Kitab Azərbaycanın kənd təsərrüfatının inkişafında və təşəkkül tapmasında misilsiz
4.3 1.6 3 3.7 10.3 9.4 5 12.4 2006
Yüklə 7,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2005 4.3
1.6 3 3.7 10.3 9.4
5 12.4
2006 4 1.6 2.6 3.6 8.4
8.9 5.2
11.2 2007 4 1.8 2.5 4 7.2
6.5 4.9
10.6 2008 4.2
1.7 2.5 4.2
7.4 7.7
5.2 10.7
2009 3.4
1.5 2.3 3.9
7.8 6.8
5.5 9.7
2010 3.6
1.5 2.4 3.9
7.8 6.8
5.6 11.5
Macarıstanda və qonşu-ölkələrdə kənd təsərrüfatının inkişaf templərinin dinamikası, %, 2000-2010-cu illər İl Macarıstan Avstriya Çexiya Slovakiya Ukrayna Rumıniya Xorvatiya Serbiya 2000 91.7
87.5 95.2
93.1 118.4
87 85.7
84.2 2001 109.1
100 110
109.9 122.2
135 100
131.3 2002 112.5
102.9 104.5
123.6 100
96.3 116.7
95.2 2003 114.8
119.4 113
118.2 100
132.7 107.1
110 2004 135.5
114 123.1
115.4 127.3
137.7 126.7
127.3 2005 95.2
89.8 106.3
106.7 112.9
87.4 100
92.9 2006 97.5
109.1 97.1
112.5 102.5
115.7 115.8
107.7 2007 120.5
122.9 118.2
150 116
102.1 113.6
125 2008 119.1
108.5 125.6
133.3 127.7
142.9 124
125.7 2009 64.3
82.8 79.6
86.1 70.8
71.4 96.8
75 2010 105.6
98.1 105.1
100 117.6
97 96.7
115.2
7
46
4505 1.42
95.8 2001 53
5204 1.65
115.2 2002 66
6497 1.97
124.5 2003 84
8288 2.24
127.3 2004 102
10089 2.41
121.4 2005 110
10905 2.4
107.8 2006 113
11228 2.28
102.7 2007 136
13542 2.43
120.4 2008 154
15366 2.51
113.2 2009 127
12697 2.19
82.5 2010 129
12921 2.05
101.6
Niderland Krallığının kənd təsərrüfatı Ərazisi 41,8 min km 2 , əhalisi 16,5 milyon nəfərdir, ÜDM 705,7 milyard ABŞ dolları təşkil edir, hər nəfərə 42 770 ABŞ dolları düşür. 2005-
ci ildə kənd təsərrüfatı sahəsində əhalinin təxminən 1,0 faizi məşğul idi və ÜDM-in 1,6 faizi istehsal edilsə də kənd təsərrüfatı Niderland iqtisadiyyatının yüksək intensiv və əhəmiyyətli sektorudur. 2005-ci ildə kənd təsərrüfatı ixracı 17 milyard avrodan artıq olmuşdur (ölkənin əmtəə ixracının 6 faizi), ixracın 80 faizini Avropa İttifaqı istehlak edir (Almaniya – 25 faiz, Böyük Britaniya – 12 faiz). Aqrar ixracın strukturunda tərəvəz, güllər (12 milyard avro) və südçülük heyvandarlığının məhsulları (5 milyard avro) üstünlük təşkil edir. Kənd təsərrüfatı yönümlü torpaqlar ölkə ərazisinin təxminən 65 faizini, əkin sahələri isə təxminən 27 faizini, 32 faizini otlaqlar və 9 faizini meşələr təşkil edir. Otlaqların ərazisi durmadan aşağı düşür, 1995 – 2005-ci illər ərzində bu sahələr 8,2 faiz azalmışdır, bu da əsasən evlərin tikilməsilə bağlıdır. Niderlandda torpağa diqqətlə yanaşırlar, bundan əlavə, bir hektara verilən mineral gübrələrin miqdarına görə 2005-ci ildən ölkə dünyada birinci yerdədir. 2003-cü ilə olan məlumata görə, kənd təsərrüfatı torpaqlarının suvarılan əraziləri 0,57 milyon hektara bərabərdir. Ölkənin bəzi rayonlarında gülçülük üstünlük təşkil edir. Həmçinin kartof, şəkər çuğunduru və dənli bitkilər istehsal edilir. Yüksək keyfiyyətli istixana məhsulları və konservləşdirilmiş tərəvəzlər ixracın əsas hissəsidir. Niderland Avropada yağ istehsalında beşinci yeri tutur və pendirin istehsalına görə dördüncüdür. Daha çox otlaq heyvandarlığı inkişaf etmişdir, polderlərdə isə 4,9 milyon iribuynuzlu mal-qara otarılır (Aİ-nın mal-qarasının təxminən 3,5 faizi). 2005-ci ildə inək naxırları təxminən 1,4 milyon baş təşkil etmişdir, inəklərin məhsuldarlığı yüksəkdir, orta illik sağım 9 min litrdən artıq olmuşdur. İstixana təsərrüfatlarına ayrılmış sahələrə görə Niderland dünyada birinci yerdədir. 1995 – 2005-ci illərdə istixanaların sahəsi 13 min hektardan 15 min hektaradək artmışdır, istixanaları yerli təbii qazla isidirlər. Torpağın 60 faizi gülçülüyə ayrılmışdır. Niderlandın kənd təsərrüfatı təbii şəraitin əlverişsiz olduğuna görə seçilmiş və yüksək ixtisaslaşdırılmış xarakter daşıyır. Cins heyvandarlığına, süd məhsullarının istehsalına, tərəvəz və bağçılıq bitkilərinin becərilməsinə üstünlük verilir. Kənd təsərrüfatı torpaqlarının hər hektarından Avropa İttifaqı ölkələrinə nisbətən 3 dəfə artıq məhsul istehsal edilir. Kənd təsərrüfatı torpaqlarına ölkənin ərazisinin 50 faizi ayrılmışdır. Kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuluna və heyvandarlıq məhsullarının istehsalına görə Niderland dünyada birinci yerdədir, lakin özünü təmin etmə göstəriciləri müxtəlifdir. Dənli bitkilərin Aİ ölkələri arasında ən yüksək məhsuldarlığına baxmayaraq Niderland taxılın idxalından çox asılıdır, çünki daxili istehsal daxili tələbatın 1/5 hissəsini təmin edir. Ət-süd məhsulları, yumurta, kartof, tərəvəz və hətta şəkərlə əhalinin tələbatı təmin edirlir, bu məhsulların xeyli hissəsi ixrac edilir. Həmçinin dünya bazarına güllərin və gül soğanaqlarının ixracı sahənin ixrac profilini müəyyən edir. Niderladda bir fermer faktiki olaraq 112 nəfəri doyuzdura bilər (Danimarkada - 108, ABŞ-da - 79). 2
Əsas ixtisaslaşma südün və süd məhsullarının və həmçinin ətin istehsalındadır. Niderland hər zaman yüksək məhsuldar inəklərin bəslənməsi ilə məşhur olmuşdur. İribuynuzlu mal-qara üç əsas cinslə təqdim edilir: holland qara- alaca, holland qırmızı-alaca və qroningen cinsləri. Bir toyuqdan ildə 260 ədəd yumurta istehsalına görə Niderland toyuqları dünyada birinci yeri tutur. S üd sənayesi Hollandiyanın aqrar sferasının mühüm istiqamətidir. Qeyd edək ki, süd istehsalı əlverişli təbii ehtiyatları ilə müəyyənləşən güclü yem bazasına əsaslanır. Bundan əlavə, mal-qaranın məhsuldarlığının artırılmasına yönəldilmiş fəal seleksiya-damazlıq işləri aparılır. Aİ üzv ölkələrinin iribuynuzlu mal-
qaranın 3,4 faizi Niderlandın payına düşür. Südün ixracı Niderlandın ümumi ixracının cəmi 2 faizini təşkil edir. Hollandiya nın iribuynuzlu mal-qarası yüksək məhsuldarlığı ilə fərqlənir (orta sağım – 9 min litrdən artıq). Südün əhəmiyyətli hissəsi pendir, yağ məqsədi üçün
emal edilir, quru südün və qatılaşdırılmış südün istehsalında istifadə edilir. Südçülük hey vandarlığı xüsusilə ölkənin şimalında və şimal-şərqində inkişaf etmişdir. Ölkənin süd sənayesinin əsas mərkəzi isə Frislandiyadır. Niderlandda ucuz Afrika yemləri sayəsində bahalı olmayan süd, yağ, qatılaşdırılmış süd, pendir istehsal edilir və sərfəli qiymətlərlə ixrac edilir. Radobank
ın qiymətləndirməsinə uyğun olaraq Niderland süd məhsullarının istehsalına görə (ildə 11 milyard kq və ya dünya istehsalının 2,3 faizi) dünyada onuncu yerdədir və dünyada ən iri pendir ixracçısıdır (ölkədə istehsal edilən südün 55 faizi pendirə emal edilir). Süd məhsullarının istehsalçıları arasında Hollandiyanın Friesland Coberco Dairy Foods və Саmpina Milkunie şirkətləri on ən iri dünya şirkətlərindəndir. Həmçinin dünyanın 25 ən iri süd məhsullarının istehsalçılarının siyahısına Hollandiyanin Unilever və Bols Wessanen konsern
lərinin müvafiq bölmələri də daxildir. Niderlandda 30 000 süd-əmtəə fermaları mövcuddur, onların birgə 1,5 milyon inəkləri mövcuddur. 71 000-dən artıq insan süd-əmtəə fermalarında çalışır, onların illik dövriyyəsi təxminən 6,35 milyard avro təşkil edir. Hollandiyada mexanikləşdirmə və kompüterləşdirmə vasitələrinin ixtisaslaşdırılması daha asan həyata keçirildiyindən xərclər daha da azalır. Hollan
diya südünün 95 faizindən artıq hissəsi zavodlarda emal edilir. Fermerlərin kooperativləri isə Hollandiyanın “süd uğurunun” təməlidir. Niderlandda bu sahə ilə maraqlananlar üçün xüsusi təhsil müəssisələri mövcuddur. Tələbələr kənd təsərrüfatının süd və qarışıq istehsalı ixtisaslaşmasını seçə bilərlər. Wageningen
beynəlxalq süd məktəbi Hollandiyanın süd sənayesinin forpostudur. Qeyd edək ki, kənd təsərrüfatı məhsullarının təxminən 25 faizini bostançılıq, gülçülük və bağçılıq təmin edir. Tərəvəz məhsulları çox müxtəlifdir: gül və brüssel kələmi, kasnı, yerkökü, müxtəlif kahılar, istixanalarda üzümün və pomidorun bol məhsullarını yığırlar, burada həmçinin xiyar, bibər və şampinyon yetişdirirlər. Gülçülük artıq xeyli zamandır kənd təsərrüfatının müstəqil sahəsidir. Bu sahənin məhsullarının 80-90 faizi demək olar ki, dünyanın bütün ölkələrinə ixrac edilir. Çiçəklərin və şitillərin dünya ixracında Niderlandın payı 50 – 60 faiz səviyyəsindədir. Hal-hazırda güllərin əkilməsinə 20 min hektar torpaq ayrılıb. Örtülü torpaqda gülçülük üstünlük təşkil edir, onun payına bu sahəyə ayrılan 3
torpaqların 3/4 hissəsi düşür. Burada daha çox zanbaqların, giasintlərin, nərgizgülünün, anemonların, qladiolusların soğanaqları və kök yumruları yetişdirilir. Xüsusi milli qürur gülü zanbaqdır. Məhsulun satışı 16 hərracda həyata keçirilir. Müqavilələrin miqyasına görə Hollandiya gülçülüyünün ən iri mərkəzi olan Alsmerdəki hərrac seçilir. Burada hər gün təxminən 30 min müqavilə bağlanır və hər birinə 10 - 15 dəqiqə sərf edilir. Dekorativ otaq gülçülüyünün ən iri mərkəzi Neymegen yaxınlığındakı Lentedə yerləşir. Daha bir spesifik sahə göbələklərin yetişdirilməsidir. Göbələklərin ümumi yığımı 12 min tondan artıqdır. İstixana təsərrüfatlarına ayrılmış sahələrə görə Niderland dünyada birinci yerdədir. İstixanalarda həmçinin üzüm, şaftalı, gavalı yetişdirilir. Şüşə ilə örtülmüş sahələrin xeyli hissəsində çiyələk yetişdirilir. Perspektiv sahələrdən biri yüksək gəlirilə seçilən tərəvəzçilik və bağçılıqdır. Bu bitkilərin yetişdirilməsində 20 mindən artıq təsərrüfat ixtisaslaşıb, bununla istixana təsərrüfatları 8900 hektar təşkil edir. Kənd təsərrüfatı istehsalatının artım templərinə görə Niderland inkişaf etmiş ölkələrin arasında birinci yeri tutur. Kənd təsərrüfatında çalışan 1 nəfər orta hesabla 2,3 dəfə artıq məhsul istehsal edir, nəinki Aİ ölkələrində və 1,5 dəfə ABŞ- dan çox
. Ölkənin bir sakininə 0,14 hektar kənd təsərrüfatı sahəsi düşür, ərzaq məhsulları ilə özünütəminat mal ətinə görə 140 faiz, donuz ətinə 240 faiz, quş ətinə 230 faiz, yumurta ya görə 340 faiz, yağ üzrə 250 faiz, kartof üzrə 145 faiz, şəkər üzrə 160 faiz, tərəvəz üzrə 200 faiz təşkil edir. Kənd təsərrüfatının təməli heyvandarlıqdır, onun payına məhsulların 66 faizi düşür. Ətin istehsalı 2,32 milyon ton, süd sağımı 11,2 milyon ton təşkil edir. İribuynuzlu mal-qaranın sayı 4,9 milyon, d onuzların 13,9 milyon təşkil edir. Əsas bitkilərin və mal-qaranın məhsuldarlığına görə Niderland birinci yerlərdən birindədir (hər hektardan payızlıq taxıl – 76,6 s., yazlıq taxıl – 64 s., çovdar – 46 s., arpa – 52 s., yulaf – 50 s., noxud – 39 s., lobya – 36 s., kartof – 450 s., şəkər çuğunduru – 620 s., hər inəyə orta sağım 6 000 kq təşkil edir). Buğda yığımı 1,5 – 2,0 milyon tondan artıqdır (payızlıq taxılın ümumi yığımda payı 94 faiz təşkil edir), kartofun 7,5 milyon ton təşkil edir. Bütün təsərrüfatlar elektrik enerjisilə təmin edilmişdir, onlardan bir çoxunda kompü terlərdən və avtomatlaşdırılma sisteminlərindən istifadə edilir. Niderlandda kəndli təsərrüfatların orta torpaq sahəsi 23 hektar təşkil edir. Ölkədə 107 min təsərrüfat mövcuddur, onlardan təxminən 75 faizinin sahəsi 10 hektaradəkdir, o cümlədən 11 faizinin sahəsi 50 hektardan artıqdır. Bu təsərrüfatlarda 140 min traktordan istifadə edilir. Kənd təsərrüfatı torpaqlarının təxminən 75 faizi sahəsi 10 hektardan artıq olan orta və iri təsərrüfatlara məxsusdur, onlar bütün təsərrüfatların 45 faizini təşkil edir. Niderlandın Mərkəzi Statistika Bürosunun məlumatına görə əsasən kiçik təsərrüfatlar müflisləşir. Eyni zamanda kiçik tərəvəzçilik və bağçılıq təsərrüfatlarının sayı iki dəfə azalmışdır. Hökumət sahəsi 20 hektardan və ya 30 inəkdən az olmayan iri təsərrüfatların artımını dəstəkləyir. Bu hesabla ölkədə bir neçə min təsərrüfat ləğv edilməlidir. Hətta son zamanlar qurudulmuş polderlərdə kəndlilərə sahəsi 10 - 40 hektar olan sahələr icarəyə verilir. Niderlandın kənd təsərrüfatında müzdlu işçi əməyindən istifadə edilir. Bu sahədə məşğul olanların 20 faizi müzdlu işçilərdir. İcarə münasibətləri yaxşı
4
inkişaf etmişdir. 50-ci illərin ortalarında icarə hüququ ilə kənd təsərrüfatı torpaqlarının təxminən yarısı becərilirdi, hal-hazırda təxminən 2/3 hissəsi becərilir. Ailə fermer təsərrüfatları isə güclü kooperativlərin mövcudluğu sayəsində sabit mövqelərini qoruyub saxlayırlar. Torpaq sahibliyinin əsas forması fərdi mülkiyyətdir (kənd təsərrüfatı torpaqlarının 65 faizi). Niderlandda və digər Aİ ölkələrində bir sıra kvota bazarı yaranmışdır və onlar müstəqil maliyyə aləti olmuşdur. Kvotalar pensiyaya çıxdıqda gəliri təmin edirlər, bank kreditlərinin alınması zamanı zəmanət kimi çıxış edir. Əgər fermerin fermasının ərazisini genişləndirmək və istehsal həcmini artırmaq arzusu varsa, o özünə əlavə kvota almalıdır. Niderlandda kvotaların qiyməti elə də az deyil. Bir neçə il ərzində süd istehsal etmək üçün 2 avro/litr odənməli idi. Lakin 2015-ci il üçün kvotalar ləğv edilməlidir. Hollandiyanın kənd təsərrüfatı digər Aİ ölkələrilə müqayisədə subsidiyalardan çox da asılı deyil. Dotasiyaları – gəlirə subsidiyaları – yalnız fermerlərin 1/3 hissəsi alır, ümumilikdə təxminən 1,2 milyard avro təşkil edir. L
akin istixana istehsalatı heç bir zaman subsidiyalaşdırılmamışdır. Subsidiyalar landşaftın qorunub saxlanmasına, kənd yerlərinin yaxşı görkəmli qalması üçün təbiətin qorunması və insanların orada yaşamasının təminatına ayrılır. Dənli bitkilər əsasən heyvandarlıqla məşğul olan və öz istehsalı olan yemlərin hesabına xərclərdən azad olmaq istəyən fermer təsərrüfatlarının öz ehtiyacları üçün istehsal edilir. Dənli bitkilərin sahəsi üçün 10 t/ha-dək olan yüksək məhsuldarlıq xarakterikdir. Niderland orta hesabla təxminən 1,8 milyon ton taxıl idxal edir, onun 1,4 milyon tonu Avropa İttifaqının digər ölkələrinin payına düşür. Dənli bitkilərin bazarı yetəri qədər tutumludur və inkişaf etmiş infrastruktur hesabına idxal edilən məhsullarla ilə vaxtında təmin olunur. Rotterdam şəhərində Aİ daxilində yüklərin böşaldılıb yüklənməsi üçün əhəmiyyətli mövqe tutan və dənli bitkilərin dünya qiymətlərinin formalaşmasında ticarət meydanı olan dünyada ən iri liman yerləşir. Niderlandda otlaq heyvandarlığı yayılmışdır. Son illər süd verən inək sayının azalması, burada orta hesabla təxminən 1,4 milyon baş mövcuddur. İnəklərin məhsuldarlığı çox yüksəkdir – orta sağım ildə 9 min ton süd təşkil edir. Ö tən illərin böhranından sonra donuzçuluq sahəsində artım müşahidə olunur, bu da donuzlar üçün yemlərin istehsalını stimullaşdırır. Quşların istehsalçıları onun sayını artıraraq daha çox yem alırlar. Ölk ə ərazisinin təxminən 2/5 hissəsini əhatə edən polderlər süni yaradılmış torpaqlardır. Şimali Hollandiyada müasir adanın böyük hissəsini, Xarlemmermer gölünün
ətrafinda yerləşən, sahəsi 161 km 2 olan bel ə polderlər təşkil edir. Eysselmerin dibind ə yaradılan dörd iri polderlərin sayəsində Niderlandın sahəsi 1 621 km
2
artmışdır. Bu polderlərin böyük hissəsi kənd təsərrüfatı torpaqları kimi istifad ə edilir. Niderlandda torpaqların zəif münbit olması və əlverişsiz iqlim nəticəsində Q ərbi Avropa üçün ənənəvi kənd təsərrüfatı bitkilərinin becərilməsi faydasızdır, buna gör ə də Niderland fermerləri bahalı bitkilərin istehsalında ixtisaslaşırlar. Buğdanı və arpanı şimal və qərb rayonlarının gilli torpaqlarında becərirlər. Niderlandda bir çox k ənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığı rekord dünya
5
göst əricilərinə çatır. Texniki bitkilərdən lif üçün kətan, toxum üçün raps və kasnı bec
ərilir. Niderlandın əsas kənd təsərrüfatı sahələri südlük və cins heyvandarlıqdır, h əmçinin ixtisaslaşdırılmış bitkiçilikdir. Bu sahələr torpaq-iqlim şəraitinə yaxşı uyğunlaşdırılmış və qiymətli ixrac məhsullarını istehsal edirlər. Aparıcı sahə cins heyvandarlığıdır. Çəmənlər kənd təsərrüfatı torpaqlarının 1/3 hissəsini təşkil edir. 1996- cı ildə ölkədə 4,6 milyon iri buynuzlu mal-qara mövcud idi. İldə təxminən 18 ton süd ver ən məşhur ağ-qara friz-qolşteyn cinsinə xarici ölkələrdə yerli iribuynuzlu mal- qaranın tərkibini yaxşılaşdırmaq məqsədilə böyük tələbat var. K ənd təsərrüfatı gəlirlərinin xeyli hissəsi meyvə, tərəvəz, gül, həmçinin kolların və ağacların toxumları və tingləri kimi məhsulların payına düşür. Bağçılıq m əhsulları ixracın əhəmiyyətli hissəsidir. İki tip bağçılıq mövcuddur – təbii (açıq torpaqda) v ə süni (istixanalarda). Hollandiyanın istixanalarında üzümün və pomidorun bol m əhsulları əldə edilir, həmçinin gül, əsasən də qərənfil, azaliya və orxideyalar yetişdirilir. Niderlandın fermerləri seleksiya işinə böyük diqqət yetirirl
ər və ölkədə çoxsaylı kənd təsərrüfatı məktəbləri fəaliyyət göstərir. Avropada ilk t əkmilləşdirilmiş kənd təsərrüfatı məktəbi 1918-ci ildə Vageningendə yaradılmışdır. Niderlandın hökuməti və Aİ kənd təsərrüfatı məhsullarının keyfiyy ətinə nəzarəti həyata keçirirlər və ixrac məhsullarına keyfiyyət sertifikatları verirl ər. Ölkədə fermalar iri deyil, xüsusilə də bağçılığın inkişaf etdiyi rayonlarda. Dem ək olar ki, bütün fermaların 50 faizinin sahələri 10 hektardan azdır, lakin fermerl ər çoxsaylı kooperativ və kredit təşkilatlarından çox asan kredit əldə edə bilir.
|