Kitab Azərbaycanın kənd təsərrüfatının inkişafında və təşəkkül tapmasında misilsiz
Yüklə 7,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Latviyanın kənd təsərrüfatı Ərazisi 64,6 min km 2 ,
dolları təşkil edir, hər nəfərə 14 417 ABŞ dolları düşür. Ölk
ənin ÜDM-də kənd təsərrüfatının payı 4,7 faiz təşkil edir. Kənd təsərrüfatı sah
əsində iqtisadi aktiv əhalinin 18 faizi çalışır və onların ehtiyaclarına təxminən 2,57 milyon hektar sah ə ayrılmışdır. Latviyanın kənd təsərrüfatı ət və süd heyvandarlığı üzrə ixtisaslaşmışdır. Bütün k ənd təsərüfatı torpaqlarının 2/3 hissəsi dənli bitkilərin becərilməsi üçün istifad ə edilir. Dənlil bitkilərdən daha çox çovdar yayılmışdır. Dənli bitkilərin ümumi yığımı orta hesabla 1 milyon ton təşkil edir, bunun təxminən 50 faizi yumşaq buğda sortlarının payına düşür. Şəkər çuğunduru və kətan kimi texniki bitkilər əkin sah ələrinin az faizini təşkil edir. Son illər şəkər çuğundurunun yerli istehsalçıları digər bitkil ərin – dənlilərin, otların və ya rapsın becərilməsi ilə məşğul olurlar. K ənd təsərrüfatı Latviyanın əhalisini lazımi ərzaq məhsulları ilə təmin edir. Ət və süd maldarlığı və həmçinin ətlik donuzçuluq ölkənin kənd təsərrüfatının aparıcı sahələridir. Eyni zamanda, burada qoyunların və quşların yetişdirilməsi ilə də m əşğul olurlar. Ölkə ərazisinin təxminən 25 faizi kənd təsərrüfatı təyinatı üzrə istifadə edilir. K ənd təsərrüfatında istifadə edilən torpaqların ümumi sahəsi 2,57 milyon hektardır. Latviyada yulaf, çovdar, buğda, kartof, şəkər çuğunduru, tərəvəzlər və k ətan istehsal edilir. Həmçinin, pivə hazırlayan sənayedə xammal kimi istifadə edilən arpa da istehsal edilir. Əkin sahələrinin yarısını yem bitkiləri – otlar, yem paxlalıları, noxud v ə kökümeyvəlilər təşkil edir. Torpaqların təxminən 70 faizi həddindən artıq rütubətli və bataqlıqlaşmışdır, torpaqlar üzvi v ə mineral maddələr cəhətdən kasıbdır və yüksək turşuluğa malikdir. Bunların hamısı kənd təsərrüfatının idarə edilməsinə mane olur. Son zamanlar L atviyanın kənd təsərrüfatı çətin şəraitdə inkişaf edirdi: ölkədə torpaq sahibliyin ə hüququn bərpa edilməsi nəticəsində, torpaq onun becərilməsində marağı və imkanları olmayan insanların əlində cəmləşmişdir. Dekollektivləşmə iri g əlirli təsərrüfatların, əsas fondların dağılmasına, mal-qaranın sayının azalmasına g ətirib cıxarmışdı. Hal-hazırda Latviyanın ət məhsullarının 85 faizi daxili bazarda satılır. Latviyada, ət konservlərinin ixrac qiymətlərinin səviyyəsinə görə Rusiya istehlakçıları üçün münasib olsa da, vasitəçilərin çoxluğu ət məhsullarının satışını ç ətinləşdirir. Aİ bazarlarına çıxış yalnız müvafiq baytarlıq sertifikatının alınmasından sonra mümkündür, lakin şirkətlərin çoxları üçün bu real deyildir. Latviyanın ət m əhsullarının emalını Avropa standartlarına uyğunlaşdırması üçün müasir texnologiyaların tətbiqinə xeyli investisiyalara ehtiyac var. Son altı ildə, ölkənin ÜDM formalaşması üçün kənd təsərrüfatı istehsalatı öz əhəmiyyətini itirmişdir. Latviyada bütün kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı azalmışdır (kartof istisna olmaqla). Xüsusilə ətin istehsalı aşağı düşmüşdür. 2011-ci ild ə yalnız iri dövlət və nizamnaməli cəmiyyətləri ümumilikdə ətin istehsal həcmini qoruyub saxlamışlar, hal-hazırda kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarının əsas kütl
əsini təşkil edən kəndli təsərrüfatları ətin istehsalını iki dəfə azaltmışlar. Xırda t əsərrüfatlar iqtisadi cəhətdən əlverişsizdir və subsidiyalar almayırlar: əgər əvvəllər subsidiyanı təkcə bir inəyin saxlanılmasına da almaq olardısa, indi bunun üçün ən azı üç in
əyin olması zəruridir. Keç
ən il, bir kəndli təsərrüfatına orta hesabla 11,67 hektar torpaq düşürdü, o cüml
ədən 3,5 hektar əkin sahəsi. Yalnız 317 kəndli təsərrüfatının torpaq sahəsi 100 hektardan artıqdır. 10 hektar torpaq sahəsinə adətən, 3 - 4 hektar əkin sahəsi düşür, bu da s əmərəli istehsalatı istisna edir. Adətən, sahəsi 100 hektar və daha çox olan t əsərrüfatlar perspektivli hesab edilir, sahəsi 30 hektar və daha çox olan təsərrüfatlar is ə yaşama qabiliyyəti olanlar kimi qəbul edilir, belələri də Latviyada cəmi 6 faiz t əşkil edir. Latviyada k ənd təsərrüfatının subsidiyalaşdırılması 1994-cü ildən tətbiq edilir. Subsidiyaların ayda 2,2 milyon ABŞ dolları təşkil etdiyi zaman, bu vəsait toxumçuluq t əsərrüfatı sisteminin və damazlıq işinin qorunub saxlanılması üçün istifad ə edilirdi. Əkinçilik Nazirliyi tərəfindən, 1998-ci il üçün 34 milyon ABŞ dollarından artıq məbləğdə dövlət subsidiyaları təsdiq edilmişdir. T əməlində məhsulun hər hansı bir növü üçün birbaşa əlavə ödənişlərin aparılması olan əvvəlki subsidiyalaşdırma sistemini hökumət partnyorluq tələblərinə əlavə etmişdir. Dövlət, kəndlilərə yalnız cəlb edilmiş vəsaitlər hesabına (məsələn, bank krediti) h əyata keçirilən layihələrdə iştirak etdiyi halda, yardım göstərir. Hal- hazırda ölkədə kənd təsərrüfatında yararlı torpaqların təxminən 400 min hektarı istifadə edilmir. Latviyanın torpaq sahiblərinin istifadəsində 63,1 min traktor mövcuddur, bunlardan 1/3 hiss əsi artıq 15 ildən artıq istismar edilir. 20 faizi təşkil edə biləcək dotasiyanın alınması üçün torpaq sahibi alınan traktorun və ya kombaynın istifadəsi v ə xidmət edilməsi üçün müvafiq şəraitin mövcudluğunu sübut etməlidir. K əndli təsərrüfatlarının yalnız 6,4 faizi konkret bir bitkinin istehsal edilm əsində ixtisaslaşır, buna görə də, bitkilərin maya dəyəri yüksəkdir və eyni zamanda emal mü əssisələri tam gücü ilə işləmək üçün xammalı idxal etmək m əcburiyyətində qalırlar. Məsələn, bir sıra şəkər istehsalı zavodlarının yüklənməsi 40 faiz t əşkil edir, kətanın ilkin emalı müəssisələri isə xammalla cəmi 20 - 25 faiz təmin olunurlar. Yet
əri qədər zamin təminatları olmayan torpaq sahiblərinin də kredit ehtiyatlarından istifadə edə bilmələri üçün keçən il, “Lauku attistibas fonds” Dövlət SC-ti t ərəfindən Kreditlərin Təminatı Fondu yaradılmışdır. Kəndli kreditin alınması imkanlarının yalnız birindən yararlana bilər: ya subsidiyalaşdırılmış kreditdən və ya qism
ən təminatlı kreditdən. Latviyanın qida sənayesi dörd əsas qrupa bölünür: ət, süd, balıq və digər sah ələrə (meyvə-tərəvəz konservlərinin, çörək məmulatlarının, mayanın, makaronun, q ənnadı məmulatlarının, şəkərin, spirtli və spitsiz içkilərin istehsalı və s.). Riqa, Valmiyer, Elqava, Liyepa, Dauqavpils, Rezekn v ə Bausk şəhərlərində yerl əşən süd emalı üzrə iri komplekslər özlərində 39 süd zavodunu, 102 separator m əntəqəsini və 270 süd qəbulu məntəqəsini cəmləşdirir. Alınan südün 60 faizi yağın istehsalı üçün emal edilir.
Litvanın kənd təsərrüfatı
Ərazisi 65,2 min km 2 , əhalisi 3,9 milyon nəfərdir. ÜDM 61,3 milyard ABŞ dolları təşkil edir, hər nəfərə 15 718 ABŞ dolları düşür (2011-ci ilin məlumatı). Kənd təsərrüfatı sahəsində Litvanın qanunvericilik bazası Avropa İttifaqının tələblərinə uyğun müəyyənləşdirilmişdir. Kəndlərdə özəlləşdirmənin aparılması, keçmiş torpaq sahiblərinin hüquqlarının bərpa edilməsi, ailə aqrofermalarının yaradılması tez bir zamanda kənd təsərrüfatı istehsalını canlandırmışdır. Litvada ət-süd heyvandarlığı, donuzçuluq və quşçuluq üstünlük təşkil edir. Bitkiçilik heyvandarlığı yemlə təmin etməklə, ümumilikdə yardımçı xarakter daşıyır. Litva özünü əsas ərzaq məhsulları ilə bütövlükdə təmin edir. Ölkə ərazisinin cöx hissəsini təşkil edən düzənliklər əkin sahələri kimi istifadə edilir. Digər Baltikyanı ölkələrdə olduğu kimi, Litvada da dənli bitkilər (arpa, çovdar, buğda), uzunlifli kətan, şəkər çuğunduru, kartof və tərəvəz bitkiləri istehsal edilir. Dənli bitkilərin istehsalı orta hesabla 2,6 – 2,8 milyon ton təşkil edir, o cümlədən 1,4 milyon ton buğda, 0,8 milyon ton arpa istehsal edilir. Kənd təsərrüfatı, həmçinin heyvandarlıqla məşğul olur, ət-süd heyvandarlığına, ətlik donuzçuluğa və quşçuluğa xüsusi diqqət yetirilir. Litvanın kənd təsərrüfatı ölkə iqtisadiyyatının vacib sahəsidir. 2010-
cu ilin sonlarına olan məlumatlara görə, kənd təsərrüfatı ölkənin ÜDM-
in 6,7 faizini təşkil edir. Bu sahədə aktiv əhalinin 8 faizi məşğuldur. Torpaq fondunun ümumi sahəsinin 61 faizini kənd təsərrüfatı sahələri təşkil edir. Litvanın kənd təsərrüfatına birbaşa xarici investisiyaların həcmi 90 milyon avro təşkil etmişdir (Litva iqtisadiyyatına bütün birbaşa xarici investisiyaların 0,9 faizi). 2010- cu ildə Litvanın kənd təsərrüfatı məhsullarının ümumi dəyəri 1,79 milyard avro təşkil etmiş və 2009-cu illə müqayisədə 8 faiz artmışdır.
Litvanın pendir, kəsmik, diri donuz və s. kimi kənd təsərrüfatı məhsullarının əsas idxalçısı Rusiyadır. Litvanın əkin sahələrinin yarısını dənli bitkilər təşkil edir (buğda, çovdar və arpa). Burada, həmçinin yem bitkiləri becərilir (şəkər çuğunduru, kartof, kətan, raps və s.). Heyvandarlıq Litvanın kənd təsərrüfatının ən əhəmiyyətli sahəsidir (ət və süd maldarlığı, ətlik donuzçuluq və quşçuluq). Bir inəkdən ildə orta sağım həcmi 4 811 kq səviyyəsindədir. Litvada çox sayda göllərin və nohurların mövcudluğu sayəsində balıqçılıq geniş yayılmışdır. Burada əsasən karp, dabanbalığı, çapaq, krab, kilka və s. yetişdirilir. Litvada 19 sentyabr 2007- ci ildə Avropa İttifaqı Komitəsinin 17-ci iclasında bəyənilmiş “2007 – 2013-cü illər üçün Litva kəndlərinin inkişaf etdirilməsi Proqramı” həyata keçirilir. İnnovasiyaların tətbiq edilməsi, marketinqin təkmilləşdirilməsi və yüksək əlavə dəyərli məhsulların istehsalının həvəsləndirilməsi, təsərrüfat subyektlərinin kooperasiyası, əmtəə təsərrüfatlarının yaradılması, cavan fermerlərin cəlb edilməsi, yeni iş yerlərinin yaradılması, təsərrüfatların idarə edilməsi üçün daha mürəkkəb
2
şəraiti olan ərazilərdə fəaliyyətin alternativ növlərinin stimullaşdırılması Proqramın əsas istiqamətləridir. Həmin Proqramın həyata keçirilməsi üçün ümumilikdə 7,81 milyard lit ayrılmışdır (Avropa İttifaqından – 6,02 milyard lit, milli vəsait – 1,79 milyard lit). Hal-
hazırda Litvanın ÜDM-da kənd təsərrüfatının payı 6,7 faiz təşkil edir. Ölkə əhalisinin 8 faizi təsərrüfatın bu sahəsində məşğuldur. Litvanın əhalisinin 33 faizi kənd yerlərində yaşayır. Kənd təsərrüfatına birbaşa xarici investisiyaların həcmi 89,6 milyon avro təşkil etmişdir. 2010-cu ilin sonuna bu sahədə 67 birgə müəssisə və 100 faiz xarici kapitalı olan müəssisə fəaliyyət göstərirdi. 2009-cu illə müqayisədə 2010-cu ildə iste hsalçıların satış qiymətləri (alış qiymətləri) 29,1 faiz artmışdır. 2010- cu ildə Aqrar Sənaye Kompleksi (ASK) sektorunun məhsullarının ixracı 2 845 milyon avroya çatmışdır ki, bu da 2009-cu illə (2 313 milyon avro) müqayisədə 23,0 faiz artıqdır. 2010-cu ildə Litvanın aqrar məhsullarının ixracının payı 18,1 faiz təşkil etmişdir (2009-cu ildə - 19,6 faiz). ASK-nin bütün ixrac edilən məhsullarının 15 faizi süd sənayesi məhsullarının payına düşür. 2010-cu ildə məhsulların idxalı 2 295 milyon avro təşkil etmişdir ki, bu da 2009-cu illə (1 929 milyon avro) müqayisədə 19,0 faiz artıqdır. Litvada kənd təsərrüfatı üzrə istifadə edilən torpaqların sahəsi 3 465,3 min hektar (2009-cu ilin məlumatına görə) təşkil edir ki, bu da 6 530 min hektar olan ölkənin ümumi sahəsinin 53,1 faizinə bərabərdir. Bununla yanaşı, əkinə yararlı torpaqlar 2 930,1 min hektar təşkil edir (bütün kənd təsərrüfatı sahəsinə aid olan torpaqların 84,6 faizi). 2010-
cu ildə Litvanın kənd təsərrüfatı məhsullarının ümumi dəyəri 1,79 milyard avro təşkil etmişdir və 2009-cu illə müqayisədə 8 faiz artmışdır. Litvanın aqrar sektorunun istehsalının təxminən 57 faizi bitkiçilik məhsullarının payına düşür.
2007 – 2010- cu illər üzrə Litvada bitkiçilik məhsullarının istehsalı Bitkilər Əkin sahəsi, min ha Məhsuldarlıq, s/h а Cəmi yığılmışdır, min ton 2007 2008 2009 2010 2007 2008 2009 2010 2007 2008 2009 2010 Dənli bitkilər 1003,3 1022,0 1103,5 1036,2 30,1 33,5 34,5 27,5 3017,0 3421,9 3806,6 2767,6 Şəkər çuğunduru 16,9
8,7 15,1
- 473,0 390,4 451,3 - 799,9
339,1 682,0
- Raps 174,4
161,6 191,9
- 17,9
20,4 21,7
- 311,9
330,2 415,8
-. Kartof 52,8
48,4 46,6
- 109,0 148,0 142,3 - 576,1
716,4 662,5
-. T ərəvəzlər (tarlada) 14,9
14,2 14,1
- 166,0 195,0 207,1 - 281,9
275,7 292,3
-
Heyvandarlıq məhsullarının istehsalı
2008 2009 2010 Ət (diri çəkidə), min ton 348
296 272
296 Ət (kəsilmiş çəkidə), min ton 252
216 199
- o cümlədən: - mal və dana əti 65
55 52
- - donuz əti 114
85 71
- - qoyun əti 1 1 1 -
quş əti 72
75 75
- Süd, min ton 1934
1884 1791
1750 Yumurta, milyon ədəd 959
891 853
825
4
cu illər üzrə Litvada heyvandarlıq və quşçuluq, baş sayı (ilin əvvəlinə)
2007 2008 2009 2010 İribuynuzlu mal-qara, cəmi 838,8
787,9 770,9
759,4 İnəklər (iki yaşdan yuxarı) 399,0
404,5 394,7
374,6 Donuzlar 1 127,1
923,2 897,1
9282 Qoyunlar və keçilər 57,4
63,0 64,1
67,2 Qoyunlar 36,6
43,3 47,5
52,5 Atlar 60,9
55,9 54,4
49,0 Quşlar 9 439,9
9 874,8 9 107,5
9 308,7 Heyvandarlıq məhsullarının idxalı 2007 2008 2009 2010 Ət (diri çəkidə), min ton 271,3
242,6 215,1
- Ət (kəsilmiş çəkidə), min ton 172,8
154,7 137,4
- Süd ( 3,4 faiz yağlılığı hesabı ilə), min ton 1628,2
1660,8 1534,3
1540,4 Yumurta, milyon ədəd 486,0
454,4 448,4
446,0
Rusiyanın Federal Gömrük Xidmətinin məlumatlarına görə, 2010-cu ildə, Rusiyanın Litvaya ixracının ümumi həcmində kənd təsərrüfatı xammalının və ərzaqların payı 1,4 faiz (49,8 milyon ABŞ dolları), 2009-cu ildə 2,1 faiz (71,6 milyon ABŞ dolları) təşkil etmişdir. 2010-cu ildə, bitki yağları (29,7 faiz), tərəvəzlər (11,5 faiz), qida məhsulları (18,6 faiz), spirtli və spirtsiz içkilər (12,9 faiz), şokolad və qənnadı məmulatları (4,6 faiz,), balıq filesi (7,2 faiz) və raps toxumları (3,8 faiz) dəyərləri nisbətində nəzərdən keçirilən məhsullar qrupunun ixracı üzrə əsas hissələri olmuşdur. Qeyd edilməlidir ki, Rusiyadan Litvaya ixrac edilən aqrar-sənaye kompleksinin məhsulları üzrə raps yağı liderlik edir (kənd təsərrüfatı xammalının və məhsullarının ixracının 17 faizi). Litvanın bazarı, bir çox Avropa bazarları kimi, son zamanlar, bioyanacağın istehsalında geniş istifadə edilən raps yağının Rusiya ixracçılarını da özünə cəlb edir.
Moldovanın kənd təsərrüfatı Respublikanın ərazisi 33,8 min km 2 ,
milyard ABŞ dolları təşkil edir, hər nəfərə 2 791 ABŞ dolları düşür. Ölkənin əsas varıdatı onun torpaq və aqro-iqlim potensialıdır. Moldovanın iqlimi mülayım istidir, qışı qısa və yayı uzunmüddətli isti və az miqdarlı yağıntılarla keçir (500 mm). Ən çox yayılmış qaratorpaqlardır. Keçən 10 ildə Moldovanın əhalisi demək olar ki, d əyişməmişdir. K ənd təsərrüfatı ölkə əhalisinin əsas məşğuliyyətidir. Üzümçülük, bağçılıq, tütünçülük, d ənli bitkilər (qarğıdalı, buğda), şəkər çuğunduru və günəbaxanla uyğunlaşdırılıb ixtisaslaşdırılaraq kənd təsərrüfatının əsas sahəsinə çevrilmişdir. K ənd təsərrüfatı iqtisadi fəaliyyətin əhəmiyyətli sahəsidir. Torpağa şəxsi mülkiyyət 1991-ci ild ə qanuniləşdirilmişdir, lakin kənd təsərrüfatı torpaqlarının satışı yalnız 2001-ci ild ən sonra başlamışdır. Kənd təsərrüfatı milli gəlirin 2/5 hissəsini verir. Moldova üzümün v ə şərab məhsullarının iri istehsalçısıdır. Ölkənin hər yerində qarğıdalı və buğda istehsal edilir, onlar daxili bazarda istehlak edilir, yem üçün istifad
ə və ixrac edilir. Buğdanın ümumi yığımı 0,4 – 1,4 milyon ton arasında dəyişir. Məhsulun ümumi h əcmində buğdanın payı təxminən 30 faiz təşkil edir. Buğdanın illik istehlakı orta hesabla təxminən 350 min ton təşkil edir. Ət istehsalı kənd təsərrüfatı istehsal
ının ümumi həcminin yarısından az olan hissəsindən ibarətdir. Ət m əhsullarının yarıdan çoxu donuz ətinin payına düşür, ondan az olaraq mal əti, quş əti və qoyun əti istehsal edilir. Kənd təsərrüfatı milli iqtisadiyyatın təməl hissəsidir, ÜDM-
da onun payı 15 faiz təşkil edir, kənd təsərrüfatı xammalının emal sənayesilə birg
ə təxminən 30 faiz və ixracın ümumi həcminin təxminən 50 faizini təşkil edir. Bu sektorda ölk ənin işçi qüvvəsinin 33 faizi məşğuldur. Ölk
ənin kənd təsərrüfatı torpaqları 2 506,2 min hektar və ya respublikanın ümumi
ərazisinin 70 faizini, o cümlədən əkin sahələri 1 821,7 min hektar və çoxillik əkililər 302,8 min hektar təşkil edir. Kənd təsərrüfatı ərazilərinin təxminən 75 faizini qaratorpaqlar t əşkil edir. Moldovanın kənd təsərrüfatının iqtisadiyyatı ümumi qəbul edilmiş əsas dörd üstünlükl ərə malikdir: 1.
istehsalı, bu da Moldova üçün əhəmiyyətli üstünlükdür; 2.
Moldova çürüntül ər və su ehtiyatları ilə zəngin torpaq sahələrinə malikdir; 3.
Moldovanın əhalisi meyvə və tərəvəzlərin, tütünün, üzümün becərilməsi v ə şərabın istehsalı kimi sahələrdə böyük təcrübəyə və biliklərə malikdir; 4.
Ölk ənin elmi-tədqiqat institutları kənd təsərrüfatının inkişafına şərait yaradan böyük t əcrübə və biliklərə malikdir. 2001-2008-ci ill ər ərzində məhsulun orta illik həcmi 400 min ton meyvə, o cüml ədən tumlular 309 min ton, bundan alma 301 min ton, armud 6 min ton, heyva 2
1,5 min ton, ç ərdəklilər 90 min ton, bundan gavalı 50 min ton, albalı və gilas 20 min ton, şaftalı 15 min ton, ərik 5 min ton təşkil edir. Meyv ə məhsullarının ümumi həcminin 24,7 faizi təzə şəkildə ixrac edilir, 44 faizi emal s ənayesində istifadə edilir və 31,3 faizi təzə şəkildə daxili bazarda satılır. Meyvələr dünyanın 33 ölkəsinə ixrac edilir. Moldova t əmizlənmiş və təmizlənməmiş fındığın Avropada ən iri istehsalçılarından və ixracçılarından biridir, onun illik maksimum həcmi 9 min tondur (d əyəri 30 milyon avro). Fındığın istehsal sahələri 5 000 hektar təşkil edir. O, dünyanın 25 ölkəsinə, o cüml
ədən Avropa İttifaqı, Orta Şərq və bəzi Asiya ölkələrinə ixrac edilir. T ərəvəz kənd təsərrüfatı məhsullarının ümumi dəyərinin 6 faizini təşkil edir. T ərəvəz plantasiyalarının sahəsi 2008-ci ildə 42 min hektar təşkil etmişdir. Burada əsasən pomidor, kələm, xiyar, yerkökü, soğan, şirin bibər, badımcan, qabaq, sarımsaq, qırmızı çuğundur və s. becərilir. Hər il orta hesabla 370 min ton t ərəvəz istehsal edilir. T ərəvəzin ümumi həcminin 4,5 – 5 faizi təzə şəkildə ixrac edilir, 8 – 10 faizi qida s ənayesində emal üçün istifadə edilir, 86 – 88 faizi təzə şəkildə daxili bazarda satılır. Tərəvəz dünyanın 23 ölkəsinə ixrac edilir. Kartof v
ə bostan bitkiləri yalnız daxili istehlak üçün becərilir, onların illik istehsal h əcmi 340 min ton təşkil edir.
Emal müəssisələrində istehsal edilən məhsulun ənənəvi çeşidləri alma, üzüm, şaftalı, ərik, albalı, qara qarağat, pomidor, yerkökü kimi meyvə və tərəvəz şirələri, qatılaşdırılmış şırələr, əsasən də almadan, emal edilmiş və konsrvləşdirilmiş meyvələr (povidlo, cem, mürəbbə və s.), konservləşdirilmiş tərəvəzlərdir (xiyar, pomidor, patisson, şirin bibər və s.). 2008- ci ildə 84,6 min tondan artıq meyvə və tərəvəzdən konserv məhsulları istehsal edilmişdir və 59 min ABŞ dolları dəyərində 63,6 min ton konserv ixrac edilmişdir, bu da istehsal edilmiş məhsulların ümumi həcminin təxminən 75 faizini təşkil etmişdir. 71 faizi MDB ölkələrinin bazarına, 27,2 faizi Avropa İttifaqı ölkələrinin bazarına və 1,8 faizi digər bazarlara ixrac edilmişdir. Üzümçülük və şərabçılıq Moldova iqtisadiyyatının əsas sahələridir və ölkənin illik büdcəsinin təxminən 15 faizini təşkil edir. Üzümlüklərin ümumi sahəsi 156 min hektar təşkil edir, o cümlədən əmtəə plantasiyaları 119 min hektar
dır. Hər il üzümün ümumi yığımı 400-500 min ton təşkil edir. Bununla yanaşı hər il təxminən 75 – 85 min ton süfrə üzümü istehsal edilir. Şərabçılıq müəssisələrinin ümumi gücü təxminən 1 milyon ton üzüm təşkil edir, bu da 65 milyon dekalitr şərab istehsal etməyə imkan yaradır. Hal-hazırda Moldovada 20 – 25 milyon dekalitr şərab məhsulları istehsal edilir. Şərabçılıq sənayesi hər il təxminən 400 min ton üzüm emal edir və bazarlara böyük çeşidlərdə məhsul təqdim edir: Təbii (süfrə), quru, şirin, yarım şirin, tərkibində 14 – 20 faiz alkoqol olan şərablar, köpuklü şərablar və konyaklar. Moldova ildə 300 – 350 min butılka şərab, 20 milyon butılka köpuklənən şərab və 400 min dal konyak istehsal edir.
3
İstehsal edilən şərabın təxminən 10 faizi respublikada istehlak edilir, qalan 90 faizi isə ixrac olunur. Öz keyfiyyətləri sayəsində şərablar dünyanın 50-dən artıq ölkəsinə ixrac edilir (Almaniya, Kanada, ABŞ, İrlandiya, Niderland, Avstriya, Belçika, Polşa, Çexiya, Macarıstan, Slovakiya və s.). Buğda, arpa, qarğıdalı əsas dənli bitkilərdir. Dənli bitkilərin əsas əkin sahələri 2008-ci ildə 985,6 min hektar, o cümlədən buğda 384 min hektar, qarğıdalı 450 min hektar təşkil etmişdir. 3 160 min ton dənli bitkilər, o cümlədən 1 400 min ton buğda, 1 500 min ton qarğıdalı yığılmışdır. Dənli bitkilərin illik daxili istehlakı təxminən 1 500 min ton təşkil edir, qalanları ixrac edilir. Emal edilən məhsulların həcminin təxminən 950,6 min tonu şəkər çuğunduru, o cümlədən 921 min ton emal məhsulu və 132,6 min ton şəkər təşkil etmişdir. Ölkənin ixrac potensialı ildə təxminən 50 – 60 min ton şəkər təşkil edir. Günəbaxan, soya və raps əsas yağlı bitkilərdir, onların ümumi həcmi 2008- ci ildə müvafiq olaraq 371 min ton, 57 min ton və 114 min ton təşkil etmişdir, 52 min ton günəbaxan, 71,7 min ton raps və 20,7 min ton soya ixrac edilmişdir. Rumıniya, Macarıstan, Türkiyə, Ukrayna, İsveçrə və s. əsas ixrac bazarlarıdır. Yağ sənayesində 595 kiçik və orta müəssisə çalışır ki, onlar da hər il təxminən 60 min ton günəbaxan emal edərək 20 min ton yağ istehsal edirlər və daxili bazarın tələbatını təmin etməklə və 47 min ton günəbaxan, soya və raps yağı ixrac edirlər. Rumıniya, Ukrayna, Polşa, Belarus, Qazaxıstan və s. bitki yağlarının əsas ixrac bazarlarıdır. Zootexniki sektorun vəziyyəti kəndli və fermer təsərrüfatlarında yaranmış vəziyyətlə müəyyən edilir, onların payına heyvan mənşəli məhsulların əsas hissəsi düşür (südün istehsalı 87 faiz, mal-qaranın və quşların yetişdirilməsi 80 faiz, yumurta istehsalı 70 faiz). Fərdi sektorda iribuynuzlu mal-qaranın 94 faizi cəmləşmişdir, o cümlədən inəklərin 96 faizi, donuzların 77 faizi, qoyun və keçilərin 97 faizi. İribuynuzlu mal-qaranın yetişdirilməsi heyvandarlıq məhsullarının, südün və ətin çox hissəsini təmin etmək Moldova Respublikasında zootexniki sahənin əsas vəzifəsidir. 01.01.2009-cu il tarixə ölkədə iribuynuzlu mal- qaranın sayı 217 min, o cümlədən inəklərin 160,3 min baş təşkil etmişdir. 2008-ci ildə iribuynuzlu mal-qara ətinin istehsalı diri çəkidə 20 min ton, südün istehsalı təxminən 565 min ton təşkil etmişdir. İribuynuzlu mal-qaranın yetişdirilməsi dövlət büdcəsindən qismən subsidiyalaşdırılan yeganə sahədir. Tərəvəzçilik yerli kənd əhalisinin qədim məşğulluq sahələrindən biridir. Bu sahə heyvandarlıq məhsullarının geniş çeşidini təqdim edir: ət, süd, yun, dəri və quzu dərisi. Bu məhsullar az təminatli kənd əhalisinin ərzaq təhlükəsizliyini və yüngül sənayeni xammalla təmin edir. Qoyunların və keçilərin ümumi sayı 866 min baş, istehsalın illik həcmi 5,5 min ton ət və 30-40 min ton süd təşkil etmişdir. Ölkədə quşların ümumi sayı 866 mindən çoxdur. Moldova Respublikasında arıçılıq mütamadi olaraq inkişaf etdirilir. Balın istehsalı ildə 2 000 – 2 500 ton arası dəyişir, bundan 300 – 400 ton ixrac edilir. Avropa İttifaqının tələblərinə uyğun olaraq qanunverici aktlar qəbul edilmişdir, əsasən də ekoloji prinsiplər və ekoloji aqrar ərzaq məhsullarının emalı
4
metodları barədə qanunlar, ekoloji aqrar ərzaq məhsullarının istehsalı sahəsində nəzarət və sertifikatlaşdırma sistemləri barədə qanunlar, ekoloji aqrar ərzaq məhsullarının ixracı və idxalı barədə qanunlar qəbul edilmişdir. Son illər müəssisələr keyfiyyət sisteminin tətbiqi üzrə fəaliyyəti inkişaf etdirmişlər, bu da ərzaq təhlükəsizliyini artırmağa və məhsulun yüksək keyfiyyətinin qorunub saxlanılmasına şərait yaratmışdır.
Kənd təsərrüfatı sektoruna investisiya qoyuluşlarının bir sıra imkanları mövcuddur: üzümçülük - həm texniki, həm də süfrə üzümünün yeni plantasiyalarının yaradılması, şərabın emalı və istehsalı; m eyvələrin və tərəvəzələrin sənaye istehsalı və emalı – yeni plantasiyaların, dondurulma, qurudulma və konservləşdirilmə üzrə müəssisələrin və istixanaların yaradılması; h eyvandarlıq sektoru – xammalla zəmanətli təminatı tələb edən ət və süd emalının yüksək potensialı. Bununla əlaqədar olaraq digər investisiya cəlb edən iribuynuzlu mal- qaranın və donuzların yetişdirilməsi üzrə qarışıq bölmələrin, ətin emalı və istehsalı üzrə sahə olmuşdur; i rriqasiya sistemləri – istehsalın yüksək həcminin və inkişaf etmiş kənd təsərrüfatının quraqlıq təhlükəsizliyini və bol məhsulu təmin edən müasir irriqasiya sistemlərinə ehtiyacı var; e koloji kənd təsərrüfatı - əsas birincilərdən biri olan inkişafın ilk şərtləri yuxarıda qeyd edilən bioekoloji aqrar ərzaq məhsullarının işlənməsi. Mo ldovaya idxal edilən məhsullar 2011-ci ildə 5 191,6 milyon ABŞ dolları təşkil etmişdir, bu da keçən illə müqayisədə 34,7 faiz artıqdır. Xarici ticarətin mənfi saldosu 2011-ci ildə 28,4 faiz artaraq 2 970,0 milyon ABŞ dolları təşkil etmişdir. Avropa
İttifaqı ölkələrinə ixrac 1 087,8 milyon ABŞ dolları və ya Moldovanın ümumi ixracının 49,0 faizini təşkil etmişdir. Moldovanın ixracında MDB ölkələrinin payı 41,4 faizə və ya 919,3 milyon ABŞ dollarına çatmışdır. Moldovanın məhsullarının ixrac edildiyi ilk beşliyə Rusiya, Rumıniya, Ukrayna, İtaliya, Almaniya daxildir. Moldova əsasən geyim (284,5 milyon ABŞ dolları), meyvə və tərəvəzlər (280,7 milyon ABŞ dolları), içkilər (180,9 milyon ABŞ dolları), yağlı toxumlar və meyvələr (180,1 milyon ABŞ dolları), elektrik maşınları (164,4 milyon ABŞ dolları) ixrac edir. Avropa İttifaqı ölkələrindən idxal 2011-ci ildə 2 256,6 milyon ABŞ dollarına çatmışdır. Avropa İttifaqından idxalın payı Moldova idxalının ümumi həcmində 43,5 faiz təşkil etmişdir. MDB ölkələrindən Moldova 1 713,4 milyon ABŞ dolları dəyərində məhsul idxal e
tmişdir. MDB ölkələrindən idxal Moldova idxalının 33,0 faizini təşkil edir. Moldova
məhsulların idxalına görə ilk beşliyə Rusiya, Ukrayna, Rumıniya, Almaniya və Çin daxildir. Ərazisi 33,8 km 2 , əhalisi 4,3 milyon nəfərdir. Ərazisinə görə dünyada 135- ci yerdə gedir, 1 km 2 - ə 132 nəfər düşür. ÜDM 12,0 milyard ABŞ dolları təşkil edir, hər nəfərə 2 791 ABŞ dolları məhsul istehsal olunur. Kənd təsərrüfatı milli gəlirin 2/5 hissəsini verir. Ümumi buğda istehsalı 0,4-1,3 milyon ton 5
faizini, kənd təsərrüfatı məhsullarının emalı sənayesi ilə birlikdə 30 faizini təşkil edir. İşçi qüvvəsinin 33 faizi kənd təsərrüfatı ilə məşğuldur. 2506,2 min hektar kənd təsərrüfatına yararlı sahə respublikanın ümumi sahəsinin 74 faizini təşkil edir.
|