Kirish. Qurilish materiallari va buyumlarining umumiy asoslari. Qurilish materiallarining asosiy xossalari

2. 
Romansement
Romansement tarkibida 20% va undan ortiq miqdorda giltuproq bo‘lgan
mergelli ohaktosh va magnezitlarni 900
0
S haroratda kuydirib olinadi.
Kuydirilganda hosil bo‘ladigan kichik tartibli kalsiyli silikatlar va alyuminatlar
romansementga gidravlilik xususiyatini beradi. Xomashyo kuydirilganda
romansement tarkibida ohak erkin holatda 2-3% miqdorgacha hosil bo‘lishi
mumkin.
Romansement tarkibiga 3-5% gips va 10-15% opoka, diatomit, trepel, gliej
singari aktiv mineral qo‘shimchalar kiritilishi uning gidravlilik xususiyatlarini
yaxshilaydi.

---

---

Romansement 3 xil markada: 2,5; 5,0 va 10 (MPa) ishlab chiqariladi. U

past markadagi qurilish qorishmalari va betonlari olishda ishlatiladi.
3. 
Portlandsement
Umumiy ma’lumotlar. Portlandsement muayyan miqdordagi ohaktoshlar
va giltuproqlar aralashmasini 1450
0
S haroratda kuydirib olingan klinkerga tuyish
jarayoni 3-5% gips va 15% gidravlik qo‘shimchalar qo‘shib olinadi. Klinker
g‘ovak soqqachalar bo‘lib sement olish uchun yarim xomashyodir. Gips, fosfogips
va borogipslarni sement tarkibiga kiritilishi uning qotishini boshqaradi. Gidravlik
qo‘shimchalar esa portlandsementga suvga chidamlilikni beradi. Gidravlik
qo‘shimchalar sifatida gliej, opoka, diatomit, trepel, elektrotermofosfor shlaki,
toshko‘mir kuli va shu kabi tabiiy va sun’iy materiallar ishlatiladi. Portlandsement
rasmiy ravishda 1824 yilda E. CHeliev (Rossiya) va Dj. Aspdin (Angliya)
tomonidan yaratilganligi tan olingan. O‘zbekiston olimlaridan S.To‘xtaxo‘jaev,
I.Toshpo‘latov, T.Otaqo‘ziev, B.Nudelman va boshqalarning sement turlarini
yaratish va ularni ishlab chiqarish texnologiyasini mukammallashtirishdagi
xissalari kattadir.
Klinker. Portlandsementning sifati va xossalari klinkerning xususiyatlariga
bog‘liq. O‘z navbatida klinkerning xossalari xomashyoning turi, uni kuydirish
sharoitiga bog‘liq bo‘ladi. Klinker tarkibini ko‘plab oksidlar erkin va minerallarga
birikkan holatda tashkil qiladi. U asosan kristall va qisman shishasimon tuzilishga
ega.
Klinkerning kimyoviy tarkibini quyidagi oksidlar tashkil qiladi (massa
bo‘yicha %): SaO-63-66, SiO
2
-21-24, Al
2
O
3
-4-8, Fe
2
O
3
- 2-4: bundan tashqari
MgO, SO
3
, Na
2
O va K
2
O hamda TiO
2
, Cr
2
O
3
, P
2
O
5
lar oz miqdorda bo‘ladi.
Asosiy 4 oksidlar miqdori klinkerning 95-97% tashkil qiladi.
Klinkerni kuydirish jarayonida oksidlar qayta birikib silikatlarni,
alyuminatlarni, alyumoferitlarni mineral kristall strukturasini tashkil etadi.
Klinker mineral tarkibiga alit, belit, uch kalsiyli silikat, to‘rt kalsiyli
alyumoferrit kiradi.
Alit 3SaO
.
SiO
2
(C
3
S) klinkerning asosiy minerali bo‘lib, sementning qotish
tezligini, mustahkamligini belgilaydi. Alit klinker tarkibida 4560% bo‘ladi. Uning
tarkibida 2-4% atrofida MgO, Al
2
O
3
, P
2
O
3
, Cr
2
O
3
va shu kabilar bo‘lib, alit
xususiyatlariga ta’sir ko‘rsatadi. Alit kristallari uzunchoq (3-20 mkm) bo‘lib,
sement aktivligini oshiradi.
Belit 2SaO
.
SiO
2
(C
2
S) klinkerning ikkinchi asosiy minerali bo‘lib,
sementning vaqt o‘tishi bilan hosil bo‘ladigan mustahkamligini ta’minlaydi. Belit
klinker tarkibida 20-30% tashkil etadi va boshlang‘ich davrda sekin qotadi. Uning
tarkibida 1-3% atrofida Al
2
O
3
, MgO, Fe
2
O
3
, Cr
2
O
3
va shu kabilar bo‘ladi.

---

---

Kuydirish xumdonlaridan chiqqan klinkerni asta-sekin sovutish

natijasida, harorat 525
0
S dan pasayganda -S
2
S o‘rniga -S
2
S hosil bo‘lishi
belit strukturasining buzilishiga va klinkerning kukunga aylanishiga olib keladi.
Bunda klinkerning hajmi 10% ortadi, -S
2
S ning zichligi 3,28 g sm
3
dan -S
2
S
ning zichligi 2,97 g sm
3
gacha kamayadi. Hosil bo‘lgan -S
2
S 100
0
S haroratgacha
suv bilan reaksiyaga kirishmaydi va bog‘lovchilik xususiyatlariga ega bo‘lmaydi.
SHuning uchun klinker maxsus sovutish moslamalari yordamida tezlik bilan
sovutiladi. Bundan tashqari Al
2
O
3
, MgO, Fe
2
O
3
, Cr
2
O
3
kabi oksidlar (1-3%
atrofida) -Sa
2
S strukturasini stabillashishiga va -Sa
2
S ga aylanishiga yordam
beradi. Klinker tarkibida alit va belit 75-80% ni tashkil etgani uchun ularning
gidratatsiya mahsuloti portlandsementning asosiy xossalarini belgilaydi.
Uch kalsiyli alyuminat 3SaO
.
Al
2
O
3
(C
3
A) klinker tarkibida 4-12% bo‘lib,
10-15 mkm o‘lchamdagi kristallarni tashkil qiladi. U suv bilan reaksiyaga kirishib
juda tezlik bilan gidramineral hosil qiladi, lekin yuqori mustahkamlikka ega
bo‘lmaydi. Uch kalsiyli alyuminatning zichligi 3,04 g sm
3
bo‘lib, sulfatli muhitda
kimyoviy korroziyaga sabab bo‘ladi va shu
tufayli S
3
A miqdori klinker tarkibida 5% dan oshmasligi kerak.
To‘rt kalsiyli alyumoferrit 4SaO
.
Al
2
O
3
.
Fe
2
O
3
(C
4
AF) klinker tarkibida 10-
12 % ni tashkil etadi. Uning zichligi 3,77 g sm
3
. S
4
AF gidratatsiyalanish tezligi
o‘rtacha bo‘lib, sementning gidratatsiyalanish va qotish tezligiga katta ta’sir
ko‘rsatmaydi. Klinker shishasi oraliq modda sifatida 5-15% ni tashkil etadi. Uning
tarkibini Al
2
O
3
, MgO, Fe
2
O
3
, K
2
O, Na
2
O lar tashkil etadi.
Magniy oksidi alyumoferrit fazasi va klinker shishasi tarkibiga kiradi yoki
erkin holda bo‘lishi mumkin. MgO juda sekinlik bilan gidratatsiyalanishi
(Mg(OH)
2
), qotgan sement toshi tarkibida MgO ning 5% dan ko‘p bo‘lishi
sementning hajmini notekis o‘zgarishiga va undan tayyorlangan materiallarning
buzilishiga olib keladi.
Klinker tarkibida SaO erkin holatda bo‘lishi mumkin. Uning miqdori 1%
dan ortib ketsa, gidratatsiya natijasida (Sa(ON)
2
) sement hajmini notekis
kengayishiga olib keladi. Natriy va kaliy ishqorlari klinkerning alyumoferrit fazasi
bo‘lib, sement tarkibida sulfatlar ko‘rinishida bo‘ladi.