Kitab Azərbaycanın kənd təsərrüfatının inkişafında və təşəkkül tapmasında misilsiz

2006 – 2010-cu ill

ər üzrə əkin sahəsinin dinamikası 

 

 

2011-

ci ildə dənli bitkilərin məhsuldarlığı xeyli artmışdır, Kənd Təsərrüfatı 

Nazirliyinin məlumatına görə 20 dekabr tarixinə 92 milyon ton olmuşdır. Ötən illə 

müqayisədə  artım  48  faiz  təşkil  etmişdir.  Yığılmış  məhsul  həm  daxili  istehlak 

tələbatı  ödəyəcək,  həm  də  taxılın  ixracının  artırılmasına  imkan  yaradacaq,  bu  da 

Rusiyaya  ötən  ilin  quraqlıq  keçməsi  ilə  əlaqədar  itkiləri  bərpa  etməyə  imkan 

yaradacaq. 

Kənd  Təsərrüfatı  Nazirliyinin  məlumatına  görə  2011-ci  ildə  şəkər 

çuğundurunun məhsulu 45 milyon ton təşkil etmişdir, 2010-cu ildə 20,2 milyon ton 

4 

 

olmuşdur.  Günəbaxan  məhsulunun  artımı  ötən  illə  müqayisədə  57  faiz  təşkil 

etmişdir və həmin il 8,4 milyon ton, rapsın yığımı 1 milyon ton olmuşdur, bu da 

keçən  illə  müqayisədə  3,5  dəfə  artıqdır. 2011-ci  ildə  6  milyon  ton  qarğıdalı 

yığılmışdır, bu da 2010-cu illə müqayisədə 2 dəfə artıqdır. 

Y

üksək  məhsuldarlıq  əsasən  kənd  təsərrüfatının  məhsuldarlığının  bərpası 

sayəsində əldə edilmiş və 2009-cu il səviyyəsindən yüksək olmuşdur. Keçən illə 

müqayisədə kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığı xeyli artmışdır. 2011-ci ildə 

taxılın  məhsuldarlığı  1  hektardan  23,1  sentner  təşkil  etmiş,  bu  da  2010-cu  illə 

müqayisədə  20  faiz  artıqdır,  şəkər  çuğundurunun  məhsuldarlığı  1  hektardan 389 

sentner (+77 faiz), günəbaxanın 1 hektardan 13,4 sentner (+43 faiz) təşkil etmişdir.  

2012-

ci ildə məhsulun yığım rekordu kənd təsərrüfatı istehsalçılarına ötən 

ilin quraqlıq dövründən sonrakı böhranın öhdəsindən gəlməyə yardım etmişdir. 

Dövlət bitkiçiliyə xeyli yardım edir. 2011-ci ildə bitkiçiliyin inkişafına 44,8 

milyard rubl  ayrılmışdır, bunlardan 8,9 milyard rubl birbaşa yönəldilmişdir. 

2012-

ci ildə  bitkiçiliyin inkişafına maliyyələşməni 4 faiz – 46,5 milyard 

rubl ayrılmışdır, birbaşa yardımın həcmi 9,5 milyard təşkil etmişdir, bu da ötən illə 

müqayisədə 7 faiz artıqdır. Bundan başqa, dövlət mineral gübrələrin əldə edilməsi 

üzrə  xərclərin  bir  hissəsinin  kompensasiya  edilməsinə  5  milyard  rubl  və  rapsın 

əkinlərinin  müdafiəsi  üçün  kimyəvi  vasitələrin  əldə  edilməsinə  252  milyon  rubl 

ayırmağı nəzərdə tutmuşdur. 

Yaxın  15-20  ildə  sahənin  inkişaf  etdirilməsi  çərçivəsində  məhsuldarlığın 

artırılması  və  istifadə  edilməyən  kənd  təsərrüfatı  torpaqlarının  dövriyyəyə  cəlb 

edilməsi planlaşdırılmışdır. 

Rusiyada  heyvandarlıq  bitkiçilik  kimi  zəif  templərlə  inkişaf edir. 

Heyvandarlığın inkişafının əsas göstəriciləri mal-qaranın və quşların baş sayıdır.  

2011-ci il

də  təsərrüfatların  bütün  kateqoriyalarında  iribuynuzlu mal-

qaranın sayı 20,6 milyon baş təşkil etmişdir, bunlardan 8,9 milyon baş inəklərdir. 

Ötən ilin analoji dövrü ilə müqayisədə bu göstərici 0,3 faiz, inəklərin baş sayı isə 

0,6 faiz 

azalmışdır.  İri  buynuzlu  mal-qaranın  orta  göstəricisi  2010-cu ilin 

nəticələrinə görə 21,3  milyon  baş, 2009-cu ildə 21,9  milyon baş  və  2008-ci ildə 

22,6 milyon 

baş təşkil etmişdir. Rusiyada mal-qaranın sayı ildə orta hesabla 3 faiz 

azalır. 

Donuzların, qoyunların və keçilərin sayı hər il artır. Son üç ildə donuzların 

orta  illik  artımı  3  faiz,  qoyunların  və  keçilərin  6  faiz  təşkil  etmişdir.  2011-ci il 

ərzində donuzların, qoyunların və keçilərin sayı 2010-cu illə müqayisədə müvafiq 

olaraq 18,6 milyon 

baş (+4 faiz) və 23,7 milyon baş (+0,2 faiz) artmışdır.

 

Quşların sayı hər il artır. 2011-ci ildə quşların sayı 370,0 milyon baş təşkil 

etmişdir, bu da ötən ilin analoji dövrü ilə müqayisədə 5,2 faiz artıqdır. 2011-ci ildə 

quşların sayının orta aylıq artımı 1,9 faiz təşkil etmişdir.  

Son zamanlar sabit ar

tım  ət  heyvandarlığında  olmuş  və  artımın  davam 

edəcəyi nəzərdə tutulur. Əvvəldən nəzərdə tutulmuş qiymətləndirməyə görə 2011-

ci  ildə  mal-qaranın  və  quşların  ət  istehsalı  kəsilmiş  çəkidə  7,5  milyon  ton  təşkil 

etmişdir, bu da 2010-cu ilin səviyyəsindən 4,7 faiz yüksəkdir, bu əsasən quş ətinin 

və donuz ətinin istehsal həcminin artması və digər ət növlərinin istehsal həcminin 

5 

 

azalması  ilə  əlaqədardır.  Ən  yüksək  artım  templəri  quşçuluqda  10,6  faiz 

səviyyəsində gözlənilir. 

2011-

ci ildə 3,2 milyon ton quş əti istehsal edilmişdir, bu da 2010-cu illə 

müqayisədə 300 min ton artıqdır. 

2011-ci il

də kəsilmiş  çəkidə  donuz  ətinin  istehsalı  1,32  milyon  ton  təşkil 

etmişdir,  bu  da  ötən  ilin  analoji  dövrünün  göstəricilərilə  müqayisədə  10,4  faiz 

artıqdır. 

Milli Ət Assosiasiyasının məlumatına görə donuz ətinin istehsalının artımı 

ilin  nəticələri  üzrə  2010-cu  illə  müqayisədə  100  min  ton  təşkil  etmiş  və  bunun 

nəticəsində  2011-ci  ildə  donuz  ətinin  istehsalının  həcmi  2,4  milyon  tonadək 

art

mışdır. 

İribuynuzlu mal-qara  ətinin  istehsalı,  donuz  və  quş  ətinin  istehsalından 

fərqli  olaraq  azalmışdır.  2011-ci ildə  kənd  təsərrüfatı  müəssisələri  tərəfindən 

iribuynuzlu mal-

qaranın istehsalı kəsilmiş çəkidə 789,8 min ton təşkil etmişdir, bu 

da 2010-cu il

lə  müqayisədə  9,5  faiz  azdır.  Ətin  istehsalının  azalması  əsasən 

iribuynuzlu mal-

qaranın  sayının  azalması  ilə  əlaqədardır,  bununla  yanaşı  südlük 

malqaranın  azalması  daha  zəif  templərlə  gedir.  Keçən  ilin  quraqlıq  keçməsi  bu 

prosesə  güclü  təsirini  göstərmişdir.  Südlük  mal-qaranın  sayının  azalması 

nəticəsində  südün  istehsalı  da  aşağı  düşmüşdür  və  2011-ci  ildə  keçən  dövrlə 

müqayisədə süd 1,3 faiz, qatıq isə 2,3 faiz azalmışdır. Yumurtanın istehsalı əksinə 

artmışdır,  bu  da  quşların  sayının  artması  ilə  əlaqədardır,  2011-ci  ildə  ötən  illə 

müqayisədə 0,9 faiz artıq olmuşdur. 

2011-

ci  ildə kənd təsərrüfatı  müəssisələri taxılın,  mal-qaranın və quşların 

s

atışını  artırmışdır,  südün  satışını  isə  azaltmışdır.  2011-ci  ildə  31,5 milyon ton 

taxıl,  5,4  milyon  ton  mal-qara  və  quş  (diri  çəkidə),  11,2  milyon  ton  süd, 23,5 

milyard  ədəd yumurta satılmışdır. 

Rusiya  bazarında  vəziyyət  birmənalı  deyil,  ümumilikdə  son  illərdə  artım 

tendesiyasına baxmayaraq, yarımsahələrin inkişafı qeyri-bərabər olmuşdur. Bu ilk 

növbədə  sahənin  hava-iqlim  şəraitindən  asılılığı  ilə  əlaqələndirilir.  Ötən  ilki 

quraql

ıq yerli kənd təsərrüfatına güclü ziyan vurmuşdur, 2012-ci ilin əlverişli hava 

şəraiti isə rekord həcmdə məhsul yığılmasına, mal-qaranın ümumi sayının və ətin 

istehsalının artırılmasına imkan vermişdir. 

Kənd təsərrüfatı sahəsinin vəziyyətini xarakterizə edərək qeyd etmək olar 

ki, hal-

hazırda bir çox istehsalçılar çətinlik çəkirlər, bu ilk növbədə yeni ərazilərin 

becərilməsi üçün maliyyəşmənin və ixtisaslı işçi qüvvəsinin çatışmazlığı ilə izah 

edilir.  Kənd  təsərrüfatında  vəziyyətin  yaxşılaşdırılması  üçün  dövlət  hər  il  əlavə 

vəsait ayırır. 2011-ci ildə sahəyə federal büdcədən bütün əlavə subsidiyalar daxil 

olmaqla 

dövlət dəstəyinin həcmi  168  milyard  rubl təşkil  etmişdir.  Lakin sahənin 

inkişafı  üçün  bu  vəsait  yetərli  deyil.  Torpaqların  becərilməsi  üçün  insanların 

kəndlərə  cəlb  edilməsi  yolu  ilə  demoqrafik  vəziyyəti  də  dəyişdirmək  vacibdir. 

Bunun 

üçün kəndlərdə həyatı daha rahat və komfort etmək, müvafiq infrastruktur 

yaratmaq  (məktəb,  bağça  və  tibb  müəssisələri),  hər  şəraiti  olan  evlər  inşa  etmək 

l

azım  gəlir.  Bundan  başqa,  kəndləri  yaşayış  üçün  cəlbedici  etmək  üçün  onları 

müasir informasiya texnologiyaları ilə təmin etmək vacib sayılır. Əkin sahələrinin 

genişləndirilməsi və yeni ərazilərin işlənməsi üçün müasir texnika, gübrələr və s. 

6 

 

lazımdır.  İnkişafın  bu  və  ya  digər  istiqamətinin  prioriteti  ilk  öncə  dövlətin 

siyasətilə  müəyyənləşdirilir,  lakin  kənd  təsərrüfatının  inkişafının  ölkənin  ərzaq 

təhlükəsizliyinin təmin edilməsilə birbaşa əlaqəli olduğunu nəzərə alaraq bu sektor 

dövlətin diqqətindən kənarda qala bilməz. 

2012-

ci  ildə  Rusiyada  kənd  təsərrüfatının  dəstəyinə  yönəldilmiş  vəsaitin 

həcmi  5,6  milyard  ABŞ  dolları  məbləğində  dəyərləndirilir.  Bu  əlavə  tədbirləri 

istisna 

olaraq yalnız büdcə dəstəyidir. 

Ərazisi 17,0 milyon km

2

, əhalisi 150,0 milyon nəfər, əhalinin sıxlığı 8,3 

nəfərdir.  ÜDM  2373,0 milyard  ABŞ  dolları  təşkil  edir,  hər  nəfərə  15 820  ABŞ 

dolları düşür. 150 milyon hektar əkinə yararlı torpaq sahəsi var, 92 milyon ton 

taxıl, o cümlədən 64 milyon ton buğda istehsal edir. Ət istehsalı 5770,0 min ton, 

süd istehsalı 32,0 milyon ton təşkil edir. 20,6  milyon baş iribuynuzlu mal-qarası, 

22,0  milyon  baş  xırdabuynuzlu  heyvanı  var.  2011-ci  ildə  ÜDM-də  kənd 

təsərrüfatının  payı  8,0  faiz  təşkil  etmişdir.  Rusiya  əhalisinin  27  faizi    kənd 

təsərrüfatında  çalışır.  2011-ci  ildə  bitkiçiliyin  inkişafına  44,8  milyard  rubl 

ayrılmışdır,  bundan  8,9  milyard  rubl  birbaşa  yönəldilmişdir.  2012-ci  ildə  kənd 

təsərrüfatının dəstəyinə 5,6 milyard ABŞ dolları yönəldilmişdir. 

 

 

 

 

 

1)

 

F

ərdi sahibkarlar daxil olmaqla. 

 

 

 

80,6

 

77,

72,1

 

73,0

 

88,

88,7

 

8,4

 

10,

18,7

 

17,1

 

1,

0,6

 

1,

88,8

 

84,

74,4

 

71,5

 

2,8

 

5,

6,9

 

11,4

 

0,5

 

0,4

 

1,1

 

26,4

 

27,4

 

18,3

 

21,

10,

10,5

 

2005

 

201

2005

 

2010

 

200

201

2005

 

201

2005

 

2010

 

Ə

halinin t

ə

s

ərrüfatları

 

K

ə

nd t

ə

s

ərrüfatı müə

ssis

ə

l

ə

ri

 

T

əsərrüfat kateqoriyaları üzrə əsas bitkiçilik 

m

əhsullarının istehsal strukturu 

 

(bütün t

ə

s

ərrüfat kateqoriyalarında istehsalın ümumi hə

cmin

ə

 faizl

ə

)

 

Taxı

l

 

Gün

ə

baxa

 

 

Şə

k

ə

r 

(fabrik

Kartof

 

T

ə

r

ə

v

ə

 

K

ə

ndli (fermer) t

ə

s

ərrüfatları 

1)

 

7 

 

K

ənd təsərrüfatının inkişafına yönəldilmiş əsas kapitala investisiyalar  

v

ə istehsal gücünün tətbiq edilməsi 

 

 

2008 

2009 

2010 

K

ənd təsərrüfatının  inkişafına  yönəldilmiş  əsas 

kapitala investisiyalar (faktiki qiym

ətlərlə) 

1)

: 

milyon rubl 

 

 

235143 

 

 

196531 

 

 

182931 

əsas kapitala investisiyaların ümumi 

h

əcminə faizlə 

 

3.5 

 

3.3 

 

2.9 

öt

ən ilə faizlə (daimi qiymətlərlə) 

93,6 

80,4 

90,5 

Tikinti v

ə bərpa  hesabına istehsal gücünün tətbiq 

edilm

əsi: 

heyvandarlıq tikililəri, min yer: 

iri buynuzlu mal-qara üçün  

 

 

 

114,8 

 

 

 

96,7 

 

 

 

111,0 

donuzlar üçün 

894,7 

783,7 

603,3 

qoyunlar üçün 

5,8 

9,6 

6,3 

quşçuluq fabrikləri: 

yumurta istiqam

ətli, min toyuq 

 

1165,0 

 

1693,2 

 

702,7 

ət istiqamətli, milyon ətlik quş, ildə 

85,7 

70,8 

122,5 

elevatorlar, min ton eyni 

zamanda 

saxlanılması 

27,6 

65,0 

56,0 

sortlu üyüdülm

ənin dəyirman müəssisələri,  

min ton taxıl emalı, 1 günə 

 

1,0 

 

0,3 

 

0,2 

qarışıq yemlər müəssisələri,  

min ton qarışıq yem, 1 günə 

 

0,7 

 

0,6 

 

0,8 

mineral gübr

ələrin, zəhərli kimyəvi 

madd

ələrin,  

mikrobioloji vasit

ələrin və 

əhəngli 

materialların 

saxlanılması 

üçün 

mexanikləşdirilmiş 

anbarlar, 

min ton eyni zamanda saxlanılması  

 

 

 

3,0 

 

 

 

18,2 

 

 

 

- 

k

ənd təsərrüfatında kartof, tərəvəz və  

meyv

ə üçün anbarlar, 

min ton eyni zamanda saxlanılması 

 

 

70,9 

 

 

68,9 

 

 

138,1 

 

1)

Birbaşa  statistik  metodlarla  nəzarət edilməyən  kiçik  sahibkarlıq  subyektləri və 

investisiyaların  həcmi istisna olmaqla bitkiçilik, heyvandarlıq,  heyvandarlıqla 

uyğunlaşdırılmış bitkiçilik (qarışıq kənd təsərrüfatı) iqtisadi fəaliyyət növləri üzrə. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

8 

 

 

1)

 F

ərdi sahibkarlar daxil olmaqla. 

 

 

 

 

 

 

 

 

138

 

125

 

125

 

113

 

113

 

113

 

113

 

125

 

113

 

199

 

188

 

187

 

171

 

143

 

112

 

129

 

119

 

110

 

80

 

100

 

120

 

140

 

160

 

180

 

200

 

2001

 

2002

 

2003

 

2004

 

2005

 

2006

 

2007

 

2008

 

2009

 

2010

 

Üzvi gübr

ə

l

ə

r

 

Mineral gübr

ə

l

ə

r

 

K

ənd təsərrüfatı müəssisələrində  əkin sahələrinin 1 

hektarına 

 

 

(2001 = 100)

 

44.9

 

58.0

 

45.1

 

44.9

 

73.6

 

77.0

 

52.6

 

38.7

 

51.8

 

50.4

 

25.7

 

22.2

 

4.7

 

3.1

 

2.5

 

3.3

 

0.8

 

0.7

 

2005

 

2010

 

2005

 

2010

 

2005

 

2010

 

Ə

halinin t

ə

s

ərrüfatları

 

K

ə

nd t

ə

s

ərrüfatı müə

ssis

ə

l

ə

ri

 

T

əsərrüfat kateqoriyaları üzrə əsas bitkiçilik 

m

əhsullarının istehsal strukturu 

 

 

(bütün t

ə

s

ərrüfat kateqoriyalarında istehsalın ümumi hə

cmin

ə

 faizl

ə

)

 

 

K

ə

sim üçün mal-qara v

ə

 

quş

 

(diri ç

ə

kid

ə

)

 

Süd

 

Yumurta

 

K

ə

ndli (fermer) t

ə

s

ərrüfatları

 

1)

 

9 

 

Maliyy

ələşmə mənbəyi üzrə kənd təsərrüfatının inkişafına 

 yön

əldilmiş investisiyaların əsas kapitala paylaşdırılması

1) 

(n

əticəyə faizlə) 

 

 

2008 

2009 

2010 

K

ənd təsərrüfatının  inkişafına  yönəldilmiş 

əsas kapitala investisiyalar – cəmi 

bunlardan: 

 

100 

 

100 

 

100 

t

əşkilatların şəxsi vəsaitləri 

39,8 

44,5 

51,3 

t

əşkilatların cəlb edilmiş vəsaitləri 

bunlardan: 

60,2 

55,5 

48,7 

büdc

ə vəsaitləri 

o cüml

ədən: 

3,5 

3,6 

- 

federal büdc

ədən 

0,9 

1,2 

- 

Rusiya Federasiyası subyektlərinin 

büdc

əsindən 

 

2,4 

 

2,3 

 

- 

 

1)

Birbaşa statistik metodlarla müşahidə olunmayan kiçik sahibkarlıq subyektləri və 

investisiya h

əcmələri istisna olmaqla. 

 

K

ənd təsərrüfatı müəssisələrində əkinlərə mineral  

gübr

ələrin verilməsi

1) 

 

 

2008 

2009 

2010 

Mineral 

gübr

ələr (100 faiz qida 

madd

ələrinə hesablanması): 

c

əmi, milyon ton 

 

 

1,9 

 

 

1,9 

 

 

1,9 

1 hektara, kq: 

bütün 

əkin səhələrinə 

 

36 

 

36 

 

38 

d

ənli bitkilərə (qarğıdalı istisna  

olmaqla) 

 

40 

 

40 

 

41 

şəkər çuğunduruna (fabrik) 

274 

259 

276 

uzunlifli k

ətana 

47 

47 

50 

gün

əbaxana 

22 

25 

24 

t

ərəvəz-bostan bitkilərinə 

139 

144 

177 

kartofa 

243 

257 

263 

yem bitkil

ərinə 

13 

14 

12 

Bütün 

əkin sahələrində  mineral gübrələrlə 

gübr

ələnmiş sahələrin xüsusi çəkisi, faizlə 

 

44 

 

45 

 

42 

 

1)

Mikromü

əssisələr hesaba alınmadan. 

 

 

 

10 

 

K

ənd təsərrüfatı müəssisələrində əkinlərə üzvi  

gübr

ələrin tətbiq edilməsi

1) 

 

 

2008 

2009 

2010 

Üzvi gübr

ələr tətbiq edilmişdir: 

 

c

əmi, milyon ton 

 

 

51,3 

 

 

53,7 

 

 

53,3 

1 hektara, kq: 

bütün 

əkin səhələrinin 

 

1,0 

 

1,0 

 

1,1 

d

ənli bitkilərin (qarğıdalı istisna  

olmaqla) 

 

0,9 

 

1,0 

 

1,0 

şəkər çuğundurunun (fabrik) 

2,6 

2,1 

2,2 

gün

əbaxanın 

0,4 

0,5 

0,5 

t

ərəvəz-bostan bitkilərinin 

3,2 

4,2 

3,7 

kartofun 

11,8 

9,0 

9,1 

yem bitkil

ərinin 

0,9 

1,0 

1,0 

Bütün 

əkin sahələrində  üzvi  gübrələrlə 

gübr

ələnmiş sahələrin xüsusi çəkisi, faizdə 

 

6,2 

 

7,0 

 

7,5 

 

1)

Mikromü

əssisələr hesaba alınmadan. 

 

 

T

əşkilatların fəaliyyətinin yekun maliyyə 

 n

əticəsi (gəlirdən ziyanın çıxılması)

1) 

(milyon rubl) 

 

İllər 

K

ənd 

 t

əsərrüfatı

 

İçkilər daxil olmaqla,