Kokanduni uz

Foydalanilgan 
adabiyotlar ro’yxati:
 
1.
T
o‘laganova S. Ijodkor shaxsiyati va
badiiy qahramon muammosi. ..diss.-Toshkent.: 
2019. 
2.
Shukur Xolmirzayev zamondoshlar xotirasida.-Toshkent.: 
G‘afur G‘ulom nomidagi 
nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2010. 
3.
Karim B. “Ruhiyat alifbosi”
-
T.: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot matbaa ijodiy uyi. 
2018. 
4.
Jahon adiblari adabiyot haqida. - 
T.: Ma’naviyat, 2010.
5.
Qo‘chqorova M.Hard realistic interpretation of society and spiritual and moral 
sunset(On the example of Shukur Kholmirzaev’s novel “Olabodzhi”). “ Academicia” an 
international multidisci’linary research journal”, 2021
- yil. 
–
B 546. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

480
www.
kokanduni.uz 
XIX ASRNING IKKINCHI YARMIDA TURKISTONDA TA’LIM JARAYONINI YUZAGA KELISHI 
VA DARSLIKLAR 
Vazira Abdullayeva
Qo’qon universiteti “Ta’lim kafedrasi o’qituvchisi 
 
Annotatsiya
: Ushbu maqolada yurtimizda ta’lim jarayonini yuzaga kelishi hamda ta’lim 
jarayonidagi usullar va darsliklar yuzasidan so’z yuritiladi.
Kalitso’zlar: 
ta’lim jarayoni, ta’lim usullari, jadidchilik, usuli,jadid,yangi usul,o’qitish, 
darslik. 
Ko’p asrlik tariximizda XIX asr ikkinchi yarmidagi ijtimo
iy-
siyosiy hayotning ta’lim 
jarayoniga alohida ta’siri mavjudligini ko’ramiz. Ma’lumki, bu davrda O’rta Osiyodagi ijtimoiy
-
siyosiy holat qoniqarli tusda emas edi. Bu jarayon albatta xalqning bilim olish va jahon 
sivilizatsiyasiga yuz tutishiga o’zining salby ta’sirini ko’rsatib ulgurgan edi.
O’
rta Osiyoda XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlariga kelib xalqning or-nomusi, 
aql-
idroki, zakovat va matonatini ko’rsatib, xalqni bilim olishga undovchi ziyoli, vatanparvar 
shaxslar yuzaga kela boshladi. Bunday shaxslar jadid atamasi ostida maydonga keldilar. 
Jadidlar harakat sifatida shakllanib bordi va ular xalqni bilimli bo’lishlari yo’lida bir 
qator amaliy ishlarni amalga oshirdilar. Jadidchilik harakatining tamal toshi jadid 
maktablaridir. Bu harakatning a
sl maqsadi millatning o’zligini tanitis
h, ijtimoiy-siyosiy 
tuzimni tubdan isloh qilish. Bu maqsadga erishish uchun yangi avlodni o’qitish masalalariga 
alohida e’tibor berish kerakligini ular tushunib yetgan edilar.
XVI asrdan boshlab Turkistonda gi vaziyat jahon taraqqiyotida butunla uzulib qolgan, 
buning ustiga mustamlaka tuzumi tufayli parokanda ahvolga tushgan, mahalliy maktablar va 
ta’lim
-tarbiya tizimi bilan bu buyuk vazifani bajarish mumkin emas edi. Shuning uchun 
mahalliy maktablarni tubdan isloh qilish, zamon talablariga javob bera oladigan maktablar, 
oily o’quv yurtlari tashkil qilish jadid namoyandalarining birlamchi va asosiy vazifasiga 
aylandi. Ular “usuli jadid” maktablarini vujudga kelishi bilan an’anaviy o’qitish usullarini 
tubdan isloh qilis
h,o’qitishning yangi usullarini ishlab 
chiqish va shu usullar zaminida 
darsliklar, o’quv qo’llanmalarni yaratsih jadid pedagogikasining dolzarb masalasiga aylandi. 
Jadid pedagoglarining o’qitish metodlari sohasidagi faoliyatlari asosan, ularning darslik va
o’quv qo’llanmalarida o’zifodasini topgan. O’qitishda ko’rgazmalilik, ifodali o’qish, uning 
turlari, ularda texnik vositalardan foydalanish, og’zaki va yozma nutq o’stirish usullari kabi 
ona tili va adabiyot o’qitishning muhim masalalari ishlab chiqildi. 
Bu borada Munavvarqori Abdurashidxonov, Abdulla Avloniy, Saidrasul Saidaziziy, 
Mahmudxo’ja Behbudiy, Abdurauf Fitrat, Hamza Hakimzoda kabi pedagoglar maktablar 
uchun o’quv qo’llanma va darsliklar yaratdilar.
Turkistonda 
yangi 
usuldagi 
maktablarni 
ochilishida 
Munavvarqori 
Abdurashidxonovning 
o’rni juda katta bo’lgan. U 1901 yilda Toshkentning Shayxovand Tahur, 
keyinchalik boshqa dahalarda ham birinchi yangicha maktablarni ochishga erishdi. Bu 
maktablar “usuli jadid” maktablari deb yuritila boshladi. 
Munavvarqori Abdurashidxonov bunday maktab
larga kundalik o’quv
-tarbiyaviy ishlari 
uchun dastur va o’quv darsliklar yaratishishlariga bel bog’ladi. Munavvarqori 
Abdurshidxonov 1907 yilda yangi usuldagimaktablar uchun “Adibi avval” darsligini yaratadi.
Mazkur 
darslik o’zbek tili va yozuvini deyarli ilk bor alifbolaridan bo’lib, bu darslik
maktabning boshlang’ich sinf lariga tavsiya qilingan. Bu darslik Saidrasul Saidazizning
“Ustodi avval” darsligi bilan bir xil vaqtda darslik sifatida chop etildi.

---

481