M a h m u d k a ş ğ a r I n I n çəkdiyi və «Divanü lüğat-it-türk»ə
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- BİSMİLLAH İR-RƏHMAN İR-RƏHİM ĞÜNNƏLİ FE’LLƏR KİTABI
- Fe’lin kökündə əlif, vav və ye hərflərindən ikisi olsa, ona «ləfıf» deyilir. Həmin iki
- « t 5 A Ä i« V j j J( o l m əninq b irb minqəşdi = o
|
l İL j U i I - S u w I a n q: « 0 « suwlanq saç = qıvnm olmayan düz saç». K a 1 k a n q; qalxan. Bu sözün « 6 ^ kalkan» şokiı də var. BU B A B IN M Ə N Q U S O L A N I T a y 1 a n q: « J taylanq ər = incə. kübar. boy-buxunlu. rəngi parlaq, geyim bri təmiz adam ». Bu sö / daha çox gənclər haqqm da işlədilir, laylanq yigit=yara- şıqlı gənc». B U B A B IN c N Ç -L IĞ Ü N N Ə L İS İ K a z ğ a n ç: qazanc. K o r k u n ç: qorxunc. T ə z g i n ç: dağ dönəməci, dağ büklüm ü. dağ çıxurasi. Başqası da b e b d ir. Girintili-çıxmtılı, qıvnlan yola « J j j ^ j 2 təz- ginç yol» deyilir. B U B A B IN M İS A L O L A N L A R I Y ö r g ə n ç: təzginç mənasmdadu'. Y ö r g ə n ç: ağaca sarm aşıb onu qurudan bir bitki növü, sarma- şıq. J İ ^ F Ə ’L Ə ^ U B A B I K o n q r a ğ u : zəng, zm qırov, qum rov. Divanii lüğat-it-türk 335 K o n q r a ğ u: qulağm altm da olan çıxıq sümük. S ə n q r ə g ü : sənqrəgü at = əngi xəstəliyi olan at». D aim a burnundan irin kimi fırtıq axır. D aim a fırtığı axan uşuğa bu sözlə söyülür. B U BA BIN M İSA L O L A N I Y i n q d ə g ü: fırtıqlı. U şaqlara söyüldüyü zam an belə deyilir. BU B A BIN BEŞ H Ə R F L İL Ə R İ H Ə R N Ö V H Ə RƏ K Ə Sİ İLƏ, FƏ ’Ə N LA L BABI S 1 n q a r s u k: iki nəfər ata m inəndə arxada oturan adam m yeri. (jSLSjJLi M ü n q ü z g ə k : çox işləməkdən dolayı əldə yaranan qabar. A X IR IĞ Ü N N Ə L İ SÖ ZLƏ R K a r a n q ğ u : qaranlıq. j ^ j ^ K a z a n q k u: «t^-^ 3 ^ ^ ^ yıp kazanqku boldı = ip açılma- yacaq dərəcədə çox dolaşdı». B U B A BIN M İSA L O L A N I Y a n q 1 1 ğ a n: « J yanqılğan ər = yanılan adam». Hər hansı bir şeyi unudan, yanılan adam . 336 Mahmud Kaşğari BU BA BIN BAŞQA BİR N Ö V Ü ^ T ə n q ə l k ü ç ; döləngəc-^-^ deyibn bir quş. Oğıızca. T ə n q ə l g ü n : oğuzlardan başqa yerdə qalan lürklərin dilin- də döləngəc ad lan an quş. T ə n q i r g ə n ; tanrıya ibadət edən alim. M üsəlm an olmayan tü rk b rin dilində. BU BA BIN A L T IH Ə R F L İL Ə R İ (jjoKJj Y a n q a l d u r u k ; yapm cm m arxasm a, boynuna tikilmiş bir keçə parçası; kukulet, başlıq. O, başı yağışdan, borandan qorum ağa xidm əl edir. [Qayda]: Bu bölmədə iki sükunlu yan-yana gəlmir. Çünki ğünnənin özü təbffüz üçün ağırdu'. B unun üstünə yan-yana iki sükunlu da gəl- sə, təbffüz m üm kün olmayacaq dərəcədə ağırlaşar. Ona görə də tələffüz asan oisun deyə ğünnə zəlakə hərfləri ilə bərabər gəlir. Bu, kifayət deyil. İki sükunlu ib ğünnə yalmzca sözənqri kişi = boşboğaz adam» ibarəsində gəlir. B urada zəlakə hərflərindən j r var- du'. O, tələffüzü asanlaşdm r. Bunu yaxşı bil. Ğünnəli isim b r kitabı bitdi. -^-'’Bəsim A ta l a y ın q e y d in ə görə. bu g ü n A n a d o l u d a «döləngəc» a d l a n a n bu quşun adı « tölənqgəç» im la sn ıd a olm alı idi ( D L T . 111. s. 388)^ Divanü lüğat-it-türk 337 BİSMİLLAH İR-RƏHMAN İR-RƏHİM ĞÜNNƏLİ FE’LLƏR KİTABI 338 Mahmud Kaşğari İKİ HƏRFLİLƏR BÖLMƏSİ T ə n q d i; kuş tənqdi = quş havalandı». T ə n q d i; tənqər - tənqmək).-'’'^^ T a n q d ı; « ( S ^ j! oi anınq başın tanqdı = o onun başını bir sarğı ilə sandı». H ər hansı bir şey iplə m öhkəm sarınsa, yenə belə deyilir, ta n q ar - tanqm ak). ijjSJü T o n q d ı: dondu, buz bağladı. suw tonqdı =su don- du». Başqası da belədir. T o n q d ı; J ər tonqdı = adam soyuqdan dondu, az qala öldü», ( i j U ^ to n q ar - tonqm ak). S i n q d i; sindi, həzm olundu. o-! aş sinqdi = yemək sindi, həzm olundu». S i n q d i; hopdu. ^ jjj suw yergə sinqdi = su yerə hopdu». S i n q d i; büsLl^ söz könqülgə sindi = söz qəlbə yatdı», (uSUSü^ - j ' ^ ^ sinqər - sinqmək). B u r a d a Bəsim A ta la y ın və u y ğ u r naşirlərin bu m a d d ə ilə bağlı eyni m ə z m u n d a beiə bir q eydi v ar; «Bu söz y azm a n ü sx ə d ə « sə n q d i-s ə n q ə r-sə n q m ə k » şəklində s hərfl ilə yazılm ışdır, M üəllifin bu sözün a l t m d a t hərfi ilə b a ş la y a n sözlər q r u p u n u yerləş- dirdiyini nəz ərə a l a r a q biz bu fe’lin keçm iş z a m a n . m ü z a r e və m ə sd ərin i t ilə « tə n q d i- tə n q ə r - t ə n q m ə k » şə klində verməyi q ə r a r a a ld ıq » ( D L T , III, s. 390; T T D , III to m , bet 532). S alih M ü tə lH b o v isə qeydə lü z u m g ö n n ə d ə n h ə m in sözləri « tə n q d i- tə n q ə r- t ə n q m ə k » k im i ve r m işd ir (TS D , 111 to m , bet 398). Divanü lüğat-it-türk 339 S i n q d i; liioa uS'jji ördək kam ışka sinqdi = ördək qamışın, çör-çöpün arxasına girərək gizləndi». Bir adam ev yiyəsindən xəbərsiz onun evinə və ya başqa bir yerə girib gizlənsə, yenə belə deyilir. ( M ö n q d i; d\ at m önqdi = at ayaqlarm ı yığdı və soncuq atdı, şıllaq təpik atdı», (uSUSLi -jtiL i m önqər-m önqm ək). B U B A B IN M İSA L O LA N I jjiSSi Y e n q d i; J ər anı yenqdi = adam bir işdə onu yendi, məğlub elədi». Oğuzca və qıpçaqca. («-SUSLL .jl5LL yenqər - yenqmək). 340 Mahmud Kaşğari ÜÇ HƏRFLİLƏR BÖLMƏSİ HƏR N Ö V H Ə R Ə K Ə SİİL Ə FƏ ’ƏLD İ BA BI T ə n q ü r d i : S J ər ok tənqürdi = ad am göyə doğru ox atdı», (ox göydə görünməz oldu). Əldən buraxılan quş uçub gözdən itsə, yenə bu söz işbdilir, ( - j >- “ tən- qürər - tənqürm ək). ı^jjŞü^ S i n q ü r d i: j?-2 Ji ol tançu sinqürdi = o, loxmanı uddu, sindirdi». Başqası da belədir, - j j f ^ sin- q ü rü r - sinqürm ək). S i n q i r d i: « ı j ^ j f ^ yağm tərigə sinqirdi = yağı dəriyə hopdurdu, yedirtdi». Başqası d a belədir, ( - j j f ^ sinqirür - sinqirmək). (^jjüä K o n q u r d u : J ər yığaç k o n q u rd u = adam ağacı qanırdı, qopardı». Başqası da belədir. Əgər külək bir nəs- nəni qoparsa, yıxsa, yenə belə deyilir, (‘- S '- a j^ - j J ^ kon- q u ru r - konqurm ak). K i n q ü r d i: J ər əwin kenqürdi = adam evini ge- nişləndirdi». Başqası da belədir, - j J ^ kinqürür -kinqürm ək). T a n q 1 z d ı: )jä«lSo( jl ər öpkəsində tanqızdı = adam hirsindən, öfkəsindən şişdi». Bu, acığm dan şişmədir. 341 Divanü lüğat-it-türk ^ j j ^ T a n q 1 z d ı: « t s - J ^ öpkə tanqızdı = ciyər şişdi, kabab oIdu». Bu, ciyər yeməyi bişərkən yaxşı bişməsi və qabar- ması üçün onun üstünə xardal və sirkə tökm əkdir, ( -jjf-S jU jSoj tanqızar - tanqızmak). T ə n q ə ş d i: tənqəşdi nənq = bir nəsnə bir nəsnə ilə tənləşdi, bərabərləşdi». Bu şeirdə də işlənmişdir: j l ^ Jİ (j«j jV «M əninq bilə kənqəşdi, Bilgi m anqa tənqəşdi, Ərən bilə sünqüşdi, A lplar başm ol yuvar». M ənim lə məsləhtəşdi, A ğh m ənim kinə tən oldu, Ərənlərlə süngüləşdi, İgidlərin başm ı yuvarlayır». (M əndən bəzi məsləhətlər aldı, bu sayədə ağh, biliyi m ənim qədər oldu, savaşda çarpışdı, igidlərin başm ı top kimi yuvarlayan odur), ( .jj*äLSJj tənqəşür - tənqəşmək). 4 Sd*iiüj T ü n q ü ş d İ331: «tsJ*iiüj J ə r tünqüşdi = adam gücdən düşüb tabe oIdu», (>-SU*iİÜj -j^ -iü j tü n q ü şü r - tünqüşm ək). jSuSJj T o n q u ş d 1^32 • tonquz tonquşdı = donuz göz- lərini dikərək, zilləyərək adam a hücum etdi». ■ ” i Seçkin Ərdi ilə Sərap Tuğba Yurtsevər bu sözü «tönqişdi» kimi (DLT-2005, s.585), uyğuriar «tüngüşti» kinıi (TTD, III tom, bet 537) oxumuşiar. ” 2 S.Ərdi ilə S.T.Yurtsevər bu sözü «tünqüşdi» kimi (DLT-2005, s.604) oxumuş, Salih Mütəllibov isə incə saitlərdə «tönqüşdi» şəklində vermişdir (TSD, bet 402-403). Həmin 342 Mahmud Kaşğari t^juSiİLjj T ö n q ü ş d ı : « etməkdən çəkindi, gözlərini n ifrətb , iyrənərək əmr edən adam a dikdi», tönqüşür-tönqüşm ək). S i n q i ş d i: suwlar kam uğ sinqişdi=sular büsbütün çəkildi». Başqa bir şeyin hissələri arasm a hopan, sızan hər maye üçün b e b deyilir, (>^U^ şür - sinqişmək). S ü n q ü ş d i; V j j J ikki ər birlə sünqüşdi = iki adam bir-biri ilə savaşdı, süngüləşdi», ( i -SL a *İ5 ^ sü n q ü şü r- sünqüşm ək). K ə n q ə ş d i : « t s - i « ^ ^ J ol m anqa kənqəşdi = o mənimlə bir m əsəb barədə gənəşdi», (ı-£U*iLSLj^ kənqəşür - kənqəşmək). O n q u k 1 1 ; j j ’ji anm q yüzi o n q u k tı= o n u n üzü xəs- təlikdən və ya başqa səbəbdən bürüşdü». O n q u k 1 1 ; barçm onquktı = ipək p arçam n təzəliyi, gözəlliyi getdi, parlaqlığı soldu». H əm in vəziyyətə düşən hər nəsnə barəsində bu söz işlənir, (jUİiLSf -jlaİL:! onqukar - onqukm ak). M u n q u k 1 1 : J ər m unquktı = ad am b öhrana, sıxm- tıya düşdü», (J>.^>İİLx» . j \ j ! sj U m u n q u k ar-m u n q u k m ak ). O n q u 1 d ı: sökəl onquldı = xəstə yaxşılaşdı». tsJÖüi O n q u 1 d ı: «csJJ^İ o " ' ış onquldı=qarışıq iş düzəldi», ( - j ^ i jLal^f o n q u lu r-o n q u lm a k ). Ü n q ü 1 d i; « i S ^ ^ yığaç ünqüldi = ağac oyuldu». Başqası da belədir, (ı-SUliSLji - j j ^ i önqülür - önqülm ək). söz « to n q u z » ismi ilə bağlı fe’l o l d u ğ u üçün («tonq-» k ö k ü h ə r ik isində var) « to n - q u şd ı» şə klində olm alıdır. U y ğ u r l a r d a « t o n q u ş d ı » kimi verm işlər ( T T D , III. bet 537). Divanü lüğat-it-türk 343 T a n q 1 1 d ı; «o^Lj tanqıldı baş = baş sanndı, sandıldı». Hər hansı bir şey iplə sarmsa, yenə belə deyilir, ( j L a I ^ tanqılur - tanqılm ak). ts J lS o j T o n q u 1 d ı; «ts^l5LIi öiuu! j\ ər jştm tonquldı = adam işdən ümidini üzdü», ( JLaIİLu tonqulur - tonqulmak)-'’-'’'l T a n q 1 n d ı; üAi J ər başın tanqındı = adam başqa birinin köməyi olm adan başmı sarğı ilə sandı», ( - j j ^ j u : ^ tanqm ur-tanqm m ak). M Ü Z A Ə F BABI T ü n q ü 11 i; « J ^ J ər başm tünqütti = adam başını əy- di». Başqası da belədir, (u£La 1 ^ - j J ^ tö n q ü tü r-tö n q ü t- mək). T ə n q i t t i; « ji ər okm tənqitti = adam oxunu göyə doğru yüksəltdi, oxunu səmaya milləndirdi», ( l Sİ m ^ tənqitür - tənqitmək). K i n q i 11 i; «(Jif-^ J ər əwin kinqitti = adam evini geniş- ləndirdi». Başqası da belədir, (ı-SUifJuS -jjaSü^ kenqitür - kenqitmək). D Ö R D H Ə R FL İL Ə R tsJL5Üj£ K ə n q ə d i; « csj L5 ü ^ LSLla J( ol m anqa kənqədi = o mənimlə gə- nəşdi, bir məsələdə mənimlə rnəsləhətləşdi», ( uSUliLL^ kənqər - kənqəmək). B u n u n m ü z a r e və m ə s d ə r i n i B a s im A t a l a y q o y m u ş d u r . 344 Mahmud Kaşğari K i n q ü d i: j n yer kinqüdi= yer genidi, yer geniş- ləndi». Başqası d a belədir, kinqür - kin- qümək). BU B A B IN LƏFİF334 N Ö V Ü jisüj Y o n q a d ı: « t s S o\ anı bəggə yonqadı = o on u bə- yə şikayət etdi». Başqası da b eb d ir, ( yonqa r - yonqam ak). Fe’lin kökündə əlif, vav və ye hərflərindən ikisi olsa, ona «ləfıf» deyilir. Həmin iki hərf yan-yana gəlsə «ləfifı-məqrun», yəni «bitişik, yanaşı ləfif», yan-yana gəlməsə «ləfıfi-məfruq», yəni «ayrı, ayrılmış ləfi5> adlanır. Divanü lüğat-it-türk 345 DÖRD HƏRFLİLƏR BÖLMƏSİ H Ə R N Ö V H Ə R Ə K Ə SİİL Ə FƏ ’LƏ L D İ BABI T ə n q t ü r d i : J( ol kuş tənqtürdi = o, quşu əlin- dən uçurtdu». Oxu havaya doğru buraxsa, yenə belə de- yilir, - j J ^ tənqtürür - tənqtürm ək). j jj5üj T ö n q d ə r d i : « j ^ j ' ^ J ol ayak tönqdərdi = o, qabı döndərdi, altmı üstünə gətirdi». Başqası da bebdir, (tiUj'jSÜj - jjJSüj tönqdərür - tönqdərm ək). jJ5ü^ S i n q d ü r d i: « j J j ^ i ^ süçik aşığ sinqdürdi - şərab yeməyi sindirdi, həzm etdirdi». jjsü u S i n q d ü r d i : J( ol anı əwgə sinqdürdi =o, onu evə qapatdı, evdə gizlətdi». (<-iUjjSü^ - j j ^ ^ sinqdü- rür -sinqdürm ək). ^ j M u n q k a r d ı : « j ^ J ^ J ol anı m unqkardı = o onu izti- raba, sıxmtıya saldı», (jLajSsül. -JjSJU m unkarur - mun- karm ak). t 5 JjSü 2 T ə n q ə r d i : « j ^ J ^ ^ J ü Jü J* ol bir nənqni birgə tən- qərdi = o bir nəsnəni bir nəsnəyə tən eləldi», ( - j j j ^ iSUjSJj tənqərür - tənqərmək). tsjJıKJj T ə n q l ə ş d i : « j ^ * i ^ ^Sjjj jü bir nənq birgə tənqləşdi= bir nəsnə o biri ilə tənləşdi», (<-SU*ilsüj .j^j*ilsüj tənqləşür - tənqləşmək). 346 M ahm ud Kaşğari T 1 n q 1 a ş d ı: « , 5 ^ J ( o I m əninq birlə söz tmq- laşdı = o, söz dinləmək işində m ənim lə yarışdı», ( jU iK J j tm qlaşur - tm qlaşm ak). T a n q 1 a ş d ı: k işib r bu ışığ tanqlaşdı = adam lar bu işə m at qaldı, heyrət və təəccüb etdi», ( J U İ K 2 tanqlaşur - tanqlaşm ak). H əm in söz bu şeirdə də işbnm işdir: diLj ^ Jj( ü^i y — jäı ä J j J —fi J^jSLIa ^ J jS^ «Ördi bulıt m qraşu, A ktı akın m ünqrəşü, K aldı budun tanqlaşu, K ökrər takı m anqraşur». Bulud inləyərək toplaşdı, M öhkəm sel axdı, X alq bu işə m at qaldı, G ö y b r bağırıb kükrəyir. (Yağışı vəsf edərək deyir: buludlar inilti ib toplaşdı, on lard an gurultu ı b selb r axdı, xalq heyrətə düşdü, göydə şim şəkbr çıxır, sanki göy hayqırır). M ə n q d ə ş d i: ^ rağ u t m ənqdəşdi = iki qadm qarşılıqh olaraq bir-birinin üz tü k b rin i aldılar, epilyasiya etdıbr», (.iU İ'iJü . . j ; ^ ' ^ m ən q d əşü r- mənq- dəşmək). Divanü lüğat-it-türk 347 B U B A B IN BAŞQA B İR N Ö V Ü M i n q ə ş d « t 5 A Ä i« V j j J( o l m əninq b irb minqəşdi = o m ənim b bir ata mindi». Başqası da b eb d ir, ( (-£L4Äİ« m inqəşür - minqəşmək). ^ i S j ^ K ü n q r ə n d i : « (iJjjS ^ la o*!İ J ər ışka künqrəndi = adam işə girişməkdən çəkinib öz-özünə söybndi», (tənbəllikdən öz- özünə nəsə mızıldandı). Başqası da b eb d ir, ( c i U j j ^ künqrənür - künqrənm ək). K i n q r ü n d i : Jf ol kinqründi = o bir m üddət naz- nemət içində yaşadı», kinqrünür - kinq- rünmək). ^jülSoj T ə n q I ə n d i: o A j ' J ər ışm tən q b n d i = adam öz işinə özü çarə qıldı», ( i -SU j İ ^ tə n q b n ü r - tənqbnm ək). B U BA BIN M İSA L O L A N L A R I Y i n q ş ü r d i : «l 5 Jj^-s^j J ol isig suwuğ tum luğka yinqşürdi = o, isti suya soyuq su qatıb ihqlaşdır- dı», (uSUjliSüj - j j l ^ yinqşürür - yinqşürmək). ^jjİSLu Y a n q k u r d u : «t 5 - > j ^ J ər yanqkurdu = adam qeybdən bir səs və ya işarə almış kimi sağm a-soluna baxmdı», ( - j l j i ^ (jUjisüj y an q k u rar - yanqkurm ak). Bu sö z ü n ilk hərfı y a z m a n ü sx ə d ə h ə m zomma, hom də kəsrə i b hərəkələnm işdir. Bəsim A ta l a y ( D L T , III, s. 399) və u y ğ u r naşirlər ( T T D , III to m , bet 545) o n u kəsrə i b y a z m a ğ m d o ğ r u olacağm ı m ü v a fı q qey d lə bildirmişlər. Salih M üta llibov isə b u n u n ü s tü n d ə n sü k u tla keçmiş, a n c a q o d a sö z ü kəsrə ilə ve r m işd ir ( T S D , III tom , bet 408). Seçkin Ərdi ilə S ə ra p T u ğ b a Y u r t s e v ə r b u sözü « m ü n q ə ş d i» kimi (D L T -2 0 0 5 , s.347) o x u m u ş l a r . 348 Mahmud Kaşğari HƏR N Ö V H ƏRƏ K Ə Sİ İLƏ F Ə ’L A D İ BA BI JİJSLİ- S o n q d a d ı ; J( ol yağını sonqdadı = o, düşməni qovdu», (o, a ta minərək düşm ənin dalm ca düşüb onu qovdu). Y axalam aq üçün hər hansı bir şeyin dahnca qaç- sa, yenə b e b deyihr, (jUl-ıSüL .J iS jL sonqdar-soqdam ak). M ə n q d ə d i ; «c^.jIjsüİi ^ ol an m q saçm mənqdədi = o onun saçmı yoldu». Bu şeirdə də işlənmişdir; (JJJ ^Jİ J J U J J i j I jS jlSf jl ’j j --- ] j j j l «Udhım336 barıp sonqdadı, Təgrə tu ru p anqdıdı, Saçm kıra m ənqdədi, A rzulayu ər awar». D ahnca gedib qovladı, M ühasirəyə aldı, Saçmı qırıb yoldu, Bu b ə n d d ə k i səhvlərlə bağlı Bəsim A ta l a y m ə t n a l t m d a k ı haşiyədə geyd verm işdir ( D L T , I II, s. 401). Ç inəc ə ( D L T -Ç in , III cild, s.393) və u y ğ u r c a n əşrlərdə də qeydlər v a r ( T T D , I I I to m , b e t 548). L a k i n Salih M ü t ə l h b o v u n q e y d i d a h a geniş və d a h a dol- ğ u n d u r. O n a g ö rə d ə h ə m in q e y d i cüzi ixtisarla veririk; «Şeir p a r ç a s m m birinci m is ra s m d a « u d h u m b a r ıp » s ö z ü n ü n d o ğ r u v a r ia n tı « u d h u b a r ı p » o lm a h d ır. «D iy an » ın I cildindəki « m ə n a m n q u d h u k əldim » ib arəsi b u n a dəlildir. İkinci m is a r a d a k ı «təgr» sözü ə rə b cəy ə «həvalə», yəni «ətraf» m ə n a s m d a tə rc ü m ə edilm iş dir. B u m ə n a d a k ı sözə əsərin bir ne ç ə y erin d ə «təgrə» şəklində ra s tlk n ır ki, d o ğ r u s u d a b u d u r . D ö r d ü n c ü m is ra d a k ı « a r z u la yu» sö z ü n ü n ərəbcəsi « ç a q q a l» d e m ə k d ir . B u m ə n a d a k ı söz « D iv a n » m I c ildində « a r ju layu», yəni « ç a q q a l kim i» şə k lin d ə geniş izah edilmişdir. D em ə k, h ə m i n söz « a r z u » deyil, «arju » o lm a h d ır . Ü ç ü n c ü m is r a d a k ı « k a ra » s ö z ü n ə gəlincə, B əsim A t a l a y b u n u «kıra» kim i o x u m a ğ ı təklif e tm işd ir. L a k i n b u sözün əlavə t ə d q i q a t a e htiyac ı v a r » ( T S D , III to m , bet 409-410). Divanü lüğat-it-türk 349 Ç aqqal kimi adam ovlar». (Bir bəyi m əğlub edən adam ı təsvir edir; o onun dalm ca düşüb qovdu, onu tu tm aq üçün ətrafm ı sardı, adam lar da onu m ühasirə- yə aldılar, saçmı yoldular. B urada xalqm toplaşm asm ı çaqqallarm toplaşm asm a bənzədir. Ç ünki çaqqallar yalmz adam a rast gəlsələr, onu m ühasirəyə alır və yeyirlər), ( ij SUI j JL m m ənqdər-m ənqdəm ək). tsJjSüa. Ç 1 n q r a d ı; j f r l j ^ Jf ol konqrağu çm qradı=o, zəng, zm qırov, çaldı», ( ç mqr ar - çmqr amak) . Bu- n a bənzəyən hər səsə belə deyilir. j SJL m S o n q r a d ı ; ər ışka sonqradı = adam işi qə- bul etmədi, tənbəllikdən sözü rədd etdi», ((jUijSül- -jljSüL sonqrar - sonqram ak). ^ jl j ^ K o n q r a d ı ; «c 5 J t j ^ oğlan üni konqradı =uşağm səsi qahnlaşdı», (uşaq həddi-büluğa çatan d a belə deyiUr). ^ j ! j SLİ K o n q r a d ı ; «t#JljS^ koy konqradı = qoyunun rəngi qo- nurlaşdı», ( - J j ^ k o n q rar - konqram ak). ^jl jSüİA M a n q r a d ı; « tsJ'jS ^ J ər m anqradı = adam bağırdı». Baş- qası da belədir, (JL^I jSLLı - j 'j S ^ m anq rar-m an q ram ak ). ^jljSü^ M ü n q r ə d i ; «t^JljS^ j j ' udh m ünqrədi = öküz böyürdü, (j U j ^ - j 'j S ^ m ünqrər - münqrəmək)^^'^. ^ j| >1» M ə n q z ə d i ; « t i Jü bir nənq birgə mənqzədi = bir nəsnə o birinə oxşadı,bənzədi», (*^'^l - J j ^ mənq- zər - mənqzəmək). T a n q 1 a d ı; « iAi' J ər ışığ tanqladı = adam işə heyran oldu, heyrət etdi», ( u y ğ u r n ə ş rlə r in d ə s o n v a r i a n t d a verilmişdir. 350 M ahm ud Kasğari J51SÜJ T ə n q 1 ə d i: ^ j n j n bir nənq birgə tənqlədi = bir nəsnəni o birinə tən ebldi», (jU5l5Lu tənqlər - tənq- ləmək). T 1 n q 1 a d ı; J ər söz tınqladı = adam söz dinbdi, sözə qulaq asdı», -J^SJü tm q lar-tn ıq lam ak ). S a n q 1 a d ı; kuş sanqladı = quş pisbdi», ( -J^SSu, ju y iü * - sanqlar - sanqlam ak). BU B A B IN M İSA L O L A N L A R I Y a n q r a d ı; «cj J>« jjj J( o I bir söz yanqradı = o, giz- lədilməli sözü söylədi, ağzm dan qaçırdı», ( J U j J u y an q rar - yanqram ak). t^jiliüj Y u n q I a d ı: « ( j £ ^ Jf oI koyun yunqladı = o, qoyunun yununu qırxdı», ( j U ^ . j i l s ü : yun q lar - yunqlam ak). H Ə R N Ö V H Ə RƏ K Ə Sİ İLƏ F Ə ’İL A D İ BABI tsjJjSLu T 1 n q 1 1 a d ı: «csJibs^ı tioU nənq tm qıladı = ağır bir şey yerə düşərək dm q elədi», ( u S U ^ tm qılar - tınqıla- mak)-^38 t^j^sLsL^ Ç a n q 1 1 a d ı: cı\ n çanqıladı = vurulan it zəngildə- di». Bu, hürm əkdən fərqli bir səsdir. Bir ad am pis sözlər ' ( D L T - Ç i n , III cild, s.396) və « tm qıladı», Salih M ü tə ilib o v isə «tin qilədi» şəklində I b U , m to m , b e t 412) o x u m u ş la r. S özdəki ikinci ə əiiilə, m ə s d ə r isə («tinqiləmək») ke ılə yazıldığı üçün Salih M ü tə ilib o v u n o x u n u ş u d o ğ r u d u r . M ə s d ə r d ə ^ ke-nin varlığını u y ğ u r la r d a qeyd etmiş V3 o n u S ə r a p T u ğ b a Y u rt s e v ə r b u sözü qalın s a i t b r l ə « t o n q d a d ı » kim i ( D L T - 2 0 0 5 s 578) o x u m u şla r . Divanü lüğat-it-türk 351 deyəndə təlim çanqıladm q = sən çox baş apardm , çox bağırdm » deyirlər. (jWiıSÜA -JLSJ^ çanqılar =çanqılam ak). t^jVjSül- S ü n q ü l ə d i : «t5JVj5Uİu yJİ Ji ol am sünqülədi = o onu süngülədi», (ı-SUV^y^ -jVjSülu sünqülər - sünqüləm ək). t^j!İjSL:^ S 1 n q 1 1 a d ı; ıt smqıladı = it soyuqdan zəngil- dədi». j!5LSLİ« S 1 n q 1 1 a d ı; soyudu». S 1 n q 1 1 a d ı: (4 ^ kulakım smqıladı = qulağım cingildədi», (*^u:ıL^J^ - J h ^ ^ smqılar - smqılamak)-'’-^^. t^jVliÜj T o n q a I a d ı: «t 5 JVliÜj J ər tonqaladı = adam igidlərin və bahadırlarm gördüyü işləri gördü», (J U V I^ -jVliÜj ton- qalar - tonqalam ak). M ə n q i I ə d i; ji ər mənqilədi = adam beyin yedi». Sözün ilkin və əsil mənası budur. D aha sonra bu söz danı- şıq dilində ərəbcə «’^ tu b a ləkə=[müjdələr olsun sə- nə]» ifadəsinə uyğun gələn bir məna qazanm ışdır. Beyin yedi deyimi bir adam üçün qoyun kəsmək və qoyunun ən dəyərli yeri olan beynini həmin şəxsə verməklə onu şərəf- ləndirmək dem əkdir. Sonralar bu söz ləziz yeməklərə sa- hib olan hər kəs h aq d a deyilmişdir. Bu şeirdə də işlənir: (^ j V j SLIL i uü _ j j JJ-H! üAl j V-jIj CıJ (_j j İ j \ j ä ıjji\ iS — ji Salih M ü tə llib o v bu sözü incə s a i t b r b vermişdir ( T S D , III to m , bet 413). 352 Mahmud Kaşğari «Anı yetip sünqübdi, Başm yan d u ru yanqıiadı, Ərən bayup mənqilədi^^o, Anınq alpın kara^^ı boğdı». Ona yetib süngülədi, Y arasını yenidən qanatdı, Ə sgərbrini qənimətlə varlı etdi, O nun igidlərini q ıraraq boğdu. (D üşm ən qoşununu məğlub edən bir bahadırı tərifləyərək deyir; çatıb düşməni süngülədi, onun qaysaqlanan yarasm ı qopardı, öz ərənlərinə çoxlu qənim ət paylayaraq o n lan zəngin, var- lı ebdi3^2^ düşm ənin alplarm ı boğaraq qırdı», ( (-SLC s L jl L i mənqilər-mənqiləmək)-'*43. B U B A B IN M İSA L O L A N I Y a n q 1 1 a d ı: J( ol tonm yanqıladı = o, paltarm ı təzəbdi». Başqası da b eb d ir, (jW lfS i yanqılar - yanqılam ak). ^''0 Bəsim A t a l a y b u sözü m a d d ə b a ş m d a = m ə n q i b d i » kimi, şe irdə isə h ə m ərə b, h ə m d ə la tm əlifbası ilə « m ü n q ilə d i» k im i verm işdir ( D L T , III, s.406). Biz h ə r y e rd ə = m ənqilədi» şə klində verdik. Bəsim A ta l a y m a d d ə n i d ə bir q ə d ə r d ola şıq, q ey ri-sə rrast çevirmiş, b u d e y im in ilkin və əsil m ə n a s m ı aç ıq la m a m ışd ır . O n a g ö r ə də S e ç k in Ərdi i b S ə r a p T u ğ b a Y u rt s e v ə ri n tə rc ü m ə s in d ə n ( D L T -2 0 0 5 , s.343) istifadə e t m ə k m ə c b u riy y ə tin d ə q ald ıq . .141 U y ğ u r l a r şeirin ikinci m i s ra s m d a (eyni z a m a n d a bizim n ü m u n ə d ə ə rə b əlifbası i b ikinci m i s r a d a ) bir hec a a r tı q o ld u ğ u n u g ö stə rm iş, o r a d a k ı « y a n d u r u » s ö z ü n ü « y a n d - r u » , d ö r d ü n c ü m i s a r a d a k ı « k a r a » s ö z ü n ü isə « k ıra» şəklində o x u m u ş l a r ( T T D , III to m , bet 555). Çinlilər heç bir q e y d v e r m ə m i ş b r ( D L T - Ç in , I II ctld, s.398). S a h h M ü tə lli b o v d a b u b ə n d b bağlı heç b ir qeyd v er m ə m işd ir ( T S D , I II to m , b e t 414). H ərfən; beyin yemiş kim i e b d i . Y ə n i öz ərə nlərinə o q ə d ə r q ə n i m ə t verdi ki, o n l a r özlərini q o y u n beyni yem iş kimi hiss elədilər. B u fe’h n m ü z a r e və m ə sdərini biz q o y d u q . Divanü lüğat-it-türk 353 B U N U N BAŞQA B İR N Ö V Ü Y a ş a n q u r d ı ; j j ’j^ ıjol anınq közi yaşanqurdı = onun gözü gün şüasından yaşardı, gözündən yaş axdı», (jUjİüLäu yaşanqurur344 - yaşanqurm ak). B U B A B IN BEŞ H Ə R F L İL Ə R İ T ü n q ü r l ə n d i ; ISI# j! ol m anqa tü n q ü rb n d i= o özünü mənə quda, düngür saydı», Jkxı tün- q ü rb n ü r - tünqürbnm ək). 15^:3 S i n q i r l ə n d i ; « t s ^ j f ^ C j I ət sinqirbndi = ət sinirbndi, ətdə sinir çoxaldı». ts^j5Uuı S i n q i r l ə n d i ; W ya sinqirbndi = yaya kiriş, sinir sarıldı». Başqası da b eb d ir, (ı.iU2j5ü« . j ^ j f l u ı sin q irb n ü r - sinqirbnm ək). M ə n q i z l ə n d i ; kjşi m ənqizbndi = adam ın üzü, bənizi gözəlbşdi, rəngi-ruhu özünə gəldi», ( m ən q izb n ü r - m ənqizbnm ək). M ü n q ü z l ə n d i ; « i S ' ^ J ^ kuzı m ünqüzbndi = quzu- nun buynuzu çıxdı». Başqası da bebdir, ( uSUHjSLİa m ü n q ü z b n ü r - m ünqüzbnm ək). S ü n q ü k l ə n d i ; oğlan sü n q ü k b nd i = uşaq süm ükbndi, böyüdü». Başqası da bebdir, ( uSUiKJuL, sü n q ü k b n ü r-sü n q ü k b n m ək ). Bu fe’lin m ü z a re si m ə tn d ə « y a ş a n q u r » şəklində verilmişdir. Y anlışdır. T ü rk , ö z b ə k və u y ğ u r nəşrlə rində « y a ş a n q u r u r » şəklində düzəld ilm işdir. 354 q ü 1 1 ə n d i: « c 5 ^ j ’ əl >Şka k ö n q ü lb n d i = adam işə könülləndi. işbm əyə əzm etdi». U şaq bir şey düşünsə və başa düşsə, yenə belə deyilir, könqül- Yüklə Dostları ilə paylaş:
|