M a h m u d k a ş ğ a r I n I n çəkdiyi və «Divanü lüğat-it-türk»ə
J* oI yerig karıladı = ycri qarışladı, ölçdü». Başqası da belədir. ^J!^jä K a r 1 1 a d ı: J*
|
|
J* oI yerig karıladı = ycri qarışladı, ölçdü». Başqası da belədir. ^J!^jä K a r 1 1 a d ı: J* ol ərig karıladı =o, adamı qoca s a y d ı , yaşh saydı», ( ( j ' - ^ ^ J ^ k a n l a r karılamak). tiJVljä K a r a 1 a d ı: «t5JV)jä ıt karaladı = it pislədi». (J'-V'jä -jVijä karalar - karalamak)-^-\ Bu s ö / i i n m ü z a r e və m ə s d ə r i n i Bə s i m A t a l a y q o y m u ş d u ı . 286 Mahmud Kaşğari K a r I I a d ı: tüpi k a n ğ k an lad ı = boran uğultu ilə qar gətirdi», k a n la r-k a rıla m a k ). Ç o ğ 1 1 a d ı; j' ər çoğıiadı = ad am bağu-ıb-çağırdı», çoğılar - çoğılamak). Bu söz bəzən «^5 j ^ j İ a çağıladı» şəklində də deyilir. (^ j İ j Lİ a Ç a ğ 1 I a d 1: suw çağıladı = su çağladı». « c s -^ ^ j jağıladı», şağıladı» sö zbri də var. şağılar-şağılamak). Bu şeirdə də işbnmişdir; tS jyjİLÄ Ö—^ j j £ L ı — SLİj -------- S ij JXu C j ^J^ «Katun sini çoğıladı, Tanqut bəgin yağıladı, Kanı akıp jağıladı, Boyun suwın kızıl sağdı». Katun sini bağırdı-çağırdı, Tanqut bəyi ilə düşmən oldu, Qanı axıb çağladı, Boynunun suyu qızıl sağdı. (Katun sini (bura bir ycr adıdır. tanqutlarla Çin arasında yerləşən kiçik bir şəhərdir) xalqı i b tanqut xalqı çarpışdılar. K a tu n sini xalqı bağırdı-çağırdı, hayqırdı, tan q utlarla və onlarm boyi ib düşmən oldu, q anlan su kimi çağlayaraq axdı, boyunlanndan qırmızı su, yəni qan sağıldı, şoranlandı). S a ğ u 1 a d 1; « c j J 31- buğday sağuladı = adam buğ- danı ölçdü». Başqası da bebdir, ((jl-«Vji^-jVj*^ sağular - sağulamak). Divanü lüğat-it-türk 287 Ç 1 f 1 1 a d 1; «lJ ^ küp çıfıladı = küp çıqıl-çıqıl səs vcrdi». Şira səs salaraq qaynasa. ycno b c b dcyilir. ( - çıfılar - çıfılamak). T o k u 1 a d 1 ; J or kadhış tokuladı = adam qayışa toqqa saldı, qayışı, kəməri toqqaladı»,((j'^Vjii -jV j^ to- kular - tokulamak). T 1 k 1 1 a d 1: «‘^ '- j tıkıladı nənq = nəsnə tıq-tıq cbdi. tıqqıldadı». Dirəyin palaz üstünə, yaxud yumşaq şeyin sərt bir zəminə tappıltı ib düşərkən çıxardığı səsə də b e b deyilir, ((j'-«^^ - S ^ tıkılar - tıkılamak). T i k ü 1 ə d i-^^; Ji ol manqa ət tikübdi=o mənə bir tikə ət verdi», (o mənə əti tikə-təkə. loxma-loxma ver- di). Başqası da belədir. i ^ j V ^ T i k ü 1 ə d i; « < ^jV ^ Ji ol bəggə nənq tikübdi = o, bəyə rüşvət olaraq bir şey verdi». Bu söz əvvəlki sözdən ahnmışdır. (u S U V jio -jV ^ tik ü b r - tikübmək), j £ X ^ T i k i I ə d i; « ^ '- j tikibdi nənq = nəsnə xışıltı saldı», -j!;bSo tik ib r - tikibmək). (^jV^ T a 1 u I a d 1; cJ-^V^ J( taluladı nənqni = o, nəyi isə seç- di», (J'-«Vj£-jVj 32 talular - talulamak). j £ ^ T ü m i 1 ə d i; « j £ h ^ eşyək tümilədi = eşşək səkərək qoş- du». Bu söz çox zaman «lS-İ%^ tümiləndi» şəklində dcyilir, tü m ib r - tümibmək). j j ^ ’jju T a m u 1 a d 1; « j^ '^ 'j^ İ^ 'j^ J* ol suwuğ tamuladı = o. suyun bəndini, səddini m öhkom bndirdi», ( -tam u lam ak ). U y ğ u r i a r bu sözü «tikilədi» kimi ( T T D . 111 tom . bet 444). çiıılilor iso «tckülodi» kimi o x u m u ş l a r ( D L T - Ç i n . 111 cild. s..'^l5). 2S.S M ahmud Kaşğari BU BABIN M İS A L O L A N L A R I Y l i b 1 I a d ı; c y * J ol anı yubıladı = o o n u aldatdı, ona h iy b etdi, al etdi». Bu şeirdə də işlənmişdir: o J ü j -----!( (^ j VL jj ä (jj i « T a n q u t 277 xanı yubıladı, Ö lüm birlə tüpülədi, K a d h a ş la n tabaladı, Ölüm k ö r ü p yüzi ağdı». T a n q u t xanı h i y b qurdu, Ö lüm i b zərbə vurdu, Q oh u m ları tənə vurdu, Ölüm g ö rü b rəngi qaçdı. (Tanqul xanı K atu n sini x an m a hiylə q u ru b o nu aldatdı və başma ölümcül zərbə v u ru b öldürdü. D ü ş m ə n b r sevindi, ölən xanm qoh u m -q ard aşı b u n d a n çox u tan c duydu, ölümü görüb rəngi qaçdı). Bu soz oğuz və qıpçaq d ilb rin d əd ir, ( yubı l ar-yubı l amak). f^igəı türiclər bu sözü az işb d ir və h iy b y ə «tjj ^ yap- yup» dcyirbr. fc’lini d ü z əltm irb r. «Tanqut>> sö z ü «Tonqül>> im la s, ilə verilmişdir. Bu, lürk «'r-iııuül» ( 1)1 T ' m ' ' a n q u l » dcm əicdir. Bəsim A t a l a y şeirdə və izahda ə k h n T ^ S I ) ^ n 1 m h . i n ä M ü lə lH b o v şe ird ə « T ə n q ü t » . f z L d a «Tanqul» olduğu kim. ■verm.şdn- ( T T D . III l o m ' b e , ' 4 4 5 a.dd.r, şc.r də həm .n sa v a ş.n p o c l .k x a l i n l k l f r ’ Divanü lüğat-it-türk 289 Y a s 1 1 a d 1: J( ol yasüadı nənqni = 0. bir şcyi yastıladı, yaydı», (o, bir şeyi süfrə üstünə yayılan xəmir kimi yaydı). Y a s 1 1 a d 1: «^5 J( ol sözüg yasıladı = o, sözü açıqca s ö y b d i, kinayə yolu ilə söybmədi», (JU^A^ yasılar - yasılamak). Y a ğ 1 1 a d 1: J( ər anı yağıladı = adam ona düşmən oldu», J ər yağı yağıladı = ad am yağı yağıladı, a d a m d ü ş m ə n b savaşdı, çarpışdı», ( yağı l ar - yağılamak). BU B A BIN M Ə N Q U S O L A N L A R I (^jVU A y a 1 a d 1: «t5JVU j Ä kız ayaladı = qız çəpik çaldı, əlbrinin ayasmı, ovcunun içini bir-birinə vurdu», (j'^VU -jVU a y alar-ay alam ak ). Bu, fəsih bir sözdür. (^ j V U U y a 1 a d i : «tsJVLj( kuş uyaladı=quş yuva qurdu», ( -jVLj( JUVU uyalar - uyalamak). t^jVlA K ü y ə 1 ə d i: «tsJVlA jis J ər kidhiz küyəbdi = adam keçənin güvəsini silkdi, keçəni güvədən təmizbdi». Başqası da be- b d ir , (t-SUVUİ -jVUk k ü y ə b r - küyəbmək). [Qayda]: Bu bölmənin qaydaları b u ndan əvvəlki bölınədəki i b eynidir. Bu bölmə bir neçə vəzifə daşıyır. Birincisi: əsli d ö rd hərfıli olan üç hərfli isimbrə -ts-ıV [ladı/lədi şəkilçisi] qoşulması i b fe’l düzəldilir, fail isə adı çəkibn hai və hərə- 290 Mahmud Kaşğari koldə bir iş görür. Məsəiən: üJ^ J ər ton i yer karıladı=yeri qa- n^iadı, ölçdü». İkincisi: bir ismə [-ladı/lədi şəkilçisi] qoşulmaqla y a ra n a n fe’ldə adı çəkilən şeyə nisbət və izafət bildirir. Məsələn: « ^ j f Jf ol ərig akıladı = o, adamı səxavətə sövq etdi», « Jf ol anı karıladı = o onu qocalığa nəsbət etdi». Üçüncüsü: fc’l başqa heç bir m əna daşımır, öz m üstəqim mənasm da çıxış edir. Məsələn: « ^ ^ ^ (^ ^ ^ 1 J( ol anı kıçıladı = o onu qı- dıkladı», (o onun güləcək yerini qaşıdı), eş- yək tümilədi = eşşək səkərək qoşdu». Dörd hərtlilər bölməsi bitdi. Divanü lüğat-it-türk 291 BEŞ H Ə R F L İL Ə R B Ö L M Ə Sİ e Ə Y N H Ə R F İ N İ N H Ə R N Ö V HƏRƏKƏ İLƏ H Ə RƏ K Ə L İ O L D U Ğ U F Ə ’ƏL’A D İ BABI T ü b ü t 1 ə d i: cr*' J' ol anı tübütlədi = o onu tibetli saydı. tibetliyə nisbət qıldı», (tübütlər bir tayfadır). ( tübütlər - tübütləmək). K i r i t 1 ə d i: ^ J' ol kapuğ kiritlədi = o, qapını bağ- ladı», ( - j ^ j ^ kiritlər - kiritləmək). Ç a n a ç 1 a d ı: cr*' J^ ol anı çanaçladı = o onu arıq gördü», (o onu arıqlığa, zəifliyə nisbət etdi), ( çanaçlar -- çanaçlamak). K u 1 a ç 1 a d ı: J^ o! uruknı kulaçladı = o, urğanı qulacladı». Başqa şcy qulaclansa, yenə bclə dcyilir, ( kulaçlar - kulaçlamak). K 1 1 1 ç 1 a d ı: lt'' J^ ol anı kılıçladı = o onu qılıncladı, qılıncla vurdu», kılıçlar kılıçlamak). K a m 1 ç 1 a d ı: ı_sü>4 J( oI münüg kamıçladı = o, şor- banı çömçələdi, çömçəni şorba ilə doldurdu». ( kamıçlar - kamıçlamak). fjSiJu B a ğ 1 r I a d ı: «LS-^Vj^^yt J( ol anı bağırladı = o onun bağrına vurdu». 292 M ahmud Kaşğari B a ğ 1 r I a d ı: J( ol yasııı bağırladı = o, yayın dəs- təyini islah etdi, yayı s a h m a n a saldı, düzəltdi», ( -JiJu jU V jij bağırlar - bağırlam ak). Ç a ğ 1 r 1 a d ı: «t5 y ^ j l Jf ol ü z ü m n i çağırladı = o, üzümü şirə elədi», ( - j V j ^ çağırlar - çağırlamak). Biri içki içəndə də bu söz işlənir. J V j^ Ç 1 ğ 1 r 1 a d i : uSjjj yerig çığırladı = yerdə cığır saldı». Q ar yolu örtsə və biri ayağı i b cığır açsa, yenə b e b deyilir, ( j U V j ^ - j V j ^ çığırlar - çığırlamak). tsJV j^ S 1 ğ 1 r 1 a d ı; «csjVj^(_^T J( ol anı sığırladı = o on u inəyə, sığı- ra nisbət qıldı, sığır saydı», ((jUVji^ - j V j ^ sığırlar - sığır- lamak). B ö g ü r 1 ə d i: «^5 jVjİo J( qI anı bögürlədi = o onun böyrə- yinə, böyrünə vurdu». JV j İ o B ö g ü r l ə d i : «t5JVjio J( q I yağm ı bögürlədi=o, düşməni sol cinahdan, bö y ü rd ən , y a n d a n v u rd u » ,(< -S U V -jV b ö g ü r b r - bögürləmək). T a r a s 1 a d 1: « , , j ! ^ j 2 alp çərig tarasladı = alp igid qoşunu dağıtdı», çağrı kazığ tarasladı = çağrı quşu qaz sü rü sü n ü dağıtdı». H ə r hansı adam qüvvə ılə bır şeyi dağıtsa, yenə belə deyilir, (jUy--:;; J ta- raslar - taraslamak). T a r u s 1 a d J J | „1 ,w in taruslad, = o, evinin da- m,n, düzəltdi», t a r u s la r - ta r u s la m a li) , K u r u t s a d ,: J ku,'utsad, = a d a m m könli) qurut ıst 3 d,», (j u u : ; ! k u ru ts a r - kurutsam ak). B a g , r s a d ,: b a jırs a d , = a d a m m könlü qara bağ,r ,stadi», ( bağ, r sar ^bağ, r samak) . Divanü lüğat-it-türk 29} t ^ j U ı j İ S K e d h ü r s ə d i : «cs Ji— j j ^ J' ol manqa ton kcdhürsədi = o mənə paltar gcydirmək istodi», ( > ^ U L j j 1 S - j L m j j j S kcd- hürsər - kedhürsəmək). T a t 1 ğ s a d ı: J ər tatığsadı = adamın könlü şirni is- tədi», (jU L -i^-jU «i^ tatığsar - tatığsamak). (^jUiU. S a t 1 ğ s a d ı: ^t^jU-i^U, jj] J gr atm satığsadı = adaın atım . satm aq istədi», (az qala satdı, satan kimi oldu). Bu şcirdo də işbnmişdir: JU u İIw i j j ö —äl J U u C j j u j ^ ^ 1j jL iıiıfrjJ U u j i ı - S j —J iJ J İ J ^ 1 »1 J ^ — «Əwin-barkın satığsadı, Yoluğ berip yarığsadı, Tirig ərsə turuğsadı, A n q a r sakmç küni toğdı». Ev-eşiyini satm aq istədi, Fidyə verib özünü qurtarm aq istədi, Sağ olduqca yaşamaq istədi, O na qayğı dolu gün doğdu. (Özünü q u rtarm aq üçün fıdyə versin deyə düşmon onun cvini-müi- künü satm aq istədi, o, sağ qalmaq, yaşamaq ar/usu iln bu- na razı oldu, ancaq qayğıiı-kodorli günlori başladı», (jUUıiluı. j U r t ^ satığsar - satığsam ak). ^ j Uİİ jj B a r ı ğ s a d ı : «,^-iUijj iXäl J( oi owgo barığsadı = o, cvo gct- mək istədi». Başqası da bclodir, ( Mahmud Kaşğari jjL -cjİ: T u r u ü s a d ı: J* o l m u n d a tu r u ğ s a d ı = o burada d u r m a q istə d i» . ( t ur uğs ar ~ tu ru ğsam ak ). K u r u ğ s a d ı; kuruğsadı-^*^ = q u r u m a ğ a üz tutdu», ( jL«j..ıc.^ -jj--acjä k u r u ğ s a r - k u r u ğ s a m a k ) . B u n a görə mə- (Joyo k u r u ğ s a k = q u r s a q » d e y ilir , çü n k i qursaq s a a td a n -s a a ta q u r u y u r . y e m ə k is tə y i c o şu r . ^jLuİL B a 11 k s a d ı; J ər b a lık s a d ı = a d a m m k ö n lü n ə balıq d ü ş d ü » , - j L-SL b a lık s a r - b a lık s a m a k ). B i 1 i g s ə d i; «c5JLwiSJü o ğ la n b ilig s ə d i = u ş a q ağıih olm aq istəd i, a ğ ılla n m a q is tə d i» , (t-SLaLuıSUj b ilig sər - bilig- s ə m ə k ). tjJb-ıSjj B e r i g s ə d i; « t5 - i'^ jj J J ^ '-S^ Jf o l m a n q a ta v a r berigsəd i = 0 m ə n ə m a l v e r m ə k is tə d i, a z q a la m a l v e r d i» . B aşqası da b eiəd ir, (^-SUU-Sjj -jLu^jj b e r ig sə r - b e r ig s ə m ə k ). t^jLuıS^ K ö r ü g s ə d i ; ^ J( o l m ə n i k ö r ü g s ə d i = o məni g ö r m ə k istəd i, m ə n ə q o v u ş m a q is tə d i» , (c^ULutS^ k ö r ü g sə r - k ö r ü g s ə m ə k ). tjjLuiSji K i r i g s ə d i; L^! J( o l ə w g ə k ir ig s ə d i = o , evə girmək istəd i» . B a ş q a s ı d a b e lə d ir , (>-SL^LjSjŞ . jLuıSjş, k iriçsər — ki- rig səm ək ). (^jLuiSİS K ə 1 i g s ə d i; «^5jL-SJs t^_L> J( o l m a n q a k ə lig s ə d i = o m ənim y a n ım a g ə lm ə k ıs tə d i» , (uSL^LuıS^ _jLuıSJS k ə lig sə r — kəligsə- m ək). uı.ıca tuı cn 11 soz ^ciU.'jmıı, O m b c n s in ə b a x d ı q d a o n u n « n ə n q » o ld u g u anlaşılır. .Scvkın Oıdı ü.ı S.ırap I ubga Y u r t s e v o r bu s ö z ü « k u r u ğ s ı d ı » ( D L T - 2 0 0 5 ,'s .4 5 3 ) kimi o xum uşlar Oniaı- n n s a ld a tu rk cn lıor h ansı b ir s ö z ü n çatışm am a,sı b a r ə d ə mötərizə ı g n d ə hcç bır qcyd v c n n o m ı ş i . r , U y ğ u r l a n n h u ç a t . ş m a z h q b a r ə d ə qeydləri var: duşımış o d u g u n u g o r u r u k » 7 I f). , o m . bct 456). Ç in lilə r də ( D L T - Ç i n , 111 cild, S.324) bu barə də qcyd vcrmı,şlər. Divanü lüğat-it-türk ^''5 B a ğ I ş ! a d 1; « ^ j İL ü j lsl L i Jİ t)i m anqa al b ağışlad ı = o m.ə- nə al b ağ ışk ıd ı» . B aşqası da bckədir. (j U i L i i j . baüış- lar b a ğ ışla m a k ). ^ jü Uİİ j T a w u ş I a d 1; « ‘-SL: l : ^5J!İ*İİJ taw u şlad ı nənq = nəsnə qım ıkk ın- d ı». (bir ş e y d ə sczgi və horəkot b a şla d ı). (jUM Jiii -jiL il: ta w u şla r - ta w u şk ım a k ). S u r u ş 1 a d 1; « tsJ !l^ j— ^ jj J( ol tarığ su ru şlad ı = ( \ buğda b a şa ğ ım sü tü l elo d i» , ((jL>:i*ijuı su ru şlar - suruşla- m a k ). K a d h 1 ş 1 a d 1; «tS-J^j^ J( ol k ö n ü g k ad h ışla d ı = o. g ön - d ən q a y ış d ü z ə ltd i» , (jL>!)Lija -jiU ija k ad h ışk ır -- kadhışkı- m a k ). jä K a r 1 ş 1 a d 1; J' ol b arçm k a n şla d ı = o. ipək p a rça q a r ışla d ı» . B a şq a sı da b eləd ir. ( j L > ^ j a ka- , rışlar - k a r ışla m a k ). P 1 ş 1 ğ 1 a d 1; J' ol ət p ış ığ la d ı= o . ot b işirdi». Baş- q a sı da b eləd ir, (jL^^^LL^ij-j!:U.*ij p ışığ lar - p ışığ la m a k ). S a t 1 ğ 1 a d 1; « Vjj j( ol an m q birlo s a tığ la d ı= o o n u n la b ir lik d ə sö v d ə lə şd i» , (jL^yÄiui-j!)Ul^ satığ ia r satığ- la m a k ). D o ğ r u o la n ı sa tığ la şd ı» d ır. Ikisi do işlo- nir. j*j S a r 1 ğ 1 a d 1; J* ol ton ın s a n ğ la d ı = o, paU an m sarı eləd i, sarı b o y a d ı» . B aşqası da belodir. ( - j ^ j * - j « s a n ğ la r - sa n ğ la m a k ). K 1 d h 1 ğ 1 a d 1; J' ol bcirk k ıd h ığ la d ı = o. b ork ü- nün kən arını tik di». B aşqası da bclodir, ( jLj>!At ja - jİ kı- d h ığ la r - k ıd h ığ la n ıa k ). 296 Mahmud Kaşğari K u r u ğ 1 a d ı: kuruğladı nənqni = nəsnəni quru istifadə elədi», ((jU!slC'jä kuruğlar-k u ru ğ la- mak). K a s 1 ğ 1 a d ı; J( ol kulın kasığladı = o, qulunun ovurduna, ağzına vurdu», kasığlar-kasığ- lamak) 279 . B u t a k 1 a d ı; J ol yığaçığ butakladı =o, ağacı bu- dadı», (o, ağacm budaqlarm ı kəsdi), ( lar-butaklamak)2*o Q s JJ «butıdı»dır. T u t u k 1 a d ı: «tsÄü^ J( ol oğlm tutukladı = o, oğlunu ax- taladı, yaxud on u n axta, xədim adam la əlaqədə olduğunu düşündü», (jU iü jj ->!üjj tutuklar - tutuklam ak). B a ş a k l a d ı : «t5J!>ü^ J( oI sünqü başakladı = o, nizəyə başaq taxdı», (mizrağa dəmir ucluq taxdı), (JU!>LLİ -jüli*iü başaklar - başaklamak). T u r u k 1 a d ı: ^jI J( ol atığ turukladı = o, atı arıq say- dı». Başqası da b ebdir, tu ru k lar - turukla- mak). Ç 1 b 1 k 1 a d ı; «ts-£İaja J( ol atın çıbıkladı = o, atnı çubuq- ladı, çubuqla vurdu», ( j U i L ? . - J ^ çıbıklar-çıbıklamak). Ç a r u k 1 a d ı: ii J( oI adhakın çarukladı = o, aya- ğına türk çarığı geydi», çaru k lar - çaruk- lamak). Ç a r u k 1 a d r. çaruk» adlı boya nisbət edilsə, yenə belə deyilir 28 i. Y a z m a və b asm a nüsxədə ka hərfin in ü s t ü n d ə fəthə, a l t m d a k ə s rə var, Bu s ö z ü n hə r ıkı v a n a n t d a o x u n a biləcəyinə işarədir. ^’^sm a n ü sxə də bu m a d d ə n in sö z iərin d ə k i t h ə rfin in ü s tü n d ə fəthə, d ltm d a kəsrə var. Bu, h ə m m s ö z b r i n h ə r iki v a r i a n t d a o x u n a bilə cə yinə işarədir. Divanü lüğat-it-türk 297 K a p a k l a d ı : «ts ğ.jjä J ər kızığ kapakladı = adam qızm bakirəliyini aldı», ( ( j U l i j ä - j ! ^ kapaklar-kapaklamak). K u ç a k 1 a d ı; «tsÄtiai ö a jj J( ol barçm kuçakladı = o, ipək parçanı qucaqladı», ( J U I İ ^ kuçaklar-kuçakla- mak)2«2_ t^jyijä K a r a k l a d ı ; «ts-ü^jä J( oI tavarığ karakladı = o, yol kə- sib mal aldı», (tjU!^jä ->üja karaklar - karaklamak). Yağ- maca. K a ş u k l a d ı : « i j £ i ^ J( ol balığ kaşukladı = o, balı qa- şıqladı», (jWiLİİiä. jililiä kaşuklar - kaşuklamak)-**l K u I a k 1 a d ı; «t^-£>^ Jİ ol oğlm kulakladı = o, oğlunun qulağma vurdu», (jUslüa -jyila kulaklar-kulaklamak). ı^j!!İİ»a K u m u k l a d ı : «t5J^İ^ at kumukladı=at təslədi, təzəklədi». t545lİ4a K u m u k l a d ı : biri K um uk adlı bəyin himayəsinə girsə, yenə belədeyilir. (juyA»a. kumuklar-kum uklam ak). tjXilİİa K o n u k l a d ı : bəg məni konukladı = bəy məni qonaq etdi». Başqası da beldir, (jWAİja -j!:üia konuklar - konuklamak). Oğuzlardan başqa boylarm dilində bu söz bir adamın ev sahibinin razılığı olmadan onun evində ge- cələməsi mənasmdadır. Bu şeirdə də işlənmişdir: j !;Üj( tjJSj y_*j ^---- S( i j J İ j u l ’j p - \ IjA İJ-frl «Çaruk>>ia b aş iay a n söziərdəki r horfinin üstündn folhə, a itın d a kosro var. Bu, ho- min sözlərin həm «çaruk», həm də « ç a n k » o x u n a bilocoyinə işarodir. Bəsim A ta l a y m qcydinə görə, b u n u n ərəbcosindo dolaşıqiıq v a r (I3LT, IH, s, 338), 2«^ B u ra d a iso sözlərdə ş horfinin ü stü n d o rətho, a l tm d a kəsro var, Bu, homin sözlərin hom « k aş u k » , həm də «kaşık» o x u n a bilocəyini göstorir. 298 Mahmud Kaşğari «Yağı bəgdin udhukladı, K ö rü p süni adhıkladı, Ölüm anı konukladı, Ağız içrə ağu sağdı». Yağı bəydən yana uyudu, Qoşunu görüb çaşdı, Ölüm onu q o n a q etdi, Ağzının içinə ağı sağdı. (Düşmən bəydən sarı uyudu, onu ciddiyə ahTiadı, qəfıldən qoşunu gö- rəndə çaşdı, heyrətə düşdü, ölüm onu q o n aq etdi, ağzma zəhər töküb öldürdü). B i ç ə k 1 ə d i: Ji ol anı biçəklədi = o onu bıçaq- ladı», biçəklər - biçəkləmək). B e d ü k 1 ə d i: «t5 J( ol məni bedüklədi = o məni böyük saydı». bedüklər - bedükləmək). tjjJiLL B e 1 ə k 1 ə d i: LS_L» j( qI m a n q a beləklədi = o mənə ər- məğan verdi», ( u S U ^ . p s S , beləklər - beləkləmək). T ə z ə k 1 ə d i; «(^jyijj lil at təzəklədi = at təslədi», ( - j ^ jj Li u y i j i təzəklər - təzəkləmək). T ə j i k 1 ə d i: J( ol anı təjiklədi = o onu tacik, fars saydı, lacikə nisbət qıldı», (c-SUjl£j? tqjiklər - təjikləmək). t5j>LsLİlı T e ş i k 1 ə d i: « tsJü su ij^ | j( ol anı teşiklədi = o onu acgöz, qa- nnqulu saydı», (u s u ^ ls ^ teşikləı-teşikləmək). Ç ö r ə k 1 ə d i: « t ^ j j ; j ı j( ol unuğ çörəklədi = o, undan çö- rək bışırdı», (.-SUüLSjk çörəklər - çörəkləmək). K ə I ə k 1 ə d i: « t s 4 ^ j S ^ i J( qI anı kərəklədi - o onu axtardı, araşdırdı». (^UüSjS kərəklər - kərəkləmək). Divanü lüğat-it-türk 299 K ö r ü k 1 ə d i: «^5-ıy-SjS jjjl J( ol oluğ körükbdi = o. odu kö- rüklədi», ( ^ u r ^ jS .j^isjjs körüklər - körükləmok). K ö ç ü k 1 ə d i: « 6 ^ ' J( ol oğlın köçüklədi = o. oğlu- nun yanına vurdu», (>-SU!ıi.sJi£ köçüklər-köçüklə- mək). K i ç i k I ə d i: cr'* J^ ol anı kiçiklədi = o onu kiçik say- dı», kiçiklər - kiçikləmək). ^jiU jj T u r u m 1 a d ı: «cs-Ö-«jj J( ol suwuç turumladı = o, suyu boyu ilə ölçdü», (suyun dərinliyini boyu ilə ölçdü», (jUiUjp turumlar ~ turumlamak). jSXaJi T a r 1 m 1 a d i: J( ol öküzni tarımladı = o, bir ada- cıqdan digərinə hoppanmaqla çayı keçdi», ( J ' ^ ^ j j - j ^ > tarımlar - tanmlamak). tsJ!ijjj B ü t ü n 1 ə d i: Jl ol sözüg bütünlədi = o, sözün gcrçək olub-olmadığını araşdırdı». Başqası da belədir, (c^U!5üİ . j 5 Uj^ bütünlər - bütünləmək). ıj£Ll’J B u r u n 1 a d ı: J ol anı burunladı = o onu burunla- dı, onun burnuna vurdu», (J>-«^ jj burunlar burun- lamak). (^j!iü^ T a b a n 1 a d ı: « c 5 J ^ ls S^ təvəy tabanladı=dəvə ona dabanı, ayağı ilə vurdu», tabanlar- tabanlamak). j!11^ S a p a n 1 a d ı: J ol ycrig sapanhıdı = o, ycri xışla, kotanla sürdü», sapanlar-sapanlamak). BU BABIN M İSA L O L A N L A R I csjVjİj Y a ğ I r 1 a d i: « t s J V j * j J( ol atın yağırladı = o, atın yağırını sağaltdı». Atı yağır cləsə J( ol atığ yağnllı» deyi- 300 Mahmud Kaşğari lir. Bu, ərəb dilində də bebdir, yoxsul oldu mənasında zəngin oldu mənasında deyilir. sözü zülm etdi, Ja-ai söz isə ədalətli oldu deməkdir, ( yağı rl ar - yağırlamak). j V j L Y a w u z l a d ı ; Jf oI yawuzladı nənqni=o, nəsnə- ni pis hesab etdi», ( - j Vj L yawuzlar-yawuzlamak). Y a z u k l a d ı : cr'* bəg am yazukladı = bəy onu bir günahı üzündən yaxaladı», ( J '- « ^ ^ yazuklar - ya- zuklamak). j£iSJh Y i t i k 1 ə d i: J( ol at yitiklədi = o, itən atmı soraq- ladı, at barədə yetikləşdi». Başqası da belədir, ( - j M ^ iSLSSŞj yitiklər - yitikləmək). ( S ^ J i Y a r 1 m I a d ı: «ts Ji^ jj oI yoluğ yarımladı = o, yolu yarı etdi». Başqası da belədir, ( -J:L a J j yarım lar - yarım- lamak). Y e I i m 1 ə d i: «t5-£>UL j ( j( oI ok yelimlədi = o, oxa lələk yapış- dırdı». Y e 1 i m 1 ə d i: « Jİ oI yoluğ yeIimIədi=o, yolu yoxla- dı», (yolda düşmənin avanqardı və pusqu olub-olmama- sını öyrənmək üçün qoşundan öncə ayrılıb getdi), ( - j ^ yelimlər - yelimləmək). Y a ğ r 1 n I a d ı: yJİ J( oI anı yağrm Iadı=o on u n kürə- yinə, yanma vurdu», ( j U U j i j - j ^ j i ^ yağrınlar-yağrm la- mak) 2 « 4 . Y azm a və b asm a nüsxələrdə bu s ö z b r i n imlası iiə bağlı f ə r q b r var. Y a z m a n üsxə də < y arm lam a k» şəklindo olm alıdır. Divanü lüğat-it-türk 301 Qayda: Bu bölmənin əmri-hazır şəkli beş hərf üzərində qurulur. Məsələn: « ^ VjÇİ məni ağırla = məni əzizlə, mənə hörmət et», « m anqa at bağışla» cümlələrindəki «VjftS ağırla», bağışla» sözləri kimi. Iqrarda, inkarda, xitabda, faillər və faillərin sifətlərində, ismi-məfulda, zaman, məkan və alət isimlərində qayda keçən bölmədə olduğu kimidir. Hamısm da qayda birdir, dəyişməz. Bu bölmədən məchui bir fe’I yaratm aq üçün əmr şəkli üzərinə bir J 1 əlavə edilir. Bu surətlə sözdə iki J 1 olur. « ts ^ jp ' j ' ər ağır- Ialdı=adam əzizləndi», at bağışlaldı=at bağış- landı» kimi. Bunların J ər ağırlandı», ‘jI at bağışlandı» kimi söylənməsi də mümkündür. Ancaq bi- rinci variantı daha işləkdir. İki adam arasında bir işin ortaq, müştərək görüldüyünü göstərmək üçün o- ş hərfmin əlavə edildiyini söyləmişdik. Bu bölmə altı cür olur. Birincisi: söz hərfı-illətsiz üç hərfli isimlərdən yaranmış olur. Məsələn: jŞ kapuğ kiritləndi = qapı kilidləndi». Sözün əsli üç hərfli « ^ j^ kirit»dir. Ona - b n d i şəkilçisi artınlm aqla fe’I düzəldilmişdir. « ls £ ^ * ^ J( ol anı kasıkladı = o onun ovurduna vurdu». Üç hərfli « j ^ kasığ» ovurd deməkdir, ona [-ladı şəkilçisi] əlavə edilməkb fe’I yaradılmışdır. Bu bölmə hər mənada bu şəkildə davam edir. İkincisi: fe’l adı çəkibn şey və ya adam cümbsindən sayıhr, ona nisbət qılınır. Məsəbn: «ti J( o I anı oğuzladı=o onu oğuz 302 Mahmud Kaşğari saydı. oğuzlara nisbət qıldı», cr** ol anı çigiliədi = ü onu çigillərə nisbət qıldı, çigil saydı». Bir adanı hər hansı bir şeyə nisbət qılınsa, yenə b e b deyilir. yji Jf ol anı saranladı» sözü də bebdir, «o onu xəsis saydı» demək- dir. Ərəb dilində də belədir, deyilir ki, «sən onu zülmə, fisqə nisbət etdin» deməkdir. Üçüncüsü; adı çəkilən bədən əzasma vurmaq mənasmdadır. « Jf ol anı karmladı = o onun qarnm a vurdu», « Jf oI am bögürlədi = o on u n böyrəyinə vurdu». Bu, ərəb dili ilə atbaşı yarışan türk dili üçün böyük fəzilətdir. Çünki ərəb dilində də isimdən fe’I yaradıla bilir. Məsələn: sjÜ yanbızma vurdu, başma vurdu, sidikliyinə vurdu, dərisinə vurdu deməkdir. B aşqalan da buna bənzəyir. Türklər də eyni şəkildə isimdən fe’I düzəldirlər. töşlədi = döşünə vurdu» kimi. Əsli «a^jj töş»dür, köks, sinə deməkdir. Bütün türk dillərində bu m ənalarda istifadə edilən isimlərdən fe’l yaradılır. Dördüncüsü: fail adı çəkilən alətlə bir işi məfulun üzərndə həyata keçi- rir. Jl' ol am kılıçladı = o onu qılıncladı, qılmcla vurdu», İJİ J( ol atığ çıbıkladı = o, atı çubuqladı, çubuqla vurdu» kimi. Bcşıncısı: adı çəkılən şeyi öz cinsindən ayırmaqdır. Məsələn: « pamuk uruğladı=pam bıq çiyiddən ayrıldı», « (^ j V ^ taluladı nonqni = nəsnəni seçdi». Altıncısı: fe'I yuxarıda saydığım m ənalardan heç birini ifadə etmir. öz müstəqim mənasmda çıxış edir. Məsələn: «t5ÄLiİj j( ol manqa at bağışladı = o mənə at bağışladı», < .< tS-iVj&t iDnqıi məni ağırladı=tanrı nıəni əzəzlədi». 303 Divanü lüğat-it-türk______ _________ Bundan sonra bunu da bilınlisən ki. qaydaya uyğun olsa bclə hər isim- dən fc'I yaranmaz. Söz gəlimi, « J —^ kosık». yəni fındıq sözündən kosıkladı» deyə bir fe'l düzəldə bilməz- sən. ancaq « J ^ kaşuk» sözündən kaşukladı = qaşıqladı» fc'Iini düzəldə bilərsən. Yenə bu şəkildə « at konakladı» dcyə bilməzsən, («(İ jä konak» yabam bir darı növüdür), ancaq «csJ!üja ^ j( oI məni konukladı =0 məni qonaq etdi» deyə bilərsən. Halbuki onlarm ikisi də üç hərflidir. Deməli. isimlərin bir qismindən fe’I yarat- maq olar. bir qismindən isə olmaz. Əgər bir adam analo- giya yolu ilə belə isimlərdən fe’I düzəldərək danışsa, eybi yoxdur, ona heç kim mane olmaz, səhv clədin deməz. Bu, o adam üçün bir çıxış yoludur. Bu bölmə ilə [yəni J lamlı bölmə] u nunlu bölmə-^^ arasında fərqlər var. Deınişdik ki, nunlu fe’IIər fc’lin failə lazım olduğunu və failin o işi təkbaşına gördüyünü bildirir. Bu bölmənin fe’lləri isə fe’Iin faildən başqasına, yəni işin işi görəndən başqasma keçməsini bildirir. Birincisi: ü nunlu fc’lə misal olaraq J ər ətükləndi = adam ayaqqabı sahibi oldu», ^Ujyığaç ərükləndi = ağac ərik verdi» cümlələrini göstərmək olar. Bu bölmə ərəb- lərin J ^ ' babına uyğundur. J lamlı bölınəsinə daxil olan, - c 5JV [-ladı şəkilçisi] qəbul cdən fe'llər isə ərəbcənin təfil Oıob dilino və h,^rn.'>rin,") aşina o lm a y a n Dxııcularm bu i/a h a tı daiıa ay d m ş.ıkiiti.'i başa düşm.-ıi.ıri üçiin qısa ş,ıi s ö /.I, t i ' bölm.")si il,! ((-landı/k^ndi)) ş.ıkilçisi q.obul cd,"!!! sö /lo r böl- m.osini müqayis.T cdir. birinciy.ı t.ırkibind.ıki I h.'irHnd.on di)layı «lamlı». ikinciy,') n lınıinıdən dolayı « n u nlu» dcyir. Ö / dilimi/drı sadn bir misal: «o. q apım kilidl,xli». «qapı kilidlondi». Ərəb dilçiliyino .xas o la n i/a h a t ü / ü n d o n dola şıq görünon mosolo oslindo bu qodor bositdir. 304 M ahm ud Kaşğari babına uyğun gəlir, həmişə təsirli olur. ol ot lcörükbdi = o, od körüklədi», J( ol kapuğ kirit- lədi = o, qapını kilidbdi» kimi. Əgər fail adı çəkilən şey b bərabərdirsə, 0 nunlu bölm ə bu m ənada isim brin ham ısm ıdan fe’l yaratm ağı qəbul edir. Bunun qaydasmı göstərm işik. Bu fe’lb r şəxs şəkilçibri ilə birgə işbndikdə onlardan J 1 hərfı düşür. M əsəbn: «j»j2Sj( (> mən udhıkladım », «tiüiÖj( ö*- sən udhıkladınq», «cs-i3äj( ol udhıkladı», «yuxuladım», «yuxuladın», «yuxuladı» de- məkdir. D igər fe’l b r bunlarla m üqayisə olunaraq düzəl- dilə bibr. D örd hərfli fe’lb rd ə iki sükunlu ard-ard a g ə b bilməz. Çünki bu növ sözbrin son hərfı ^Svj zəlakə hərfləri i b yanaşı gəlir. O m əna b u rada olmaz. « < -S U j^ J -<^jjj5C»j| ərmə- gürdi-ərm əgürər-ərm əgürm ək» kimi, «tənbəlbşdi-tənbəl- ləşər-tənbəlbşm ək» dem əkdir. B ununla bərabər bu sö zb r- dən j vav hərfı düşür və söz » şəklini alır və iki sükunlu bir arad a olmur^^ö. Bunu yadm da yaxşı saxla! Bə ,m A talay tu r k sozlər.nın ərə b əUfbası Uə yazıhş, z a m a n ı o r t a y a ç.x an m ə nas.z q ay d a la ra bu dətə yum şa q şək.Idə ı c a k s i y a ve.'mişdir: « B u q a y d a l a r sözün ə rə b hərf- lər. ila yaz.l.ş.na görədir>> ( D L T , III, s.349j. Divanü lüğat-it-türk 305 Yüklə Dostları ilə paylaş:
|