M a h m u d k a ş ğ a r I n I n çəkdiyi və «Divanü lüğat-it-türk»ə

küribr-küribmək)-^^2
S  a  r  t  1 
a  d  ı:  «tü-i^j*- J   ol  anı  sartladı  =  o  onu  tacir,  sart
saydı»,  (S 
1
  r  t  1  a  d  ı:  « t s J ^ > -  
yıpnı  sırtladı  =  heyvanm  quyru- 
ğunu,  atm  quyruğunu ip b  bağladı,  bükdü».
S 
1
  r  t  1  a  d  ı:  bir  adam   kiçik  bir  dərədən  yuxarı  çıxsa,  yenə 
« 
sırtladı»  deyilir,  (jU^i^ij*- - j^ J " *   sırtlar -  sırtla-
mak).
J   K  
1
  r 1 1 a d  ı-’^^: 
^ J  
ol ərig kırtladı  =  o,  adam m  xasiy-
yətini,  rəftarm ı pis saydı».
K  
1
  r  t  1  a  d  ı:  bir  yaranı  yaxşılaşdırsa,  yenə  «j-ädeyilir,  (l:iJ 
kırtlar - kırtlam ak).
t^jilİjj  T u r k l a d ı :  
jü
 J*  ol  yer  turkladı  =  o,  yeri  eninə-uzu-
nuna  ölçdü».  A tın  bədənini  və  ya  başqa  şeyi  ölçsə,  yenə 
b e b  deyilir,  ( tiU ^ >  - J ^ >   turklar -  turklam ak). 
ıj£iSji  B  ə  r  k  1  ə  d  i:  «
ls
^ - J !   ü J j j   cJf  ol  tavarm   bərkbdi  =  o,  m ahnı 
saxladı».
ts J ü L ^ jjB ə r k lə d i:  insanı  və ya başqa  şeyi  həbs  etsə,  hər hansı  bir şeyi 
gizbtsə,  yenə  « 
bərkbdi»  deyilir, 
- J ^ J i
b ə rk b r-b ə rk b m ə k ).  Əsli  «tsÄL^  bəkbdi»dir.  Bu  isə  «mü- 
hafizə  olunan,  təhkim  edilmiş  yer»  mənasına  gəb n   « 
jü   bərk yer»dən  yaranmış  ola  bibr.
Bəsim  A talayın  n k r in c ə .  bu  söz  b aba  uy ğ u n   gəlməsi  üçün  «kürplədi»  olm alıdu' 
( D L T ,  III,  s.  444).  S eçkin  Ərdi  ilə  S ərap  T u ğ b a   Y u rtsev ə r  bu  sözü  « k örplədı»  kımı
(D L T -2 0 0 5 ,  S.325)  vermişlər,
Seçkin  Ərdi  ilə  S ə r a p   T u ğ b a   Y u rlse v ə r  b u   sözü  « k a rtla d ı»   kimi  ( D L T -2 0 0 5 ,  s,408)
o x u m u şla r.

382
M ahm ud Kaşğari
T  ə  r  k  ]  ə  d  i;  «c
5
j:« j
2
 
Jf 
ol  ışığ  tə rk b d i  =  o,  işini  tezbş- 
dirdi», 
tərklər -  tərkbm ək).
tsAJsJi  T  u  r  k  1 ə  d  ı; 
Jüliji 
J( 
qI  məni  tü rk b d i  =  o  m əni  tü rk b r- 
dən  saydı».  Bir adam ı  əcəm  saysa,  yenə  bebdir-^64^  ( 
uSWjL5jİ  tü rk b r -  türkbm ək).
[Qayda]:
Bu  bölmənin  əmr qəlibi  beş hərflidir,  « ^ j ,  bərkb» modeli  üzrə düzəlir.
bərklə  nənqni»  deyilir  ki,  «nəsnəni  m öhkəm - 
b n d io )  dem əkdır  Və  yenə    sü rib »   deyilir  ki,  «püşk 
at»  deməkdir.  Bu  sö zb rin   quruluşu  təbffüzdə  dö rd   hərfli 
olur,  çünki  sükunlulardan  biri  açıq  şəkildə  m eydana  çıx- 
mır.  Buna  görə  də  şair  üçün  bu  iki  hərfi  bir  h ə rf saymaq 
caızdır.  Bunun  başqa  qaydalannı  və  çəkim brini  (təsrif) 
yuxarıdakı  bölm əbrdə  bəyan  etmişik.  Eyni  qayda  üzrə 
düzəlir.
Bu  bölmə üç funksiya daşıyır.
Bırıncısı;  fe’I  adı  çək ıb n   şey  qism indən  sayılmaq  m ənasında  olur.  Mə- 
sələn;  «(iALijj  tü rk b d i  =  türk saydı».
Ikincisi;  ortası  sükunlu  iki hərflı  isim brdən düzəlmış  fe’I  olur.  M əsəbn; 
«,s45Ujä 
təvəy  kurfladı  = dəvədən  qurd  çıxardı».
Üçüncüsü;  söz  bu  m ənalardan  heç  bırındə  deyıl,  öz  m üstəqim   məna-
sm da  olur.  M əsəbn; 
ö
J
j
2 J( 
o
I  tavarm   aIkdı=o,  ma-
lını  batırdı»,  « , 5 ^ J   ər  yalktı=adam   yağlı  yeməkdən 
bıqdı».
Ə ıə b l ə ıə  görə,  ərə b  o lın a y a n   hər  kəs  acəm dir.
Divanü lüğat-it-türk
383
D Ö R D  H Ə R F L İL Ə R
T u  I  d  r  a  d  ı;  «csJ'j-i^ 
tuy  tuldradı  =  xalq  hər yandan  dağıl- 
dı»,  (J'-^'j-ı^ 
tuldrar -  tuldram ak).
K  a  I  d  r  a  d  ı;  «tsJ'j,-ı^ 
ujj
 ton  k ald rad ı= p altar  xışıldadı».  Baş- 
qası da bebdir,  (
kal dr ar - kal dr amak) .
^ j l j ^   Ç  a  I  d  r a  d  ı;  «t^ J'jJİ^ 
u
-'
j
 taş  çaldradı  =  daş  səs  verdi»,  (çaqıl- 
çuqul  etdi).  Başqası  da  bebdir.  Zəncir  və  ona  bənzər  şey- 
lər  yerə  düşüb  səs  versə,  yenə  b e b   deyilir,  (J '^ 'j J ^  -J j J ^  
çaldrar -  çaldram ak).
(^j'jiıls;  K  ü  I  d  r ə  d  i:t?j'j'ji^ '»■! 
taş  kudhuğ  içrə  küldrədi  =  daş
quyunun  içində  güldür-güldür  etdi»,  (daş  quyunun  içində 
səs  çixardı 
və  quyunun  dərinliyini  bildirdi»,  (  - j 'j ’ji^
uSUljjlk küldrər -  küldrəmək)-’®^
B U  B A B IN   c  N Ç   İLƏ  O L A N   Ğ Ü N N Ə L İL Ə R İ
gjjf  Ö  t  ü  n  ç:  borc.  «fJjjj 
J'-»
jj
 j l ^ '  (>  mən  an q ar  yarmak  ötünç 
berdim  =  mən  ona  borc pul  verdim».  Oğuzca.
U  t a  n 
«u^' 
utanç ış  =  utanılacaq iş».  Oğuzca. 
gjVf  Ü  ç ü  n  ç:  sayda  üçüncü.  Bu,  qaydadır.  Bclə olur:  özündən  əvvəlki 
saydan  sonra  gəb n  say  yaratm aq  istədikdə  həmin  sayın 
sonuna  ü  və 
[ysni  -n ç  şəkilçisij  artınlır.  « g ^ jjJ  tör-
Bosim  A ta i a y   son  ilg ö r d ü y ü n ü z  d o ğ r u   v a r ia n tia rm ı  y az m ış d ır  (D L T .  III,  s.  448).
Bosim  A ta la y ın   llkrincə,  b u   söz « u tu n ç »   şəklindo  olm a lıdır  ( D L T ,   III,  s.448).  Seçkin 
Ə rdi  ilə  S orap  T u ğ b a   Y urtscvor  də  b u   fikirdədirlor  (D L T -2 0 0 5 ,  s,627).  Salih  Mütolli- 
b o v   « ö tü n ç »   ( T S D ,  III  to m ,  bct  450).  H üseyn  D ü z g ü n   «u ta n ç»   (>^  J   ■>  s.622),  u y ğ u r la r 
( T T D ,   III  to m ,  bct  607)  vo çinlilor  ( D L T ,   III,  s.436)  « u tu n ç »   kimi  o x u m u ş d u r .

384
Mahmud Kaşğari
tünç», 
beşinç»  kimi.  Əsilləri  tö rt  və  beşdir.  On-on
artan   kök  saylarda  da  eyni  şəkildə  hərəkət  edilir: 
onunç», « 
yigirminç»  kimi.  «Yigirm inç»  on doqquz- 
dan sonra gələn saydır.  Bu,  dəyişm əyən bir qaydadır.
Ə  r  i  n  ç:  bəlkə,  olar  ki  m ənasm da  sözdür.  «
5
^ J  
Ji  ol  bardı 
ərinç», yəni «olar ki, varar» dem əkdir.
O r u n ç^^’:  rüşvət.
^ j l   E r i n ç:  naz-nemət və  bolluq içində yaşam aq.  Bəzi  dilbrdə bu söz 
iki məxrəc arasm dakı  j   j  ib  « > J  erinj» şəklində işlədilir. 
5^1  A w 
1
 n ç:  ovunma,  bir şeylə ünsiyyət qurm a.
İ k i n ç368: 
ikinç nənq  =  ikinci  nəsnə».
Ö k ü n ç:  peşmanlıq.  «tS'i^ 
oI  a n q a r  ökünç kıldı =  o  ona
peşm an oIdu».
Ö g ü n ç:  öyünmə. 
gjŞİ  U  1 
1
  n  ç:  « ü ^  
ulmç  yol=əyri-üyrü,  b ü k ü n tü lü ,  düz  olmayan 
yoI».
İ  1 ə  n ç:  qm aq,  qmama.  Yanlış  olduğu m ey d an a çıxan  bir işdə  yol 
göstərən adam ı qm am a.
U  m  u  n  ç:  umma,  üm id  etmə.  « ^ j S ^  
um unç  tənqrigə  = 
üm id tanrıyadır,  ta n n d a n  m ədəd».
5^!  I  n  a  n ç^^^:  inamlan,  güvənilən.  Bu  sözdən  alm araq 
manç
bəg»,  yəni «güvənilən,  inanılan  bəy»  deyilir.
A ta la y   b u  sözü  «orunç»,  ( D L T ,   111,  s.449),  S eçkin  Ə rd i  ilə S ə r a p  T u ğ b a  Y urtsevə r 
(D L T -2005,  S.624)  və  uyğurlar  « u r u n ç »   ( T D D ,   b e t  608),  Salih  M ü t ə l ü b o v   «ürünç» 
(TSD,  III  to m ,  bet 451),  H üseyn  D ü z g ü n  isə  « o r u n ç »   kim i  (ı^ J  
s.622)  oxum uşlar.
Seçkin  Ərdi  ilə  S ə r a p   T u ğ b a   Y u rtse v ə r  həm işə  «iki»ni  «eki»  o x u d u q l a n   kimi  bu 
dəfə də  «ikinç»i  «ekinç»  o x u m u ş la r  ( D L T - 2 0 0 5 ,  s.253).
Bəsim  A ta l a y m   fıkrincə,  bu   söz « m a n ç »   şə k lin d ə  o l m a h d ı r  ( D L T ,   111,  s.450).  Seçkın 
Ərdi  iiə  S ə r a p   T u ğ b a   Y u rtsev ə r  d ə   b u   fık ird əd irlə r  ( D L T - 2 0 0 5 ,   s.290).  Salih  M ü- 
təliibov  «inanç»  ( T S D ,  III  to m ,  bet  452),  u y ğ u r ia r   ( T T D ,   111  to m ,  b e t  609),  çinliiər 
( D L T -Ç in ,  111 cild,  s.438) və  H ü se y n   D ü z g ü n   isə « ın a n ç »   k im i  (‘^  J   s.622) oxum uşlar.
ni\(inü 
lüğal-it-lürk
385
5-"!  ( )   n  u 
11
  ç:  « 
o ıu ın ç  yai'mak  =   o n u n c u   p ul».  Başqası  da  bc-
l.'idir.
B l l   B A B IN   F E ’L İ
Y  i  n  ç  k 
0
 
I 
0
  n  d  i: 
jf  ol  m anqa  yinçkələndi  =  o
mənr)  qarşı  n əzak ətli.  incə  d avran d ı».
\   i  n  ç  k  ə  1 
0
  n  d  i:  «(İa2'-S ^ 
Ji 
ol  k ızığ  yinçkələn di  =  o,
qızı  horomə  saldı».
Y  ! 
11
  ç  k  ə  1 
0
  n  d  i:  « c j a 2 1 5 ^  
kul  tənqrigə  y in çk ə-
l^ıuü  =  qul  t a n n y a   qullu q   etdi.  ib a d ət  v ə   səcd ə  elədi,  oru c 
lu ld u .  n a m a z   qıldı.  q o rx d u » . 
y in çk ə-
lə n ü r -y in ç k ə lə n m ə k ).
iki  siık u n lu n u   bir  arad a  to p la y a n   k itab  bitdi.
Bu,  sok kiz  kitahın  so n u n c u su d u r .
AlnsnLınn  Robbi  A lla h a   h əm d   olsun!
n r ıs c y n   oğlu   M a h n u ıd   deyir  ki:  türk  ləhcələrinin   sözlərini  top -
I.ıüKivi.  q 'iy d a ia n n ı  vo  Qsuliannı  b ü d in n o k ,  ölçülorini  a çıq lam aq ,  b öl- 
iiio  \,T  b ab la n ııı  s ıralam aq .  a ra la n n d a k ı  fərqlori  g()zol  bir  n izam la  tən- 
/n!!  clm o k   barodo  k itabın   ovvolindo  şort  q o y m u ş ,   s ö z   vcrmişdik.  Bu 
'  - / i ' n ı ü /   N’crino  ycldi.  dilok  hasil  oldu.  K ila b d a n   lü z u m s u z  ola n   hor 
M.'\ i,  goroksiz  bo/oklori,  ifrat  olan   vo  motni  u z a d a n   ünsürlori  atdım .
Q o y   k ilab   so n s u z a   qodor  ya y ılsm ,  obodi  bir  xozino  kimi  y a d ig a r  
(|,ıisın.
K İ T A B  
B İ T D İ .
Ob.ocii  vo  ozoli  ola n   A lla h a   hom dü  sona,  M o h o m m o d o   vo  o n u n  
IniUin  al-()vlaclına  solatü  salarn  olsun!

386
Mahmud Kaşğari
[K ətəbə]
,370
Savəli,  sonra  isə  Şamlı,  ulu  Tanrm ın  fəqir  qulu  M əhəmməd  ibn 
Əbu  Bəkr ibn  Ə bu-l-Fəth  (A llah  onu  bağışlasm)  bu  kitabı  orijinal  nüs- 
xədən  köçürüb  bitirdiyi  gün  664-cü ihn  şəvval  aym m   27-si,  bazar  günü
[1  avqust  1266-cı il]  idi.
M ahm ud  K aşğarinin  əl  yazısı  ilə  yazılmış  olan  nüsxənin  son  par- 
çasmm surətini olduğu kimi verirəm:
«K itabı  64-cü  ilin  [hicri  464-cü  ilin]  cəm adiyül-əvvəl  aymm  ilk 
günü  [miladi  25  yanvar  1072-ci  il]  yazm ağa  başladm ı,  dörd  dəfə  yaz- 
dıqdan  və  redaktə  etdikdən  sonra  466-cı  ilin  cəm adiyül-axır  aymm  10- 
da bazar ertəsi günü [miladi  10 fevral  1074-cü il]  bitirdim ».
La hövlə vəla qüvvət ila billah əl-əliyy üi-əzim  və  huvə həsbəna və 
nimə əl-vəkil.
K ətə b ə -k o lo fo n
Amasiyalı,  sonra  isə  Bakılı  bəndəniz  R am iz  Əskər  əbu  AtiIIa  ibn 
Bəxş  Əh  ibn  Qələndər  ibn  Əşrəf ibn  Əskər  ibn  Əli  M əhəm m əd  (Allah 
onu  bağışlasm) Həzrəti  M övlanə Şəmsəddin  Əllamə  Şeyx  M ahm ud  ibn 
Hüseyn  Təkin  ibn  Buğraxan  M əhəmməd  Y ağan  Təkin  Kaşğarinin 
(Allah  onu  bağışlasm)  «D ivanü  lüğat-it-türk»  əsərinin  tərcüməsinə mi- 
ladi  tarixlə  1986-cı  ilin  payızm da  başladı,  müxtəUf fasilələrlə  üzərində 
çalışaraq,  dəfələrlə redaktə edərək  11  sentyabr 2005-ci  ildə,  bazar günü 
bitirdi.  G üc  və  qüvvət  ancaq  ulu  və  böyük  A llahm dır.  O  bizim  üçün 
kifayətdir.  O  nə gözəl himayəçidir.
Əski  ç a ğ la r d a   ə ly a z m a   və  ya  k ita b la rın   son  səhitəsi  ər ə b c ə   «!<ətəbə».  Q ərb   d i i b n n d ə  
«lco]ofon»  a d l a n ır d ı.  B u r a d a   əsərin  müəllifı,  yazılm a.  n ə ş r  tarixi  və  yeri,  i^atib  və  ya 
mirzə.  b a s m a x a n a   və  ya  ç a p x a n a   h a q q m d a   m ə lu m a tla r   verilirdi.
Divanü lüğat-it-türk
387
BİBLİOQRAFİYA
( T ə d q iq a tç ı la r a   köməic  məqsədilə  b u   cildin  s o n u n a   kiçik bir bib lio q ra fıy a  siyahısı 
əlavə etməyi  uyğun  g ö r d ü k   -R.Ə.)
AbduIIaev  F.  «Devonu  luğotit turk» asarida uğuz kom ponentininq 
urni masalasi.  U zbek tili va adabieti,  1971, JVb 5,  s.  51-56.
A bdurrahim   Hasan.  Kaşgarlı  M ahm u d’un M ezarı  ve M imari Yapısı. 
TK,  sayı 268,  yıl XXIV,  Ağustos  1985,  s.544-547.
A gah  Sırrı  Levend.  Edebiyat T arhi Dersleri.  Tanzim ata K adar.  İstan- 
bul,  1938.
A gah Sırrı  Levend.  T arih  Boyunca Türk Dih.  TD A Y -B,  1965,  s.l29- 
147.
A halh  S.  M ahm ud  K aşğarinin  sözlüyü və türkm ən dili.  A şqabat,  1958.
A kkaya  M usaliha.  D ivanü L ugat-it-T ürk’teki T ürk  H alk Edebiyatı 
Ö rn e k le ri.  Türkiyat  Enstitüsü Türkoloji  Tezi, M? 325.
A km   Behçet.  Büyük T ürk Filoloğu Kaşgarh  M ahm ud.  Kopuz, JNs 4.
Aliev A.  «Devonu luğotit turk»daqi  ayrım affıkslarninq  N am anqan 
qruppa şevalarida kullanişi.  LFzbek tili va  adabieti,  1971,
5,  s.  68-70.
A ltm taş Ayten.  D ivanü  L uğat-it-T ürk’teki Tıbbi  Bilgiler.  TD A ,  25 
Ağustos  1983,5.136-148.
A na  Britannica.  «Kaşgarh  M ahm ut» maddesi, c.  13,  İstanbui,  1992.
A rat  Reşit  Rahm eti.  Eski T ü rk  Şiiri.  A nkara,  1965.
A ra t  Reşit Rahmeti.  M itteltürkischer V ortsatz nach  M ahm ud  al- 
Kashgaris  D LT.  UJ,  X/4,  1920,  s.443-450.
A rtam   N urettin.  D tvanü  Lugat-it-Türk  (cilt:  2)  ve Türkçenin  Bir 
Hususiyeti.  Ulus,  5  Şubat  1941.
Aslanov  V.l.  «Divanü  Iugat-it-tyurk»  M axm uda  Kaşgari  i  azerbay- 
djanskiy  yazık.  ST,  1972,  M}  1,  s.64-71.
A talay  Besim.  Türk  Dili  Kuralları.  A nkara,  1931.
A talay  Besim.  Divanü  Lugat-it-Türk  Tercümesinin  Tcni<:idi  Doiayı- 
sıyle  Bay A tıf T üzü n er’e Teşekkür  Ederken.  Yeni  Sabah, 
4,  5,  17  Ekim  1940.
A talay  Beism.  D ivanü  Lugat-it-Türk  Tercümesi  Dolayısıyle  Dil
Süzülmelerine  D air  Düşünceler.  Tan,  27  Ağustos  1940.

Mahmud Ka.'şğari
A talay  Besim.  Divanü  L ugat’in Tenkidi  Dolayısıyle N uri  Erdoäana 
Cevap.  Yeni  Sabah,  2,  6,  7 ve  8  Eylul  1940.
A talay  Besim.  Divanü Lugat-it-Türk Tercüm esi,  L  A nkara,  1939;  II 
Ankara,  1940;  III, A nkara,  1941.
A talay  Besim.  Divanü Lugat-it-Türk  Dizini  «Endeks»,  A nkara,  1943.
Atsız.  Türk  Edebiyatı Tarihi.  İstanbul,  1943.
Banarlı  N.  Sami.  Resimh T ürk Edebiyatı  Tarihi,  c.  I,  İstanbul.  1987.
Banguoğlu Tahsin.  Kaşgari’den N o tlar,  I;  U y eu rlar ve  Uygurca  Üze- 
rine.  TDAY-B,  1958,  s.87-113.
B arthold V.V.  Balasagun.  Soçineniya,  t.  III,  M oskva,  1965.
B arthold  V.V.  İlek-xanı.  Soçineniya,  t.  II,  ç.  2,  M oskva,  1964.
B arthold V.V.  (Açıklama:  M .F.K öprülü).  İslam   M edeniyeti  Tarhi. 
A nkara,  1984.
B arthold  V.V.  İstoriya kulturnoy jizni  T urkestana.  Soçineniya,  t.  II, 
ç .l,  Moskva,  1963.
B arthold  V.V.  İstoriya Turkestana.  Soçineniya,  t.  II,  ç. 1,  Moskva 
1963.
B arthold V.V.  Oçerk ob istorii Semireçya  .  Soçineniya,  t.  II, ç.l, 
M oskva,  1963.
B arthold V.V.  O rta Asya T ürk Tarihi  H ak k n ıd a  Dersler.  Ankara, 
1975.
B arthold  V.V.  Tyurki.  Soçineniya,  t.  V,  M oskva,  1968.
B askakov N.A.  Rol uyguro-karlukskoqo yazıka  karaxanidskoqo 
qosudarstva v razvitii literaturnıx  tyurkskix yazıkov 
srednevekovya.  ST,  1970,  M?4,  s.13-19.
Battal-Taym as A.  Divanü Lugat-it-Türk Tercümesi.  TM .  XI  1954 
s.75-101.
B attal-Taym as A.  Divanü  L ugat-it-T ürk’te T ü rk   ve T ürkçe M anala- 
rm a Gelen Sözleri Nasıl A nlam ah? T ürk  Y urdu,  c.  XXVI.
1  İlkteşrin,  1942,  s.  89-93.
B attal-Taym as A.  Divanü  Lugat-it-Türk.  V arhk,  s.202,  1  Aralık,  1941.
Bilge  R ıfat (Kilish).  Divanü  L ugat-it-T ürk’ün  Başmdakı  M akale.TM . 
c.VL  İstanbul,  1939,  s.355-358.
Bilge  R ıfat.  Divanü  L ugat-it-T ürk’ün Telifı  Tarihi.  TM ,  c.VI.  İstan- 
bul,  1939,  s.358-360.
Bilge  Rıfat.  Divanü  Lugat-it-Türk  ve Emiri  Efendi.  TK,  sayı  88,  Şubat 
1970,  s.253-270.
Bombaci  A.  Tyurkskiye  literaturı.  Vvedenic v  istroriyu  i  stil.  ZT,  vıp.I, 
M oskva.  1968,  191-193.
B oratav Pertev  Naili.  Kaşgarh  M ahm ud;  Divanü  Lugat-it-Türk.  Ülkü, 
seri  II,  sayı  16,  16  Mayıs  1942.
Divcnü lüğat-it-türk
,189
B orovkova  1 .A.  O  ionetiçeskoy  terminoloqii  v  Slovare  M axm uda 
Kaşqarskoqo.  İzv.  AN  SSSR.  OLYa.  1966.  .PVo 6,  s  528- 
531.
B orovkova T.A.  O qubnıx soqlasnıx v «D ivanu  luqat-it-tyurk».  TS, 
M oskva,  1966,  s.24-27.
B orovkova  E.A.  K voprosu  o  dolqote qlasnıx v yazıke «Divanu  luqat- 
it-tyurk»  M axm uda  Kaşqari.  Tyurkoloqiçeskaya  konfe- 
rentsiya v  Leninqrade  7-10 iyunya  1967 q.  Tezisı  dokla- 
dov,  Leninqrad.  1967,  s.12-13.
B orovkova  T.A.  O tnositelno  pervoqo izdaniya  Slovarya  M axm uda 
Kaşqarskoqo.  N arodı Azii  i A friki,  1964,  M' 5,  s. 133-135.
Brockelm ann  Carl.  M ahm ud  al-K asgari’s  D arstellung des Türkischen 
Verbalaus  (M ahm ut  K aşgari’nin Türkçe  L ugati’nin Tas- 
viri).  KSz.18.  c..  s.1918-19
Brockelm ann  Carl.  D ivanü  Lugat-it-Türk Tercümesi  H akkm da.  Türk 
Amacı,  yıl  1.  1  Eylul  1942,  s. 103-108.
Brockelm ann  Carl.  M itteltürkischer V ortsatz nach  M ahm ud  K asgari’s 
Divan  Lugat  at-Türk.  Bibliotheca Orientalis  H ungarica, 
Leipzig,  1928
Brockelm ann  Carl.  Divanü  Lugat-it-Türk Tercümesi  H akkm da.  TA.  3 
(Eylul  1944).
Buğra  M ehm et  Emin.  Divanü  L ugat-it-T ürk  880 Yaşmda.  T ürkistan 
(ayhk  dergi),  sayı  1,  Nisan  1953,  s.5-10.
Caferoğlu Ahmet.  İlk Türk Dilcisi  Kaşgarh  M ahm ud.  İstanbul,  1938.
Caferoğlu  Ahmet.  Kaşğarlı  M ahm ud.  İstanbul,  1979.
Caferoğlu  Ahmet.  K arahanlılar Devri T ürk  Edebiyatı.  A nkara,  1976.
Caferoğlu  Ahmet.  T ürk  Dili Tarihi.  M I,  3.  baskı,  İstanbul,  1984.
Clauson  Sir G erard.  An  Etimological  D ictionnary o f Prc-Thirteenth- 
Century Turkish.  Oxford,  1972.
Çoreyev T.K.  M ahmud  bin el-Hüseyn  el-Kaşgari  vc  Eseri  «D ivanü 
luğat-it-türk».  Düşənbə,  1990.
Ç atıkkaş A ta.  Türk  Dilleri  Lugatçiliği  ve  Bazı  Türkçc  Luuatler.  TD A , 
41.  Nisan  1986.  s.207-251.
Ercn  Ilasan.  Sovetskaya Tyurkologiya  Dcrgisinin  Divanü  Lugat-it- 
Türk  Özel  Sayısı.  T D ,  253,  Ekim  1972,  s. 121-124.
Fazılov  Ergaş.  M axm ud  Kaşgari  i  yeqo  «Divan».  Uzbck  Tili  va  Ada- 
bicti.  Toşkent,  1971,  JNl'  5,  s.34-39.
G c n çR e şa t.  Karahanh  Devlet Tcşkilatı.  İstanbul,  1981,
G cnç  Rcşat.  Kaşgarlı  M ah m u d ’a  G öre  XI  Yüzyılda  Türk  Dünyası. 
A nkara,  1997.
H artm ann  M artin.  Divanü  L ugat-it-T ürk’e  Ait  Birkaç  M ülahaza.
Milli  Tetebbular  M ecmuası,  M'  4,  1916,  s. 167-170.

390
Mahmud Kaşğari
K lyaştornıy  S.G .  E p oxa  M axm u da K aşq arsk oq o.  ST,  JVç  l, 
1972,  s. l8- 
23.
K ononov A.N.  M axm ud Kaşqarskiy i yeqo  «D ivanu luqat-it-tyurk». 
S T ,X o l,  1971,  s.  3-17.
K orkm az Zeynep.  Kaşgarlı M ahm ut ve D ivanü Lugat-it-Türk.  MK,  c.
2,  sayı  10,  M art  1981,  s.  15-19.
K öprülü  M .F.  D ivanü Lugat-it-Türk.  C um huriyet,  24 N isan  1933.
K öprülü M .F.  T ürk Edebiyatı Tarihi.  İstanbul,  1986.
K öprülü M .F.  T ü rk  Edebiyatm da İlk M utasavvıflar.  A nkara,  1984.
K urgan  Şükrü.  D ivanü Lugat-it-Türk Üzerine.  T D ,  sayı 253,  Ekim 
1972,  s.  60-80.
K urışcanov A.  İz istorii issledovaniya soçineniya  M axm uda Kaşqar- 
skoqo.  Trudı İnstituta Y azıkoznaniya A N   Kaz.  SSR, c. 
III,  1963,  s.  182-189.
Kurışcanov A.  M axm ud Kaşqarskiy o kıpçakskom  yazıke.  ST, JSf9  1, 
1972,  s.  52-60.
Kurışcanov A.  O pervoy issledovatelskoy rab o te po tyurkskim  yazı-
kam  (k 900-letiyu tru d a M axm uda K aşqari).  İzvestiya A N  
Kaz.  SSR,  SO,  1972, Xs  1,  s.  79-81.
Laszlo  F.  K ağan ve Ailesi.  T ürk H u k u k  Tarihi  Dergisi,  c.  I, A nkara, 
1944,  s.37-50.
M ahm ud Koşğariy.  Turkiy Suzlar Devoni (D evonu luğotit turk).  Tar- 
cim on va naşrqa tayarlovçi S.M .M utalhbov.  Toşkent, c.  I, 
1960;  c.  II,  1961,  c.  III,  1963;  c.  IV (indeks),  1967 (özbək 
diHndə).
M əxm ut Kəşkəri.  Türki Tıllar Divani  (D ivanü lüğat-it-türk).  Ürümçi, 
c.  I,  1981;  c.  II,  1982, c.  III,  1984 (uyğur dilində).
M ahm ud al-K ashgari.  C om pendium  o f the Turkic Dialects (Diwan
L ugat at-Turk).  Edited and T ranslation w ith  İntroduction 
and  İndices by R obert D an k o ff in collaboration with Ja- 
mes  Kelly.  Cam bridge,  p a rt  I,  1982;  p art II,  1984;  part III, 
1985  (ingilis dilində).
M ahm ud Kaşğari.  Divanu lüğat-it-türk.  (Tərcüm ə edən  Hüseyn Düz- 
gün).  Təbriz,  2004 (fars dilində).
M axm ut Kaşqari.  Türük  Sözdiqi.  (Tərcümə edən Əskər  Ebeubay).  Al- 
m atı,  c.  I,  1997;  c.  II,  1997;  c.  III,  1998  (qazax dilində).
M axm ut  Kaşğari.  Tu Tszüe  Yuy D atsıdyan  (D ivanü  Luğat-it-Türk).
Pekin,  c.  I,  2002;  c.  II,  2003; c.  III,  2004 (Çin dilində).
M ahm ud  K aşgarlı.  Divanü  L ugati’t-Türk.  Çeviri,  U yarlam a,  Düzen- 
leme.  H azırlayanlar:  Seçkin  Erdi,  Serap Tuğba  Yurtsever. 
İstanbul,  2005.
Divanü lüğat-it-türk
391
M ansuroğlu  M ecdut.  K arahanlıca.  Tarihi  T ürk  Şiveleri,  A nkara,  1979, 
s .141-182.
M usabaev G .G .  N ekotorıye svedeniya o jizni  M axm uda  Kaşqari.  İs- 
sledovaniya  po  tyurkoloqii.  A lm a-A ta,  1969,  s.48-62.
M usabayev  G.G.  Kaşgarlı  M ahm ud’un  Y aşam ı  Üzerine Yeni  Veriler. 
TD,  sayı 253,  Ekim  1972, s.  110-120.
M utallibov S.M.  O  slovare M axm uda K aşqarskoqo «D ivanu  luqat-it- 
tyurk».  İzvestiya A N   Uzb.  SSR,  1947, 
4,  s.25-30.
M utallibov  S.M.  Filoloq XI  v.  M axm ud  K aşqarskiy i yeqo proizve- 
denie «D ivanu  luqat it-tyurk» (M ateriah  I Vsesoyuznoy 
konferentsii  vostokovedov v Taşkente,  4-11  iyunya  1957), 
Taşkent,  1958,  s.884-892.
M utallibov  S.M.  M axm ud K aşqarskiy (Sbornik «Voprosı m etodov 
izuçeniya  istorii  tyurkskix vazıkov»),  A şqabat,  1961, 
s.109-112.
M utallibov  S.M.  «D ivanu  luqat-it-tyurk»  M axm uda K aşqarskoqo 
(Perevod,  kom m entarii,  issledovaniya,  A D D ,  1967).
N ayır Y aşar Nabi.  D ivanü  Lugat-it-Türk Tercüm esi  Dolayısıyle.  Var- 
lık,  sayı  210,  1  N isan  1942,  s.  418-420;  sayı  211,  15  Nisan 
1942,  s. 
494-496.
N em atov  H.  XI asrdaqi  turkiy tillarninq  M .K oşğariy  tam anidan  kilin- 
qan tasnifi.  Uzbek tih va adabieti,  1969,  JV
9
 4,  s.  51-53.
Pristak O.  K arahanlılar (840-1212).  İA,  c.  VI,  İstanbul,  1952,  s.  251- 
273.
Pritsak  O.  M ahm ut  Kaşgari  Kimdir? TM ,  c.  X,  1951-53,  İstanbul, 
1953,8.243-246.
Rachm ati  G .R .,  Brockelm ann  C.  M itteltürkischer  V ortsatz nach  M ah- 
mud al-K asgari’s  Divanu  Lugat  at-T ürk.  UJ, c.  10,  1930.
Rossi  Ettore.  A  not  to  the M anuscript to the  Divan  Lugat at-Turk. 
Christeria  O rientalia,  Praha,  1956,  s.  280-285.
R ustam ov A.  O  perevode «D ivanu luqat  it-tyurk»  na  russkiy yazık.
ST,  1972,  M?  l ,s .  129-139.
Safa  Peyami.  Türkçenin  En  Büyük Anıtı.  C um huriyet,  21  06.  1940.
Stebleva  İ.V.  Sinkopirovaniye slov v poetiçcskix  tekstax  «Divan  luqat 
at-tyurk»  M axm uda  Kaşqari  ,  M oskva,  1972,  s.  206-212.
Sümer  Faruk.  O ğuzlar (Türkm enlcr).  Tarihleri-Boy Teşkilatı-Destan- 
lan.  A nkara,  1967.
Sümər  Faruq.  Oğuzlar.  Bakı,  1992.
Şerbak  A .M .  Qraınm atiçeskiy  oçerk  yazıka  tyurkskix  tekstov  X-XIII 
vv.  iz V ostoçnoqo Turkestana.  M .-L.,  1961.
Şiraliyev  M.Ş.  M axm ud  Kaşqarskiy  kak  dialcktoloq.  ST,  JS
9
  1,  1972,  s. 
24-30.

Tekin Talal.  K arahanlılar  Dönem i  T ürk  Şiiri.  T D ,  savı  409.  Ocak 
1986,  s.81-157.
Tekin  Talat.  O rhon  Türkçesi  G ram eri.  İsianbul.  200,^.
Tekin Talat.  Türk  Dillerinde  Birincil  Uzun  Ünlüler.  A nkara.  1995.
Tekin Talat.  XI  Yüzyıl T ü rk   Şiiri,  Divanü  L ugat-il-T ürk'leki  Mau- 
zum  Parçalar.  TD K ,  A nkara,  1989.
Tenişev  E.R.  Ukazalel  qram m atiçeskix  form  k  «D İ\a!uı  luqal  i(-
tyurk»  M axm uda  K aşqarskoqo.  Trudı  İnsliiula  Y a/ıko- 
znaniya AN  Kaz.  SSR, c.  III,  A lm a-A la.  !9e>3.
Tenişev  E.R.  Tyurkskaya istoriçeskaya  diaiektoioqıya  i  Maxmud  Kaş- 
qarskiy.  ST,  JV? 6,  1973,  s.54-61.
Togan Zeki  Velidi.  D ivanü  L ugat-it-T ürk’ün Tclii'Sene>,i  I iakkm da, 
Atsız  M ecmuası,  sayı  16,  Ağustos  1932.  s.  77-80.
Togan Zeki Velidi.  M ahm ut  K aşgari’ye Ait  N otlar.  A lsı/  Mccmuası, 
sayı  17,  Eylul  1932,  s.  133-134.
Tom anov  M.  M axm ud K aşqari  (Sbornik «VeIikiye  uçyoıııye  Sredney 
Azii  i  K azaxstana  IX-XIX  vv.).  A lm a-A ta,  1964,  s.  153- 
166.
Turan Osman.  İlig  U nvam   H akkm da.  TM ,  s.  V ü -V lll.  1940-42,  s.  192 
-199.
Turan  Osman.  T ürk Cihan  H akim iyeti  Mel'kurcsi  Tarihi.  l  c.,  İstan- 
buk  1995.
Türk  Dünyası  E1  Kitabı.  C oğrafya-Tarih.  I  c.,  A nkara,  1992,
Türk  Dünyası  E1  Kitabı.  Edebiyat.  III  c.,  A nkara,  1992.
Türk  Kemalettin  O.  Türk  Dili  ve  Divanü  Lugat-it-Türk.  Ycni  Mec- 
mua,  sayı  82,  20  Sonteşrin  1940.
U m nyakov İ.İ.  Sam aya  staraya  turetskaya  karta  m ira  XI  v.  Trudı  Sa- 
m arkandskoqo  qosinstituta  im.  A .M .Q orkoqo.  vıp.  I,  Sa- 
m arkand,  1940,  s. 103-132.
Ü lkütaşır M.  Şakir.  Büyük  T ü rk   Dilcisi  Kaşgarlı  M ahm ut.  Hayatı- 
Şahsiyeti-Divanü  Lugati.  İstanbul,  1946.
Validov  Djemal.  O slovare turetskix  yazıkov  M axm uda  Kaşqarskoqo. 
Vestnik  N auçnoqo  Obşestva ’Latarovcdcniva.  K a/an, 
1927,M }?,s.  107-109.
Zeynalov  F.R .  Qədim  türk  yazıh  abidəlori  (orta  dövr).  Bakı.  1980.
Zeynalov  F.R.  Türkologiyanm   əsaslan.  i^akı,  1981.
Ziemc  Peter.  Kasgari  und die Türkischen  Turl'an  Tcxle.  Bilimse!  I^ildi 
riler,  1972, TD K ,  A nkara,  1975,  s.  469-474.
Zieme  Peter.  Kaşgari  ve T ürkçc Turfan  Metinlcri.  Bilimscl  Bildiriler, 
1972,  TD K ,  A nkara,  1975,  s.  46.3-468,
___________________________________________________  
M ahnıud Ka^^ğan
D ı vanü  lü ia t-ii-lıırk
jC jN D Ə K İf.Ə R ;
 
^
I II   cilda  ö n s ö z  (R a rn iz   Ə S K Ə R ) ........................................................................... 7
« D i v a n ü   lü ğ a t-it-tü rk » .  III cild ( m ə t n ) ..................... ........................................ 9
H Ə R F İ   İ L L Ə T I,Ə   B A Ş L A Y A N ,
M İ S A L   O L A N   İ S İ M L Ə R   K İ T A B I ................................................................ 10
İki  h ə rflilər  b ö lm ə s i................................................ ..................................................1!
Ü ç  h ə r f l i b r   b ö lrn ə s i............................................................................................15
O rtası  s ü k u n lu   J*-? 
lə'l.  t'ıı'l.  fe'l b a b ı ................................................15
Otası  horokoli 
,J*İ  lo'ol.  fə'ul,  fə'il  b a b ı ............................................. 16
B u n u u   haşq;ı  bir  n ö \ ü ............................................................................................ 28
A x ırd a   sosli  horf o la n   so/i.^r................................................................................. 28
B u n un  b a ş q a   bir  n ö v ü ............................................................................................ 30
l'.'ı'L'il 
b a b ı .............................. ...........................................................................31
ı-’.ıv',')l  Ji=- iä  b a b ı ......................................................................................................... 31
H or  ıi(">v  hor.ıkosı  ilo 
lo'al  b a b ı .......................................................................3!
O rla s ı  s ü k u ıılu   ^ . j ^ l o ’li  b a b ı .................................................................................33
Bu  b a b ın   nıatvi  o lan  s ö / ü ...................................................................................... 37
H o r  lu'n' 
hoıokosi  ilo^;r^lJ<^ 
fj'a li  b a b ı ............................................................37
H or  ıi(3v 
h.ırok.^si 
ilo  fo'lan  b a b ı .................................................................. 38
fo'iian  b a b ı ........................................................................................................ 39
(j4k2|o’onlj 
.......................................................................................................... 39
D ö r d   h o r f l i b r  bölm əsi  ......................................................................................... 40
Bu  1‘iabın  b a şq a   bi''  U()vü........................................................................................48
JJUİio'alil  b a b ı ........................................................................................................... 48
lo'ollu  b a b ı .......................................................................................................... 48
Beş  h o r l l i b r   b ö lm o s i................................................................................................49
1 lor  lu h  
h,’)rokosı ilo  J * ^  
lo'olol  b;ıbı..........................................................49