Kandavlizm Şahin Böyükağa oğlu Əlibəyli Candaulism

§ 2.3. Kandavlizmin diaqnostikası 
 
«Diaqnostika sahəsində elə böyük müvəffəqiyyətlər əldə edilmişdir ki, artıq 
sağlam insan praktik olaraq qalmamışdır». 
Britaniya riyaziyyatçısı, filosof və ictimai xadimi Bertran Artur Uilyam Rassel 
(Bertrand Arthur William Russell; 1872–1970) 
 
* * * 
 
«Ağır xəstəlik özünü təzə-təzə göstərməyə başlayan vaxt onu müalicə etmək 
asan, lakin müəyyənləşdirmək çətin olur, sonrakı vaxtlarda xeyli  
gücləndiyindən rahatlıqla diaqnozu qoyulur, fəqət bunu  
müalicə etmək artıq müşkülə çevrilir». 
İtalyan mütəfəkkiri, filosof, yazıçı və siyasi xadimi  
Nikkolo di Bernardo de Makiavelli  
(Niccolo di Bernardo dei Machiavelli; 1469 – 1527) 
 
 
Tibb elmində qəbul edilmiş ənənəyə uyğun olaraq kandavlizmin diaqnostikası 
iki istiqamətdə həyata keçirilir: adi və diferensial. 
Kandavlizmin  adi  diaqnostikası  dedikdə  onun  əlamətlərinə  şübhə  olduğu 
hallarda  sindromun  əsaslı  şəkildə  təsdiqlənməsi,  yaxud  inkar  edilməsi  nəzərdə  tutulur. 
Kandavlizmin  adi  diaqnostikası  elə  bir  çətinlik  törətmir.  Təcrübəli  həkimin  müfəssəl 
topladığı  anamnez  bunun  üçün  kifayət  edir.  Xəstənin  həyat  yoldaşının  müayinəyə  cəlb 
edilməsi  mütləq  şərtdir.  Bir  çox  hallarda  məhz  onun  verdiyi  informasiya  diaqnostikada 
həlledici əhəmiyyət kəsb edir. 
Kandavlizmin diferensial diaqnostikası dedikdə oxşar əlamətlərin təzahür etdiyi 
hallarda onun başqa sindrom və xəstəliklərdən fərqləndirilməsi başa düşülür. İlk baxışda 
kandavlizmin  diferensial  diaqnostikasına  zərurət  olmadığı  təsəvvürü  yaranır.  Lakin 
bununla  belə  ekshibisionizm  və  mazoxizmin  müxtəlif  formaları  ilə  diferensial 
diaqnostikanın  aparılması  vacibdir.  Bir  çox  hallarda  kandavlizm  seksual  plüralizmin 
səbəblərindən  biri  kimi  çıxış  edə  bilir.  Buna  görə  kandavlizmi  xüsusən  triolizmdən 
fərqləndirmək lazım gəlir. 
Arvadının  xəyanət  etdiyini  aşkara  çıxaran  və  bunu  müəyyən  yollarla  video 
görüntüsü  şəklində  qeydə  alan  namuslu  bir  kişinin  cinayət  törətməklə  (zinakara  xəsarət 
yetirməklə, onu öldürməklə)  qisas almaq  fikrindən uzaq olub, sadəcə əldə  etdiyi  faktları 
ictimaiyyətə  açıqlaması  mümkündür.  Şübhəsiz  ki,  arvadının  intim  görüntülərini  geniş 
kütləyə bəyan edən belə bir əri dərhal kandavlist hesab etmək ədalətsizlik olardı. Beləsinə 
dərhal  kandavlist  damğasını  vurmaq  qətiyyən  doğru  yanaşma  hesab  edilə  bilməz.  Ər 
arvadının  intim  görüntülərini  internetdə,  televizorda  və  başqa  məkanlarda  paylaşırsa, 
burada hadisəyə verilən qiymət birmənalı olmur. Aydındır ki, ərini aldadan, ona xəyanət 
edən  həyat  yoldaşı  sərt  tənqid  edilir,  onun  «sevgilisi»  kimi  çıxış  edən  və  başqasının 

127 
 
ailəsindəki  stabilliyi  pozan  kişinin  də  vətəndaşın  azadlığına  təcavüz  etmə,  qadını 
əxlaqsızlığa  sürükləmə  kimi  əməllər  törədərək  qanun  qarşısında  cavab  verməli  olduğu 
bildirilir.  Xoşagəlməz  olayın  baş  verdiyi  el-oba  belə  biabırçılığın  geniş  kütlə  içərisində 
müzakirəyə çıxarılmasını özlərinin aşağılanması, onların təhqir edilməsi kimi başa düşür 
və  haqlı  narazılığını  çatdırır,  hətta  rüsvayçı  görüntülərin  yayımına  etiraz  edən  sakinlər 
onlardan üzr istənilməsini tələb edirlər. Halbuki bir qədər əvvəl qeyd etdiyimiz kimi, həyat 
yoldaşının  başqa  kişi  ilə  olan  intim  münasibətini  gizlincə  videoya  çəkib  ictimaiyyət 
içərisinə  çıxaran  ərin  belə  bir  addımı  atmaqla  yardım  istəməsi  qisas  almaqla  cinayət 
işlətmək istəməyən bir vətəndaşın çarəsiz vəziyyətə düşməsi zamanı etdiyi hərəkət kimi 
qarşılana  və  müəyyən  mənada  başa  düşülə  bilər.  Çox  böyük  ehtimalla  aldanmış  kişi 
xəyanətkar  həyat  yoldaşının  əxlaqsızlığını  ifşa  etdiyindən  məhz  belə  bir  yolla  ondan 
heyfini almaq istəmişdir. 
«Kandavlizm»  adlandırılan  hadisə  sadə  xalq  dilində  «dəyyusluq»  və 
«qurumsaqlıq» kimi başa düşülə, buna müvafiq surətdə belə meyl pozğunluğuna mübtəla 
olmuş  kişilərin  özləri  «dəyyuslar»  və  «qurumsaqlar»  kimi  anlaşıla  bilər.  Halbuki 
«kandavlizm», «dəyyusluq» və «qurumsaqlıq» istilahlarının hamısını eyniləşdirmək doğru 
olmazdı. Söz yox ki, «dəyyus», «qurumsaq» kimi tanınan kişilərin arasında kandavlistlər 
vardır,  bunu  inkar  etmək  mümkün  deyildir.  Ancaq  «dəyyus»  və  «qurumsaq»  adını 
qazananların hamısını kandavlist hesab etmək olmur, hətta «dəyyusla» «qurumsağın» eyni 
olmadığı  unudulmamalıdır.  Hər  «qurumsağa»  da  «dəyyus»  deməzlər.  Buna  görə 
psixiatriya, seksologiya, psixologiya, sosiologiya və digər yanaşı elm sahələrində istifadə 
edilən  «kandavlizm»  termini  ilə  bizim  dildə  işlənən  «dəyyusluq»  və  «qurumsaqlıq» 
istilahları arasındakı əlaqədən söz açmaq və dəqiq məlumat vermək lazım gəlir.  
Azərbaycan  Milli  Elmlər  Akademiyasının  müxbir  üzvü,  filologiya  elmləri 
doktoru,  professor  Əliheydər  Abbas  oğlu  Orucovun  rəhbərliyi  və  ümumi  redaktəsi  ilə 
hazırlanmış «Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti»ndə oxuyuruq: «Dəyyusluq – öz arvadının 
namussuzluğuna dözmə; qeyrətsizlik, namussuzluq» [3, səh. 611, sağ sütun]. 
Himayəsində  olan  qadının  qeyrətini  çəkməyən,  ailəsinin  namus  və  ləyaqətini 
qorumayan,  arvadının  qayğısına  qalmayan  kişi  cinsli  şəxsə  dəyyus  deyilir.  Yenə  həmin 
lüğəti vərəqləyək: «Dəyyus – öz arvadının xəyanətinə dözən adam; qeyrətsiz, namussuz» 
[3, səh. 611, sağ sütun]. 
«Dəyyus» sözü mənşəyinə görə ərəb sözüdür. Ərəb mənşəli «dəyyus» kəlməsini 
bəzən  «əd-dəyyus»  kimi  yazırlar.  Həmin  kəlmənin  süryani  dilindən  ərəb  dilinə  keçdiyi, 
oradan isə digər dillərə sirayət etdiyi söylənilir.  
«Dəyyus»  sözü  bəzən  söyüş  yerində  işlənir.  Məsələn,  azərbaycanlı  yazıçı, 
dramaturq,  jurnalist  və  ictimai  xadim  Cəlil  Hüseynqulu  oğlu  Məmmədquluzadənin 
əsərində Xudayar bəyin dilindən deyilir: «... Eşşəyi mənə o dəyyus özü veribdi». 
Dəyyus  –  arvadının  (zövcəsinin)  başqa  kişilərlə  intim  yaxınlığına  göz  yuman, 
onu  digər  kişilərə  qısqanmayan  zəif  ərdir.  Dəyyus  arvadının  və  yaxınları  sayılan  digər 
qadınların  namusuna  xələl  gətirəcək  davranışa  qarşı  müqavimət  göstərmək  iqtidarı 
olmayan, qısqanma və qeyrət hisslərini itirən, şərəf hissini duymayan, nikahdankənar cinsi 
əlaqəyə biganə qalan kimsədir.  

128 
 
Bir  qeyrətsiz  adam  olaraq  dəyyus  xalq  arasında  olan-olmaz  hörmətini  itirir. 
Dəyyusun çox vaxt camaat arasına çıxmağa üzü olmur. İslam dininin banisi Məhəmməd 
peyğəmbər salavatullah buyurur: «Üç nəfər cənnətə girməz: valideyninin üzünə ağ olan 
övlad, dəyyus kişi və özünü kişiyə bənzədən qadın». 
Söhbətin  daha  aydın  olması  naminə  gəliun  «Azərbaycanca-rusca  lüğət»ə 
müraciət edək: 
Dəyyusluq – isim qismində: характер мужа, мирящегося с изменой жены. 
Dəyyus – isim qismində: рогоносец (муж, которому изменяет жена) [7, səh. 
760, sol sütun]. 
Həqiqətən belədir: dəyyusluq – arvadının xəyanətinə dözən, onun ayağısürüşkən 
olması ilə razılaşan, zinakarlığı ilə barışan ərin xarakteridir. Növbəti cümlədə arvadının ona 
xəyanət etdiyini bilən ərdən – dəyyusdan söhbət gedir və beləsi «buynuzdaşıyan» (rusca 
«рогоносец») adlandırılır. Elə buradan söhbət qızışır. Stol üzərinə «Rusca-azərbaycanca 
lüğət»  gətirilir:  «Рогоносец  –  köhnəlmiş  söz:  dəyyus,  qurumsaq  (arvadı  tərəfindən 
aldadılan ər)» [19, səh. 113, sol sütun]. 
Qarışıqlıq  yaranmamasından  ötrü  «qurumsaqlıq»  və  «qurumsaq»  sözlərinə 
aydınlıq gətirək, sonra «buynuzdaşıyan» ətrafında söhbətimizi davam etdirərik. 
Həqiqətən  «dəyyus»,  «qurumsaq»  sözləri  köhnə  ədəbiyyatlarda  işlənmiş 
sözlərdir. «Azərbaycanca-rusca lüğət»dən başlayaq: 
Qurumsaqlıq – isim qismində: бесчестие, позор. 
Qurumsaq  –  I.  Sifət  qismində:  бесчестный;  II.  İsim  qismində:  1.  Мерзавец, 
негодяй; 2. негодник [8, səh. 227, sağ sütun]. 
İsim  qismində  işlənən  «qurumsaqlıq»  sözü  eyni  vaxtda  həm  «biabırçılıq», 
«həqarət»,  «namussuzluq»,  «rüsvayçılıq»,  «təhqir»,  həm  də  «bədnamlıq»,  «üzüqaralıq» 
kimi anlaşılır. Buradan aydın olur ki, «qurumsaqlıq» insan üçün pis addır, biabırçılıq və 
rüsvayçılıqdır, belə şeyə yol vermək həqarət, təhqir sayılır, namussuzluq kimi qarşılanır, 
bədnamlıq, üzüqaralıq olaraq dəyərləndirilir.  
«Qurumsaq»  sözü  sifət  qismində  işlənərkən  «abırsız»,  «arsız»,  «namussuz», 
«şərəfsiz» mənasını kəsb edir, ancaq isim kimi istifadə edilərkən eyni vaxtda həm söyüş 
olaraq  «alcaq»,  «əclaf»,  «yaramaz»,  həm  də  oğlan  uşağına  münasibətdə  «dəcəl», 
«şuluqçu»  mənalarını  özündə  ehtiva  edir.  Azərbaycan  yazıçısı,  ədəbiyyatşünas  və 
ssenaristi  İsmayıl  Şıxlının  əsərlərindən  birində  oxuyuruq:  «Kəs  səsini,  dınqıra  süzən 
qurumsaq!» 
Deyilənlərə əsasən belə nəticə hasil olur ki, «qurumsaqlıq» məfhumu müəyyən 
hallarda  «dəyyusluq»  anlayışı  ilə  eyniləşdirilə  bildiyi  kimi,  ondan  fərqli  yaramaz 
xüsusiyyətləri də əhatə edə, özündə birləşdirə bilir.  
Ancaq «dəyyusluq» və «buynuzluluq» məfhumları tam-üst-üstə düşür. 
Dəyyusluq  hesab  edilən  xarakterə  malik  kişi  sadə  xalq  dilində  «arvadı 
ayağısürüşkən  olan  kişi»,  «arvadı  paylayan  kişi»,  «arvadı  verən  kişi»  və  başqa  adlar 
almışdır. Bundan başqa, kişinin arvadı ona xəyanət edirsə, belə kişinin «buynuzu» olduğu 
zənn  edilir.  Odur  ki,  ona  «buynuzlu»,  «buynuzu  olan»,  «buynuzdaşıyan», 
«buynuzgəzdirən» deyirlər. 

129 
 
Bəzi  araşdırıcıların  fikrincə,  dəyyusluq  təkcə  insana  deyil,  eyni  zamanda 
heyvanlara,  məsələn,  donuzlara  da  xas  olan  bir  əlamətdir.  Belə  araşdırıcıların  gəldikləri 
qənaətə görə, «donuz qısqanclıq duymaz, namus bilməz». 
Monoqam  həyat  sürən  heyvanlar  arasında  öz  seksual  partnyoruna  vəfalılıq 
möhkəm olur. Ancaq cinsi həyatı poliqam tipi üzrə gedən heyvanlar seksual partnyorlarını 
tez-tez dəyişdirirlər.  
Heyvanlar arasında dəyyusluq hadisəsinə bir qədər başqa aspektdən yanaşmaq 
lazım  gəlir.  Məsələ  burasındadır  ki,  təbiət  daha  sağlam  olan  fərdlərin  saxlanmasında, 
onların  nəslinin  davam  etdirilməsində  maraqlı  olur.  Buna  görə  dişi  fərdlə  cütləşmək 
üstündə erkəklərin bir-birilə döyüşə çıxmaları, bəzən amansız mübarizənin ağır xəsarətlə, 
hətta  ölümlə  nəticələnməsi  vəhşi  təbiətdə  tez-tez  rast  gəlinən  səhnədir.  Belə  səhnələrin 
təşkil edilməsində güdülən məqsəd qalib gəlmiş erkəyin dişiyə sahib çıxaraq nəslini davam 
etdirə bilməsinə şərait yaratmaqdır. 
Bundan  başqa,  insestə  yol  verməmək  naminə  heyvanlar  arasında  dəyyusluq 
tamamilə  normal  bir  hal  kimi  meydana  çıxa  bilər.  Yəni,  «kənar»  erkəklərdən  mühafizə 
edilən  («namusu  qorunan»)  dişi  son  halda  öz  yaxınları  (qan  qohumları)  ilə  cütləşmək 
məcburiyyətində qala bilər.  
İnsanın təkamülü prosesinin gedişində müəyyən dövr ərzində oxşar mənzərənin 
müşahidə  edildiyi  iddia  olunur.  Güman  edilir  ki,  kənardan  davanın  nəticəsini  gözləyən 
qıza, qadına yalnız qarşı tərəfi məğlub etmiş kişi sahib ola bilərdi.  
Dəyyusluq şüurlu ictimai varlıq olan insana münasibətdə əhəmiyyət kəsb edir. 
Hətta bəzi xalqlarda təkcə kişinin deyil, eyni zamanda qadının da dəyyus ola bildiyi bəyan 
edilir.  Buradan  belə  çıxır  ki,  həmin  xalqlarda  əri  xəyanət  edən  qadına  da  dəyyus  kimi 
baxılır. Təsadüfi deyildir ki, təxminən 1815-ci ildə çəkildiyi güman edilən bir fransız satirik 
şəklində həm kişi, həm də qadın cinsli şəxslər arasında buynuzdaşıyanlar təsvir edilmişdir. 
 
 
 
Şəkil  51.  Həm  kişi,  həm  də  qadın  cinsli  şəxslər  arasında  buynuzdaşıyanların 
təsvir edildiyi fransız satirik şəkli. Təxminən 1815-ci il. 

130 
 
 
Ancaq qəbul edilmiş  ənənəyə görə, dəyyus kişi cinsli  şəxsdir.  Arvadı xəyanət 
edən kişiyə  dəyyus deyirlər.  Qeyd  edək  ki,  ərə  xəyanət  epizodik  və  sistematik ola bilər. 
Yalnız nadir hallarda, çox gec-gec edilən xəyanətə epizodik xəyanət deyilir. Bəzən xəyanət 
mütəmadi hal alır. Belə hallarda ona sistematik xəyanət deyilir. 
Kifayət  qədər  davamlı  olan  və  geniş  yayılan  «buynuzdaşıyan»  istilahının 
etimologiyasına  (mənşəyinə)  dair  bir  neçə  versiya  vardır.  Daha  çox  inandırıcı  olan 
versiyalardan  birinə  görə,  «buynuzdaşıyan»  istilahı  Bizansda  (Vizantiyada)  çox  geniş 
yayılmışdı. Onu imperator Birinci Andronik Komnin (Andronikos I Komnenos)
125
 adı ilə 
bağlayırlar.  
Birinci Andronik Komnin Bizans tarixində ən qeyri-adi və maraqlı fiqurlardan 
biri  olmuşdur.  Onun  hərbi  sahədə  başına  gələn  sərgüzəştlər  məhəbbət  macəralarına 
qarışaraq özü haqqında qəribə bir təsəvvür formalaşdırmış, paytaxt sakinlərinin dedi-qodu 
yaymalarının və fərqli xəbər gəzdirmələrinin mənbəyinə çevrilmişdir.  Həm alçaq, həm də 
yüksək keyfiyyətlərə malik olan Komnin çox ziddiyyətli bir adam olaraq qalmışdır. Güclü, 
cəsarətli, zirək, bacarıqlı, ağıllı və gözəl olması onun ləyaqətli şəxsiyyət kimi tanınmasını 
təmin edirdisə, irsən aldığı hakimiyyətpərəstlik, səbirsizlik, tədbirsizlik, daim istənilən növ 
cinayəti  törətməyə  hazır  olma,  zalımlıq  (amansızlığa  yol  vermə),  qisasçılığa  meyllilik, 
şorgözlük və digər cəhətlər onun hörmətdən düşməsinə gətirib çıxarırdı. Birinci Andronik 
Komnin  öz  amur  (eşq)  macəralarına  görə  əməlli-başlı  ad  çıxarmış,  şöhrət  qazanmışdı. 
Özünün cavan arvadı və bir neçə məşuqəsi olmasına baxmayaraq gözü doymaq bilməyən, 
daim başqalarının gözəl və cazibədar arvadlarına tamah salan hökmdar «başdan çıxardan 
imperator»  reputasiyasını  qazanmışdı.  Andronik  öz  əxlaqsız  hərəkətlərinə  görə 
şəhərlilərdən «Bizans Priapı» ləqəbini almışdı. Paytaxt sakinlərini ələ salan, lağa qoyan, 
onlara masqara, rişxənd edən basilevs
126
 bəzi kişilərin öldürdükləri maralların buynuzlarını 
meydanlarda  asmaqla  onların  arvadlarının  əxlaqsızlığını  göstərmiş,  ayağısürüşkənliyini 
ifadə etmişdir.  
İmperator  öz  məşuqələrinin  ərlərinə  kompensasiya  qismində  maral  buynuzu 
hədiyyə edirdi. Ərin maral buynuzu alması ona cəmiyyətdə bir sıra imtiyazlar (üstünlüklər) 
qazandırırdı.  Məsələn,  buynuza  sahib  olan  kişi  şahın  malikanəsində,  ona  məxsus  olan 
torpaq  sahəsində  ov  etmək  hüququ  qazanırdı.  Arvadı  şah  tərəfindən  «ovlanan»  kişi  indi 
sarayın həndəvərində heyvan ovlamaq ixtiyarı əldə edirdi. Buna müvafiq olaraq belə ərləri 
«buynuza malik olan ərlər», «buynuza yiyələnmiş ərlər» adlandırmağa başladılar. Tədricən 
uzun  kəlmələr  yığcamlaşdırılaraq  «buynuzdaşıyan»  və  yaxud  «buynuzgəzdirən»  halına 
salınmışdır [23; 24]. 
Bir  sözlə desək,  arvadı  sarayda imperatorun yatağında olan  «başıpapaqlıların» 
maral buynuzlarını gəzdirməkdən başqa yolu qalmırdı. Onlar həm buynuzun özünü, həm 
də sözünü gəzdirməli, daşımalı olurdular.  
İkinci versiyaya görə, sabitliyini mühafizə edə bilən «buynuzdaşıyan» məfhumu 
Qərbi  Avropada  linqvistik  internasionalizasiya  (dilçilik  beynəlmiləlləşdirilməsi) 
nəticəsində meydana çıxmışdır. Belə ki, köhnə fransız sözü olan «cuccu» artıq insanlara 
münasibətdə  istifadə  edilməyə  başlamışdır.  «Cuccu»  sözü  rus  dilinə  «kukuşka» 
(«кукушка»), bizim dilə isə «ququ quşu» kimi tərcümə edilmişdir.  

131 
 
Yeri  gəlmişkən  qeyd  edək  ki,  «kukuşka»  sözünün  ekvivalenti  kimi  lüğətlərin 
bəzisində «qu-qu quşu» ifadəsi işlənir. Ancaq digər lüğətlərdə mürəkkəb söz olaraq yazılır, 
yəni «quququşu» şəklinə salınır. Məsələn, «Rusca–azərbaycanca zooloji terminlər lüğəti» 
adlı kifayət qədər sanballı mənbədə «kukuşka» sözü «quququşu» kimi tərcümə olunmuş, 
nəticədə «gümüşü quququş», «kar quququş» və başqa istilahlar yaranmışdır [17, səh. 185].  
Bildiyimiz kimi, ququların (Cuculi) bəzi növləri yuva qurur, 2–7 yumurta qoyur 
və kürt yatır, lakin balalar çıxan kimi onları yad valideynlərin yanına atırlar, digər növləri 
isə nə yuva qurur, nə də kürt yayır, yumurtalarını başqa quşların yuvasına qoyurlar. Yuva 
sahibi  olan  quş  ora  qoyulan  yumurtalardan  da  bala  çıxarır  və  başqa  görünüşə  malik 
körpələri  elə  öz  balası  kimi  bəsləməyə  başlayır.  «Yuvalama  parazitizmini»  özləri  üçün 
həyat  devizi  seçən  həmin  quşların  adı  seksoloji  terminologiya  qurulmasında  kara  gəlir. 
«Cuccu» sözünün axırına alçaldıcı mənaya malik alman mənşəli «ault» şəkilçisini artıran, 
onları birləşdirən ingilislər özləri üçün «cuccuault» istilahını düzəldirlər. İngilislər ordan-
burdan yığıb-yumurlamaqla hasilə gətirdikləri yeni istilahı özününküləşdirmək üçün ona 
yüngülvari  «əl  gəzdirərək»  son  halda  «cuckold»  terminini  ortaya  qoyurlar.  Yəni,  zaman 
keçdikcə  «cuccuault» sözü ingilislər üçün anlaşıqlı olan «cuckold» sözünə transformasiya 
edilir, çevrilir [21]. 
Hazırda «kukold» («cuckold») sözü elə «buynuzdaşıyan», «buynuzu olan», sırf 
bizim dildəki sözlə ifadə etsək «dəyyus» deməkdir. 2012-ci ildə işıq üzü görən «İngiliscə-
azərbaycanca  lüğət»  («English-Azerbaijani  dictionary  for  all»)  bizə  aşağıdakı  məlumatı 
verir: Cuckold – I. Noun (isim): dəyyus, qurumsaq; II. Verb (feil): həyat yoldaşına xəyanət 
etmək [11, səh. 216, sol sütun]. 
Həmçinin  «buynuzdaşıyan»  sözündən  əlavə  «buynuzgəzdirən»  kəlməsi  də 
işlənir.  Hər  iki  söz  rus  dilində  işlənən  «рогоносец»  sözünün  kalka  üsulu  ilə  tərcüməsi 
nəticəsində əmələ gəlmişdir.  
Bəzi hallarda «buynuzlu» sözü işlənir. Rusca ona «рогач» deyirlər. «Buynuzlu» 
sözü aşağıdakı dörd mənanı özündə ehtiva edir ki, onları iki qisimdə birləşdirmək olar: 1) 
zoologiyada: a) qayçılı cücü; b) buynuzu olan (buynuzu çıxan, buynuza malik olan) maral, 
buğa və başqa erkək heyvan; 2) məhəlli söz: a) tutğac (kürədən, ocaqdan, təndirdən və 
digər  qapalı  isti  yerdən  qabı  bayıra  çıxartmaq  üçün  işlənən  alət);  b)  əvvəllər 
«buynuzdaşıyan»,  «buynuzgəzdirən»  anlamında  işlənmiş,  lakin  artıq  köhnəlmiş  sayılan 
söz. 
Danışıq vaxtı «buynuz qoymaq», «ərdə buynuz çıxması» kimi ifadələr işlənir. 
Geniş yayılmış ifadə olan «buynuz qoymaq» (rusca «рога наставить») arvadın öz ərini 
aldatmasını,  ona  qarşı  vəfasız  olmasını  bildirir.  «Buynuz  qoymaq»  arvadın  öz  ərinə 
xəyanət etməsi, onu aldadaraq başqa kişinin qucağına girməsidir. Belə bir lətifə var: «zalım 
arvad  ərinin  başında  şiş  yaradar,  xoşxasiyyət  arvad  isə  buynuz».  Rus  dilində  lap  yaxşı 
alınır: «Злые жѐны ставят мужьям шишки, а добрые – рога». Şübhəsiz ki, burada hər 
rastına  çıxan  kişinin  üzünə  gülüb  onun  altına  girərək  ərinin  başında  «buynuz»  əmələ 
gətirən arvadın «ürəyiyumşaq», «xoşxasiyyət» olması  gülüş mövzusuna çevrilir.  
«Filankəsə  nə  olub  ki,  məgər  buynuzu-zadı  var?!»  kəlmələri  dilə  gətiriləndə 
hansısa  kişinin  zəif  olmadığını,  arvadına  yiyə  çıxa  bildiyini  kobud  şəkildə  və  bir  qədər 
əsəbi notla ifadə etmək məqsədinin güdüldüyü dərhal anlaşılır.  

132 
 
Ayrı-ayrı  insanlarda  kandavlezizmin  digər  parafiliyalarla  qovuşa  bilməsi 
unudulmamalıdır. Əlbəttə, kandavlizm başqa seksual pozğunluqlara qarışdıqda hansı meyl 
pozğunluğunun dominantlıq təşkil etdiyini müəyyənləşdirmək çətin olur. 
Şübhəsiz  ki,  kandavlizm  və  ona  oxşar  olan  digər  seksual  pozğunluqlar 
cəmiyyətdə  ədəbsizlik,  əxlaqsızlıq  yaradır.  Kandavlist  kişinin  hərəkətlərinə  baxan  yeni 
nəslin  nümayəndələri  bunları  adi  bir  şey  kimi  başa  düşə  və  təkrarlamaq  istəyə  bilərlər. 
Beləcə kandavlizmdən əziyyət çəkməyən kişi də oxşar əməlləri törətmiş olur. Söz yox ki, 
əxlaqsızlığı doğuran başqa amillər də vardır. Ancaq istənilən halda seksual pozğunluqlar, 
xüsusən parafiliyaların ağır formaları cəmiyyətdə əxlaqsızlığın geniş vüsət tapmasında çox 
mühüm rol oynayır. Bu baxımdan arvadını satma xüsusən nəzəri cəlb edir. 
Azərbaycanda  fəlsəfi-etik  fikir  tarixi  problemlərini  araşdırmış  məşhur  alim, 
fəlsəfə  elmləri  doktoru,  professor,  Azərbaycan  Elmlər  Akademiyasının  müxbir  üzvü 
Ziyəddin  Bahadur  oğlu  Göyüşov  1969-cu  ildə  nəşr  etdirdiyi  «Həzz  və  iztirab»  adlı 
kitabında yazırdı: «Qərbi Avropanın bir sıra ölkələrində bəzən elə hallara rast gəlmək olur 
ki,  namus,  qeyrət  və  şərəf  hissindən  tamam  məhrum  olmuş  burjualar  öz  varlanmaları, 
karyeraları naminə öz arvadlarını satır, onun «böyüklərlə» yaşamasına razı olurlar» [10, 
səh. 302]. 
Markiz,  fransız  kavaleriya  generalı,  Paris  kommunasının  cəlladı,  hərbi  nazir 
Qaston Aleksandr Ogüst de Qalife (Gaston Alexandre Auguste de Galliffet)
127
 qadınlardan 
uzaq  durmağa  çalışmışdır.  Hələ  üç  yaşı  olarkən  Qastonun  anası  «tezötən  çaxotka»
128
 
nəticəsində  ölmüşdür.  Qaston  heç  bir  qadının  təsiri,  nəvazişi  olmadan  yalnız  oyuncaq 
əsgərciklərin  və  taxtadan  hazırlanmış  atların  əhatəsində  böyümüş,  elmlə  çox  məşğul 
olmuş, bütün silah növlərilə davranmağı bacarmış, yaxşı at sürmüş, süvari qoşunda xidmət 
etmiş,  lakin  kübar  dairələrinə  mənsub  söhbətlərdə  iştirak  etməyi  bacarmamış,  parket 
üzərində rəqs edə bilməmişdir. 16 yaşı olarkən Luiza de qranon adlı bir qızla tanışlığı uzun 
müddət xatirəsindən silinməmişdir. Məsələ burasındadır ki, məlahətli qız ona tünd rəngdə 
ovsunlayıcı gözlərilə baxanda qaston bundan tam sarsılmış, özünü itirmiş, söhbət edərkən 
qızarıb portmüş və kəkələmişdir. Onda qız qəsdən ucadan həyəcanla demişdir: «Ax, bu 
gənc Qalife çox darıxdırıcı və maraqsızdır, kobudcasına davranır, onunla bir yerdə olmaq 
cansıxıcı və çətindir. Görünür, onun at tövləsində tərbiyə aldığını düz deyiblər...» Həmin 
gün  Qaston  möhkəm  ağlamışdır.  Tezliklə  Luiza  qırx  yaşlı  modabaz  bir  kişiyə  ərə 
getmişdir. Öz rəqibini bal və teatrda görən Qaston qəşəng geyinməyi sevən həmin adamı 
mühakimə etmiş, onun çox baha, təmtəraqlı və əlvan geyinməsini başa düşə bilməmişdir. 
Ola bilsin ki, gənc markizdə qısqanclıq öz sözünü demişdir.  
1862-ci  ildə  Meksikaya  ekspedisiya  qoşununun  komandanı  kimi  yollanan 
Qaston  Puebla  şəhərində  qarnından  ağır  yaralanmış,  buna  görə  zədələnmiş  nahiyəni 
qoruyan polad lövhə gəzdirmişdir. 
1870–1871-ci illərdə Fransa–Prussiya müharibəsində aldığı yara nəticəsində bud 
sümüyü eybəcər hala düşmüş və əyilmişdir. Sedan kapitulyasiyasından sonra əsir düşmüş, 
Koblensə göndərilmiş və 1871-ci ilin mart ayına qədər orada saxlanmışdır.  
Fransa  ordusunda  sığın  dərisindən  tikilən  və  bədənə  oturan  (yapışan)  şalvar 
istifadə edildiyindən general bunu geyinə bilmirdi və heç yerə getmirdi. Günlərin birində 
polkovnik Kovenkyur onu fransız hökumətinin təşkil etdiyi bala (rəqs gecəsinə) dəvət edir. 

133 
 
Qalife  getmək  istəmir,  lakin  polkovnikin  qızı  Anne-Mari  onunla  danışıb  yola  gətirir. 
General  özü  üçün  qeyri-adi  şalvar  tikdirmişdi.  Həmin  dövr  üçün  kifayət  qədər  orijinal 
fason  hesab  edilən  şalvar  diz  nahiyəsində  çox  dar  olduğundan  ona  yapışır,  lakin  buda 
doğru getdikcə qüvvətli dərəcədə genişlənir. General məclisə yeni şalvarda gedir. Şalvar 
qeyri-adi biçimli olmasına baxmayaraq yaxşı görünürdü. Anna-Mari şalvarın generala çox 
yaraşdığını bildirmişdi. Rəqs gecəsindən sonra general Anna-Marini özünə arvad götürür. 
Onun  geyindiyi  şalvar  getdikcə  populyarlıq  qazanır.  Onun  göstərişi  əsasında  fransız 
kavaleriyası  (atlı,  süvari  qoşunu)  xüsusi  biçimli  (fasonlu)  reytuzlarla  təchiz  edilir.  Belə 
reytuzlar  sonradan  onun  şərəfinə  olaraq  «qalife»  adını  alır.  Ancaq  hərbçi  təkcə  qalife 
şalvarının yaradıcısı kimi deyil, eyni zamanda alfons kimi tarixə düşür. 
Məşhur  alman  filosofu,  sosioloq  və  ictimai  xadimi  Karl  Henrix  Marks  (Karl 
Heinrich  Marx)
129
  fransız  generalı  Qaston  Qallifenin  «İkinci  imperiyanın  eyş-işrət 
məclislərində öz bədənini həyasızcasına hamıya göstərməklə şöhrət qazanmış» arvadının 
«alfonsu» olduğunu qeyd etmişdir. K. H. Marks göstərmişdir ki, Qaston Qallife məhz öz 
arvadını özgələrin ağuşuna verməklə yüksək karyera əldə edə bilmişdir [14, səh. 502]. 
XX  əsrin  60-cı  illərinin  axırlarında  İtaliya  qəzetləri  bir  məhkəmə  prosesi 
haqqında məlumat dərc etmişdir. Məlumatda deyilirdi ki, Rino Vinçequerra nədənsə narazı 
qalaraq  Marvarini  məhkəməyə  vermiş,  yaxın  günlərdə  bağladığı  bir  sövdələşmənin 
pozulmasını  ondan  tələb  etmişdir.  İşə  məhkəmədə  baxılması  zamanı  Marvazinin  rəsmi 
müqavilə  bağlayıb  müəyyən  miqdarda  pul  müqabilində  öz  arvadı  Klaranı  danışdıqları 
müddətə  Rinoya  satdığı  məlum  olmuşdur.  Rino  bir  neçə  gecə  yaşadıqdan  sonra 
qabaqcadan  deyilən  üstünlüklərin  özünü  doğrultmadığını  görüb  müqaviləni  pozmaq 
qərarına  gəlmiş,  Marvazinin  «əmtəəsini»  özünə  qaytarmışdır.  Maraqlıdır  ki,  İtaliyanın 
Neapol  şəhər  dövlət  məhkəməsi  dəhşətli  fakta  heç  də  təəccüblü  bir  hadisə  kimi 
baxmayaraq  belə  konflikti  «adi  mülki  mübahisələrdən  biri»  hesab  etmiş,  qanunun 
tələblərinə uyğun surətdə hökm çıxarmışdır [10, səh. 303]. 
Arvadını  satma,  həyat  yoldaşını  müəyyən  mülahizələr  əsasında  müəyyən 
müddətə  başqa kişinin  ixtiyarına vermə,  seksual partnyorunu başqa kişinin  partnyoru  ilə 
müvəqqəti dəyişdirmə, həmçinin digər oxşar hallar ərdə kandavlizm olmadan da baş verə 
bilir.  Lakin  belə  halların  həyata  keçməsində  seksual  perversiyalar  (ekshibisionizm, 
vuayerizm,  sadizm,  mazoxizm,  kandavlizm  və  başqaları),  həmçinin  pula  meyllilik, 
«zəhmət çəkmədən karyera qazanma xəstəliyi» və digər yaramaz keyfiyyətlər mühüm rol 
oynayır.