qazandığından yəhudilərin bir kitabında qorxunc knyaz Qoqa çevrilmişdir. «Kandaulezizm» termini belə bir mifoloji süjetə gedib çıxır. Lidiya şahı Kandavla və onun arvadına xeyli əsər həsr olunmuşdur. Bunların içərisində nisvətən daha məşhur olan əsərlərin xronoloji ardıcıllıqla düzülüşü 1-ci cədvəldə göstərilmişdir. Cədvəl 1 Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|