Laqablar Og'abek

 

---

44 
3.4. O‘zbek tili fitonimiyasida nom ko‘chish hodisasining qo‘shaloq 
ismlar(laqablar) bilan bog‘liqlik jihatlari 
 
Onomastikada jonli organizmlar (odam, hayvon, o‘simliklar)ning atoqli otlari 
bionim (yun. bioc - bios, hayot + onoma - nom)lar deb yuritiladi
34
. Onomastikaga 
oid terminologik lug‘atlarda bionimlar turkumiga antroponimlar, zoonimlar, 
ornitonimlar, fitonimlar kiritiladi.
O‘zbek tilida fitonimlarning boshqa bionim turlari: antroponimlar va 
zoonimlar, ornitonimlar hamda toponimlar bilan aloqadorlik munosabati natijasida 
vazifaviy o‘tishlar, ya’ni bir atoqli otning ikkinchi bir atoqli otga ko‘chishi 
kuzatiladi. Atoqli otdan atoqli ot hosil bo‘lishi onomastik terminologiya bo‘yicha 
tuzilgan lug‘atlarda konversiya va transonimizatsiya deb ko‘rsatiladi
35
. N.Uluqov 
aynan bir til hodisasiga nisbatan ikki xil termin qo‘llanishini ma’qullamagan holda, 
turdosh otlardan hech qanday o‘zgarishsiz atoqli otlar: toponimlar, antroponimlar, 
zoonimlar, fitonimlar hosil bo‘lishiga nisbatan konversiya, bir atoqli otdan boshqa 
atoqli ot, ya’ni antroponimdan toponim, oykonimdan gidronim hosil bo‘lishiga 
nisbatan transonimizatsiya terminini qo‘llash maqsadga muvofiqligini ko‘rsatadi. 
Bizningcha ham, bu to‘g‘ri. Demak, bir atoqli otning ikkinchi bir atoqli otga 
o‘tishini - transonimizatsiya
36
deb atash maqsadga muvofiqdir. 
O‘zbek tili fitonimiyasida kishi nomlari bilan (antropofitonimlar), joy nomlari 
bilan (topofitonimlar), hayvon nomlari bilan (zoofitonimlar), qush va parranda 
nomlari bilan (ornifitonimlar) atalgan fitonimlar ham kuzatiladi. Bu o‘simliklar 
dunyosining jamiyat, hayvonot, qushlar dunyosi bilan uzviy bog‘likligi va 
aloqadorligi mahsulidir. 
O‘zbek tili fitonimiyasida transonimizatsiya asosida quyidagi atoqli ot 
turlaridan fitonimlar hosil qilishi kuzatiladi: 
34
Бегматов Э, Улуқов
Н
. 
Ўзбек
ономастикаси
терминларининг
изоҳли
луғати
. 
Наманган
, 2008. 21-
бет
.
35
Қаранг
: 
Подольская
Н
.
В
.
Словарь
русской
ономастической
терминологии
. 
М
.: 
Наука
, 1978.
с
.152-
153.
36
Қаранг
.
Улуқов
Н
. 
Ўзбек
тили
гидронимларининг
тарихий
-
лисоний
тадқиқи
. 
Д
.
Д
. 
Тошкент
.2010, 203 
–
б
.

---

45 
1.
Topofitonimlar (toponimlardan hosil bo‘lgan o‘simlik nomlari). Madaniy 
o‘simliklar,ya’ni qishloq xo‘jalik ekinlarini etishtirish; qishloq xo‘jaligining asosiy 
tarmoqlaridan bo‘lgan dehqonchilik va uning sabzavotchilik, polizchilik, 
bog‘dorchilik, gulchilik kabi yo‘nalishlari, insonlar faoliyati va ular yashaydigan 
ma’lum hudud bilan uzviy bog‘liq. Bu bog‘liqlik o‘simlik, xususan, poliz, sabzavot 
ekinlari va meva navlarini nomlashda ham kuzatiladi. Masalan, Samarqand 
viloyatining Zarafshon shahrida yaratilgan ertapishar mahalliy olma, ertapishar 
serhosil kartoshka navi «Zarafshon» deb atalgan
37
. 
Ma’lum 
ob’ektga, 
ya’ni 
joy 
nomiga 
nisbatan 
berib 
nomlangan 
o‘simliklar,xususan, navlar topofitonimlar deb ataladi. Fitonimlar guruhida joy 
nomlari bilan atalgan o‘simlik nomlari, ya’ni topofitonimlar salmoqli o‘rin tutadi. 
Topofitonimlar asosan sabzavot navi yaratilgan joyga, urug‘chilik bo‘limi o‘rniga, 
xususan, respublika, viloyat, shahar, shaharcha, qishloq nomlariga nisbatan berish 
asosida yuzaga keladi. Masalan: 
- 
pomidor 
navlari: 
«Turon», 
«Sayhun», 
«Surxon», 
«Stalingrad», 
«Volgograd»; 
- 
turp 
navlari: 
«Marg‘ilon», 
«Andijon», 
«O‘zbekiston-32»;
karam navlari: «Ashxobod», «Toshkent»;sholg‘om navlari: «Namangan», 
«Samarqand»; 
-qalampir navi: «Jayhun»,
-sarimsoq navi: «Andijon» kabi. Shuningdek, ayrim topofitonimlar ma’lum 
joyga nisbat berish asosidagina emas, nav yaratilgan hududga biron-bir mashhur 
joy asosida ham hosil qilinishi mumkin: «Turon», «Sayhun», «Surxon» pomidor 
navlari, «Jayhun» qalampir navi kabi. 
Topofitonimlarni qanday joy nomi bilan atalganligiga ko‘ra: