Kokanduni uz

www.
kokanduni.uz 
“HAYRAT UL 
-
ABROR”VA “
MAXZAN UL-
ASROR” DOSTONIDAGI HIKOYATLARNING 
OBRAZLAR TAHLILI
 
 
Shabonova Zarnigor Mirjon qizi 
 
Navoiy davlat pedagogika instituti 
 
O’zbek ti
li va adabiyoti fakulteti 
 
2-bosqich talabasi 
 
Anotatsiya: 
Ushbu maqolada Nizomiy Ganjaviyning “Maxzan ul
-
asror” va Alisher 
Navoiyning “Hayrat ul
-
abror” dostonidagi o‘xshash syujetli hikoyatlar o‘rganildi.Bunda
Alisher Navoiy badiiyatining har tomonlama m
ukammal ekanligi ko‘rsatib berildi.
 
Kalit so‘zlar:
karam, sa
xovat, himmat, Hotam Toyi,G‘ishtchi chol, badiiy san’atlar, “Amr 
va nahiy”.
 
Alisher Navoiy “Xamsa”sining boshlanma dostoni bo‘lgan “Hayrat ul
-
abror”dostoni, 
Nizomiy Ganjaviyning “Maxzan ul
-
asror” dostoniga javob tarzida yozilgan bo‘lsa
-da, undagi 
obrazlar
, dostonning tuzilishi va tarkibi tubdan farq qiladi.Shunday bo‘lsa
-da, Nizomiy 
Ganjaviyning “Maxzan ul
-
asror” dostonidagi ba’zi hikoyatlarning syujet va g‘oyasi Navoiyning 
“Hayrat ul
-
abror”dostonidagi hikoyatlar syujet va g‘oyasiga ta’sir qilgan. Navoiy o‘z salafiga 
hurmat ko‘rsatgan.Ba’zi hikoyatlarida undan andoza olgan. Masalan:Nizomiyning “Maxzan ul
-
asror”dostonidagi “Keksalik vasfi”deb nomlagan beshinchi maqolatiga ilova qilingan “G‘ishtchi 
ch
ol”hikoyati bilan Navoiyning “Hayrat ul
- 
abror”dostonidagi “Karam vasfida”deya nomlangan 
beshinchi maqolatiga ilova qilingan “Hotami Toy” hikoyatlari go‘ya va mazmun jihatdan o‘zaro 
hamohang.
 
“G‘ishtchi chol” hikoyatining qisqacha mazmuni shunday: “Shom to
monda bir qari chol 
bo‘lib, g‘
isht quyib rizq topar edi. Bir kuni chol kechqurun ishlayotganda uning yoniga bir 
o‘spirin kelib”
 
Dediki, hay-hay, bu mazallat ishi,
 
O‘zni shu ahvolga solarmi kishi?
 
Bas, yetar ,urma shu tuproqqa tig‘,
 
Nonini sendan kishi 
tutmas darig‘.
 
deya cholga ma
lomat qildi. Chol esa o‘spirinning unga o‘git qilishga yosh ekanligini 
aytib, o‘z javobini bildirdi.
 
Bo‘yla mashaqqat sari cho‘zdim qo‘lim,
 
Toki birov oldida qo‘l cho‘zmagun.
 
Baski birovdin so‘rama
m mol-u ganj,
 
Non-u nasibamni berar menga ranj.
 
deya minnatli nondan, mashaqqatli bo‘lgan halol luqma afzal ekanligini yoritib bergan 
bo‘lsa, Navoiy ‘‘Hayrat ul
-
abror’’ dostonida shu hikoyatga javoban “Hotami Toy” hikoyatini 
keltirib, Hotamning saxovati, himmati judayam yaxshi ekanligi, lekin uning saxovatidan ham 
o‘z mashaqqati bilan topilgan nonning qadri baland ekanligini aytadi.
 
Hotami Toyi Sharq xalqlari adabiyotida keng tarqalgan obrazlardan biri hisoblanadi. 
U o‘zining saxiyligi 
va oliyjanobligi bilan tanilgan. Taxminan VI asr oxiri VII asr boshlarida 
yashagan. Arabiston va Sharq xalqlari orasida Hotami Toy (qabilasi) dan bo‘lgan Hotam nomi 
bilan shuhrat qozongan. Uning saxovati va himmatiga qoyil qolgan payg‘ambarimiz 
Muhammad (s.a.v.) ham Toy sharafidan unin
g avlodini e’zozda tutishni buyurgan.
 
Hikoyatning qisqacha mazmuniga to‘xtalsak: “Hotami Toydan o‘zingdan ham 
himmatliroq kishini uchratganmisan? deya bir ozodavash kishi savol berdi. Bunga Hotam 
shunday javob qildi. Himmat dasturxonin yozib,dashtda sayr q
ilib yurganimda bir mo‘ysafid 
chol orqasida o‘tin bilan ketayotgan edi unga duch kelib qoldim” va
 

---

700