Korxona iqtisodiyoti

R_s.o
Om= ———
M_quv..

Bu yerda: R_s.o. - sof og‘irlik, u metall detallar va mashina

qismlari og‘irligining yig‘indisiga teng, t, kg;
M_quv. - mashina asosiy eksplutatsion harakteristika
birligining miqdori (traktor quvvati - ot
kuchi; avtomobilning yuk kutaruvchanligi - t).
Mashinasozlikda metalldan foydalanish koeffitsiyenti (Ki_.m.) keng qo‘llaniladi:
 R_s.o  MH_i
Km_.f= ——————
X_met

Bu yerda: R_s.o. - mahsulot birligida gavdalangan metallning

sof og‘irligi, t, kg;
MH_i - har bir nomenklatura qismi bo‘yicha mahsulot
ishlab chiqarish hajmi;
Xmet - mahsulot ishlab chiqarishga sarflangan maz-
kur turdagi metallning yalpi harajati;
i - ishlab chiqarish nomenklaturasini tashkil
qiladigan turli xil mahsulotlarning 1,2,3,..., n
ta miqdori.
Metalldan samarali foydalanishning boshqa ko‘rsatkichi chiqindilar darajasi hisoblanadi. U samarali foydalanish koeffitsiyenti bilan bevosita bog‘liq: chiqindilar darajasi qanchalik kam bo‘lsa, metalldan samarali foydalanish koeffitsiyenti shunchalik yuqori bo‘ladi. Shu sababli metall chiqindilarini qisqartirish va undan samarali foydalanish omillari bir xil bo‘ladi.
Metallga ishlov berishda chiqindilar darajasi metallga sovuq ishlov berish jarayonida vujudga kelgan chiqindilar miqdorining iste’mol qilinadigan metall miqdoriga nisbati sifatida aniqlanadi. Natija barcha iste’mol qilinadigan metallning qancha ulushi chiqindiga ketganligini ko‘rsatadi (%):


Ch_ì
D_÷ = ————  100
Mim

Bu yerda: D_÷ - chiqindilar darajasi, %;

Mim - iste’mol qilingan metall miqdori, kg;
Ch_ì - chiqindilar miqdori.

Kimyo sanoatida aylanma fondlardan foydalanish ko‘rsatkichlarini hisoblaganda o‘ziga xos xususiyatlar mavjud. Kimyo sanoati tarmoqlarida, (shuningdek moddalarga kimyoviy yo‘l bilan ishlov beradigan ishlab chiqarishlarda) ko‘p hollarda “mahsulot sof og‘irligi” tushunchasi yo‘q. Bu tarmoqlarda kimyoviy texnologiya xususiyatlari sababli ko‘pincha boshlang‘ich xom ashyolardan hech biri tayyor mahsulot tarkibiga o‘zining asl ko‘rinishida kirmaydi. Shu sababli kimyoviy jarayonga yoki ishlab chiqariladigan mahsulot birligiga materiallar harajati tasdiqlangan texnologiyaga (resepturaga) muvofiq belgilanadi va nazariy deb ataladi. Materiallarning nazariy harajatiga chiqindilar va qaytarilmaydigan yuqotishlar kirmaydi.

Kimyo sanoatida materiallardan foydalanish ko‘rsatkichi bo‘lib muayyan kimyo mahsuloti birligini ishlab chiqarishga yoki kimyoviy jarayonga materiallar nazariy harajatining iste’mol qilinadigan materiallarning haqiqiy sarfiga nisbati hisoblanadi. Haqiqiy harajat nazariy harajatdan kimyoviy jarayonlarda vujudga keladigan yo‘qotishlar kattaligiga ko‘pdir. Haqiqiy va nazariy harajatlar o‘rtasidagi farq qanchalik kam bo‘lsa, u shunchalik taraqqiy bo‘ladi.