Korporativ boshoaruv

Mol yetkazib beruvchilar, odatda, ularning asosiy qismini kichik korxonalar, ya’ni korporatsiyalar bilan haqqoniy savdo aloqalarini va o‘z vaqtida to‘lovlarni amalga oshirishni hamda ijobiy hamkorlikni amalga oshirishni afzal ko‘radi. Korporatsiyalar va ularning mol yetka­zib beruvchilari o‘rtasidagi hamjihatlik iqtisodiy tizimning asosiy bo‘g‘ini hisoblanadi, chunki kichik korxonalarning hayotiyligi korpo- ratsiyalaming ularga nisbatan jiddiy va haqqoniy aloqalariga bog'liq hisoblanadi.
Korporatsiyalar turli xil prinsipial qarorlarini qabul qilishda koipo- rativ aloqalar ishtirokchilari ehtiyojlari tengligini hisobga olsa, korpo- ratsiyalar mohiyatini va muhimligini oshiradi. Shu maqsadda yirik korporatsiyalar korporativ muhitni va o‘zaro aloqalami mustahkamlash uchun quyidagi hujjatlar ro‘yxatini ishlab chiqadi va tasdiqlaydi:

• 
  axloq kodeksi;
  
• 
  ish haqi to‘lash va xizmatchilarni rag‘batJantirish, ularning hu- quqlarini himoyalash, shaxsiy hayotiga aralashmaslik, erkinlik bo‘yicha takliflami kiritish;
  
• 
  ishchilarni ish joylarida xavf-xatardan saqlash, sog‘liqni saqlashni ta’minlash va ulaiga oid me’yor va tartiblarni o‘rnatish;
  
• 
  korporatsiyalarning xayriya faoliyati qoidalarmi tartiblashtirish;
  
• 
  korporativ munosabatlardagi mavjud menejeriarni tayyorlash va qayta tayyorlash, dasturlarni axborotlashtirish.
  

Korporativ boshqaruv va korporativ menejment tushunchalarini bir-biri bilan adashtirib yuborish hollari mavjudligini ta’kidlash joiz. Aytib o‘tamizki, menejment korporativ boshqaruvni ham qamrab oladigan torroq tushuncha hisoblanadi. Bundan tashqari, korporativ menejment faqat kompaniya menejmenti (oliy rahbariyat bo^wg'ini) tomonidan, koiporativ boshqaruv esa kompaniya boshqaruv organiari (aksiyadorlar, direktorlar kengashi, bosh direktor va menejment) tomonidan amalga oshiriladi. Korporativ boshqaruv ko‘proq strategik xarakterga ega bo‘lib, kompaniyaning tashqi muhitda muvaffaqiyatli faoiiyat yuritishiga yo‘naltirilgan bo'ladi (aksiyadorlar huquqlarini himoya qilish, hukumat organiari, hamkorlar, kreditorlar va boshqalar bilan aloqa qilish).
Korporativ boshqaruvni (corporate governance) menejment (management) bilan tenglash to‘g‘ri emas. Bu turli xil tushunchalardir. Korporativ boshqaruv uchun muhim narsa — halol, mas’uliyatli, ravshan korporativ xulq va hisobotni ta’minlashga qaratilgan mexa- nizmlardir.




Menejment esa korxona biznesining professional mutaxassislar tomonidan yuritilishiga qaratilgan mexanizmlarni nazarda tutadi.
Korporativ boshqaruv menejmentga nisbatan rahbarlik qilishning yuqoriroq pog‘onasida joylashgan bo‘lib, kompaniya faoliyatini uning aksiyadorlari manfaatlari yo‘lida boshqarilishini ta’minlaydi. Kor­porativ boshqaruv va menejment vazifalarining o‘zaro kesishuvi faqat kompaniyani rivojlantirish strategiyasini ishlab chiqishda namoyon bo'ladi.
Korporativ boshqaruvning maqsadi korporatsiyalarning investitsiya jozibadorligini oshirish va barcha manfaatdor tomonlar manfaatlarining oqilona muvozanatiga rioya qilgan holda, amaldagi qonunchilik doirasida ochiq aksiyadorlik jamiyatlarining barcha faoliyat turlaridan imkoni qadar yuqoriroq foyda olishdir. Normal holatdagi korporativ boshqaruvni amalga oshirish uchun korporativ tizimga tez moslasha olish uchun uning qulay yo‘llarini topish maqsadga muvofiqdir. Ushbu maqsadni yechishda koiporatsiya menejmenti marketing oldida har tomonlama katta hajmli, ko‘p rejali ishlarni amalga oshirilishi kutib turadi.
Belgilangan ishlarni quyidagicha bosqichma-bosqich amalga oshirish zarurdir:

• 
  korporatsiya faoliyati maqsadlarini va mulkdorlarning jamlash usullarini to‘g‘ri aniqlash;
  
• 
  aksiyadorlar nazorati ostida korporatsiyalarni qayta tarkiblashni 0‘z-o‘zini boshqarish darajasigacha olib borish;
  
• 
  qo‘yilgan maqsadlarga mos holda tashkiliy tarkibni tanlash: ishlab chiqarish, mahsulotni sotish, innovatsiya va marketing;
  
• 
  korporatsiya faoliyatini yagona tamoyillarni ishlab chiqqan holda ya’ni missiya, falsafa va boshqa asos bo^{luvchi hujjatlar negizida ishlab chiqish;
  
• 
  ayniqsa oliy menejerlarga va ishchilarga haq to'lash falsafasini 0‘zgartirish,
  

Mulkchilikning aksiyadorlik shaklini korporativ boshqarish usullarini joriy etishda ko‘rsatib o'tilgan jihatlarning mavjudligi korporativ hamjamiyatning turli ishtirokchilari manfaatlarining uyg‘unligini va bozor talablari asosida aksiyadorlik korxonalarini rivojlantirishning raqobatbardosh strategiyalaridan foydalanishni taqozo etuvchi sifat jihatdan yangi menejmentni shakllantirishni talab etadi.
Bundan tashqari, korporativ hamjamiyatning turli ishtirokchilari manfaatlarini keskin bozor iqtisodiyoti pozitsiyalaridan bir-biriga




bog‘lay oladigan va tez o‘zgaruvchan raqobat muhitida korxonalarni rivojlantirishning moslanuvchan strategiyasini shakllantirishga qodir yangi avlod menejerlarini jalb qilmasdan turib biznesini korporativ boshqarish vazifalarini bajarib bo‘lmaydi.
Respublika korxonalarida korporativ menejment va korporativ mu- nosabatlarning hozirgi ahvolini hisobga olib, korxonalarda korporativ menejmentini takomillashtirishning birinchi o‘rindagi vazifalari sifatida quyidagilarni belgilash mumkin:

• 
  kuzatuv kengashi a’zolari va boshqaruvchilar tomonidan hamda aksiyadorlaming o‘zi tomonidan ham korporativ huquqning mazmun- mohiyati va imkoniyatlarini chuqur anglab yetilishi;
  
• 
  bevosita aksiyadorlik korxonalari boshqaruv faoliyatini tartibga soluvchi to‘liq me’yoriy hujjatlar paketini ishiab chiqish va qabul qilish;
  
• 
  aksiyadorlik jamiyatlari ishini ongli bcshqarishga aksiyadorlaming keng doirasini eng yuqori darajada jalb qilish;
  
• 
  korxonalar faoliyatining aksiyadorlar va investorlar uchun mak- simal ochiqligi hamda oshkoraligini ta’minlash;
  
• 
  aksiyadorlik jamiyatlari boshqaruvining yuqori va ijro organlari o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir darajasini oshirish.
  

«Oqilona ish haqi» tamoyilidan har bir ishchining real qo‘shgan hissasini hisobga olgandagi to‘lanadigan ish haqi tamoyiliga o‘tish, joriy foydaga ega bo‘1 ish, korporatsiyaning kapitalizatsiyalangan foyda- sini shakllantirish muammosini hal qilishda aksiyadorlaming shaxsiy qiziqishlarini korporativ menejment orqali yechish mumkin.
O'zbekiston Respublikasi 1996-yili 26-aprelda qabul qilingan «Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlaming huquqlarini himoya qilish to'g'risida^gi qonuniga binoan O'zbekiston milliy korporativ boshqaruv modeli tuzilmasi quyidagi rasmda izohlanadi (2- rasm).
Korporatsiyalar va korporativ uyushmalaming asosiy turlari.
Korporatsiya turlari:

• 
  to‘liq shirkatlar va kommandit xo‘jalik shirkatlari;
  
• 
  mas’uliyati cheklangan jamiyatlar;
  
• 
  qo‘shimcha mas’uliyatli jamiyatlar;
  
• 
  aksiyadorlik jamiyati (ochiq va yopiq).
  

Korporativ birlashmalar turlari:
~ xo‘jalik uyushmasi;

• 
  konsem;
  
• 
  konsorstium;
  

2-rasm. O‘zbekiston miiiiy korporativ boshqaruv modeli tazflmasi.

• 
  kartel;
  
• 
  konglomerat;
  
• 
  trest;
  
• 
  sindikat;
  
• 
  xolding.
  

Tadbirkorlik korporatsiya! ari foyda olish uchun yaratiladi. Bular jumlasiga quyidagilar kiradi:
~ AQSHda korporatsiyalar faqat aksiyadorlik kapitali asosida tuziladi;

• 
  Yevropada ma’suliyati cheklangan jamiyat, shirkatlar, koope- rativlar, ochiq aksioner jamiyatlari, yopiq aksioner jamiyatlari.
  

Tadbirkorlik korporatsiyasi sifatida quyidagilar bo‘lishi mumkin:

• 
  alohida tijorat tashkiloti;
  
• 
  integratsiyalangan korporativ tuzilma (konsern, xolding va bosh- qalar).
  

3. 
   Korporativ boshqaruvning maqsad va vazifalari
   

0‘zbekiston Respublikasida korxonalami aksionerlashtirish jarayo­nida joriy etiladigan korporativ menejment usullari awal-boshidanoq quyidagi asosiy maqsadlarni ko'zlaydi:

• 
  korxonalar faoliyatining iqtisodiy va moliyaviy ko‘rsatkichlarini boshqaruv sohasida ularning mustaqilligini ta’minlash hisobiga yaxshilash;
  
• 
  milliy moliya bozorining (kapital, qimmatli qog'ozlar, ko‘chmas mulk bozorlari) turli bo‘g^;inlarini rivojlantirish hamda aholining koixo- nalar kapitalidagi ishtirokini kengaytirish;
  
• 
  ichki bozorni turli mahsulotlar bilan to^ldirish va mahalliy korxo­nalarning raqobatbardoshlik darajasini oshirish maqsadida raqobatdosh bozor muhitini yaratish;
  
• 
  koixonalarga to^g'ridan-to'g'ri va portfelli xorijiy investitsiyalami jalb qilish.
  

KoTsatib ohilgan maqsadli tamoyillaming aksariyati aksiyadorlik korxonalar ishi amaliyotida muvaffaqiyatli joriy etilmoqda, ammo bu jarayon yanada tizimli yondashuvni taqozo etadi. Aks holda, kor­porativ boshqaruv usullarining joriy etilishi jilovlanib, ko'pchilik aksiya- dorlarda ularning asl salohiyati haqida noto^£g‘ri fikr paydo bo‘ladi.
Korporativ boshqaruvning vazifalariga quyidagilami kiritish maq- sadga muvofiqdir:

• 
  aksiyadorlar huquqlari va manfaatlarini himoya qilish;
  

~ aksiyadorlik jamiyatlari investitsion jozibardorligini oshirish;

• 
  aksiyalar narxining o‘sishi orqali uzoq muddatli iqtisodiy qjymatning jamg'arilishi;
  
• 
  jamiyatning rivojlanish strategiyasini aniqlash va uning amalga oshirilishini nazorat qilish;
  
• 
  aksiyadorlik jamiyatlari biznes-rejalarini tasdiqlash va ular bajari- lishini nazorat qilish hamda faoliyatning boshqa muhim masalalarini hal qilishdan iboratdir.
  

Korporativ boshqaruv tizimi — korporatsiya o‘z aksiyadorlari man- faatlarini ifodalashi va himoya qilishi lozim bo‘lgan tashkiliy modelni ifodalaydi. Bu aksiyadorlar, direktorlar kengashi, menejerlar va boshqa manfaatdor tomonlaming (xodimlar, kreditorlar, mahalliy hukumat, jamoat tashkilotlari) o‘zaro aloqa tizimi bo‘lib, undan maqsad amaldagi qonunchilikka rioya qilib, xalqaro andozalarga muvofiq foydani oshirish hisoblanadi (3-rasm).





3-ra$m. Korporatsiyalami boshqaruv sikli.


Korporatsiyalar o‘z navbatida, davlat oldida korxonalarning masa- lan, yagona soliq to‘lovchi vakolotxonalari sifatida ishtirok etishi mumkin. Har qanday korporativ birlashma faoliyat kohsatish maqsadiga ega bo‘ladi va ushbu maqsadga erishishda boshqarishni bosqichma- bosqich amalga oshiradi. Bu quyidagi rasmda ко‘rib ohiladi (4-rasrn).

Nizom kapitali va boshqaruv organlari nuqtayi nazaridan tashkiliy- huquqiy shakllar tavsifi quyidagi jadvalda izohlanadi(l-jadval).