Kateqoriyaların ierarxiyası, ali taksonlar

Bağırsaqboşluqlular tipi, qastral boşluğun quruluş tipləri

ÇOXHÜCEYRƏLİLƏR YARIMALƏMİ – METAZOA

Birhüceyrəlilərdən fərqli olaraq çoxhüceyrəlilərdə hüceyrələr çoxqatlıdır. Xa­rici qatda yerləşən hüceyrələr bütöv lövhəşəkilli ötrük əmələ gətirərək hey­vanın bədənini xarici mühitdən təcrid edir, çoxhüceyrəli quruluşa malik hey­vanlarda orqanizmdaxili mühitin yaranmasına şərait yaradır. Bu təcrid çox­hü­ceyrəli heyvanlarda ayrı-ayrı sistemlərin yaranmasına səbəb olur. Təkamül pro­sesində bədən örtüyü təkmilləşmiş, heyvanın daxili mühitinin davamlılığının saxlanmasına xidmət etmişdir. Çoxhüceyrəli orqanizm üçün vacib olan bütün or­qanlar və orqanlar sistemi həmin daxili mühit şəraitində inkişaf etmiş və tə­ka­­mül prosesində yüksək ixtisaslaşmış əlamətlər qazanmışdır.

Çoxhüceyrəlilərin mənşəyi və təkamülü barədə bir çox mülahizələr mövcuddur.

Çoxhüceyrəlilərdə bədən çoxsaylı hüceyrələrdən ibarət olur, lakin ibti­dailərin koloniyalarında da (Eudorina, Volvox və s.) çoxhüceyrəlilik müşahidə olunur. Bu koloniyalarda cinsi hüceyrələrdən başqa digər hüceyrələr az və ya çox dərəcədə bir-birinə oxşardır. Çoxhüceyrəlilərin orqanizmində isə hücey­rələr həm quruluş, həm də funksiya etibarilə müxtəlif istiqamətlərdə diferen­sa­siya et­miş, orqanizmin hissələri olmaqla müstəqilliyini itirmişdir. Çoxhü­cey­rə­lilərin xara­kterik xüsusiyyəti onların həyat tsiklində mürəkkəb fərdi inkişafın olma­sıdır. İbtidailərdə ontogenez hüceyrə səviyyəsində baş verir, kirpik apa­ra­tı, qida­nın tutulmasına kömək edən orqanoidlər, hərəkət orqanoidləri bu inkişa­fın məhsuludur.

Çoxhüceyrəlilərin birhüceyrəlilərdən əmələ gəlməsi barədə mülahizələr qə­bul edilsə də, bu prosesin hansı yolla getməsi mübahisəlidir. Müxtəlif qrup­lara mən­sub olan bir çox ibtidailərdə çoxhüceyrəli quruluş qazanmaq meyli mü­şa­hidə olunur. Bu xüsusiyyət şüalılarda, opalinlərdə özünü büruzə verir. İn­fu­zor­larda nüvə dualizmini çoxhüceyrəliliyə meyl kimi qəbul etmək müm­kün­dür. Mik­­so­sporidilərdə müxtəlif hüceyrə törəmələrinin əmələ gəlməsinə həqiqi çox­hüceyrəliliyin başlanğıcı kimi baxmaq olar.

Somatik və cinsi hüceyrələrdən ibarət koloniyalara əsaslanan Hekkel (1874) qastreya nəzəriyyəsini irəli sürmüşdür. Bu nəzəriyyəyə əsasən çoxhü­cey­rə­li­lərin uzaq əcdadı ibtidailərin kürəşəkilli koloniyaları olmuşdur. Hekkel onto­ge­nezdə rüşeym qatının (entoderma) daxilə çökməsi (invaginasiya) nəticə­sində iki­qatlı mərhələnin (qastrula) əmələ gəlməsini təsdiq edən embriolo­gi­yanın məlu­matlarına əsaslanmışdır. Filogenezdə kürəşəkilli blastulaya bənzər orqa­nizmin bir qatı daxilə çökmüş, ağız dəliyi vasitəsilə xaricə açılan ilk ba­ğır­saq boş­luğu əmələ gəlmişdir. Belə quruluşu olan ikiqatlı orqanizm qamçıla­rın kö­mə­yilə suda üzmüş, cinsi yolla çoxalmış və bütün çoxhüceyrəlilərin əc­dadı olmuşdur. Qastreya nəzəriyyəsi ikiqatlı çoxhüceyrəli hidraya aid edilə bilər.

Çoxhüceyrəlilərin təkamülündə əhəmiyyətli yer tutan nəzəriyyə Meçni­ko­vun faqositella nəzəriyyəsidir. İbtidai çoxhüceyrəlilərin ontogenezini öyrə­nərkən Meçnikov onların entodermasının daxilə çökməsi yolu ilə deyil, ayrı-ayrı hüceyrələrin blastula boşluğuna köçməsi yolu ilə baş verdiyini müəyyən etmişdir. Burada onlar əvvəlcə yumşaq, sonra isə sıx daxili qatın başlanğıcını əmələ gətirir, bu sıx hüceyrə qatından bağırsaq boşluğu və ilk ağız əmələ gəlir. Sıx entoderma başlanğıcı olan mərhələ süngərlərin və bağırsaqboşluqluların inkişafında mövcuddur. Meçnikova görə də çoxhüceyrəlilər koloniya halında yaşayan qamçılılardan əmələ gəlmişdir, lakin filogenezdə daxili rüşeym qatının əmələ gəlməsi daxilə çökmə yolu ilə deyil, koloniya boşluğuna çökmüş hücey­rələr tərəfindən həyata keçirilmişdir. Bu proses hüceyrədaxili həzmlə əlaqədar olmuş və daxili hüceyrə təbəqəsi Meçnikov tərəfindən faqositoblast adlan­dı­rıl­mışdır. Meçnikovun bu nəzəriyyəsi faqositella adlandırılır.

VII mühazirə