M a h m u d k a ş ğ a r I n I n çəkdiyi və «Divanü lüğat-it-türk»ə

əlır. 
vav,  yc  h ə r n ə r i n ə  
hərfı-illət, 
c ö z ü n   t ə r k i b i n d ə   hərfı-illət  varsa,  ona 
«m alvı»  deyılır.
Bu a d  « D iv a n » d a   h ə m   İy su ,  h ə m   d ə   İsu  ş ə k lin d ə   keçir.
‘- ^ j j   I  o  r  i  n  q: 
innnq  (,ıjıqi/ 
=  
nngm.  geni.ş.  tl,ıri/ı 
d .'> n i /» .
I  n  )•  i  n  q:  Dğıı/lar  lı.'ir ci.'irin  vrı ço.x  şc_\o 
l.ıi'inqx  de\ ırl,'ir.  Bu 
s()/don  alınaraq  gcniş  dorol.'ir,'),  vadiloro  \o  Nollara  «  ^ >  
^jj>  Lınnq  un» dcyilir.
‘^ j j   T 
0
  r 
i 
n  q: 
«'-5U
j
  c i ü j :   l o r i n q   h i l g o   =   d o r i n   b i l i k l i   b i l g i n .   İ K i k i m .  
niosof adam».
^ j ^   T  i  r  i  n  q:  « ^ ' 
kulakiin  tirinq  ctti  =  qulağım  dınq  cldi».
Huna  oxşar  hor  bir  avaza  belə dcyilir. 
^
y
a
-
sın  tirinq  ctlürdi  =  yayını  dınq  ctdirdi.  dınqıldatdı».  Bu. 
kirişin  çıxardığı  sosi  bildirir.
Ç'  i  r  i  n  q:  loyon 
v o  
ona  bonzər şeylərin  çıxardığı  sosi  hildirir.
^ j S   K  ö  r  ü  n  q:  « J ^ u S ü ^   K örünq  köl»  Kaşğara  yaxın  hir gölün  adı.
B  i  /   i  n  q:  bi/im.  Bu  «jj   bi/»  sözü  ilə  xilab 
ng-sinin  birloşmo- 
sindon  yaranmışdn'. «ıJ' 
bi/inq  əw  =  hizim cv».
>-5^  T 
0
 g  i  n  q:  samur.
‘-5-ÄİJ  B 
0
 
I 
i 
n  q:  düşmonin  goHşi  üzündon 
xalq  arasına  düşon ürküııtü.
panika.  vahimo.  Çox  qorxaq, ürkok  adam a 
ho-
linqyi  kişi» dcyiür.
B  u  1  u  n  q: hucaq.  künc,  /aviyo.
T  u  1 u  n  q: dukm ,  qulaq  altı.
T  u  I  u  n  q: qan tarğ ad a  olan  bir  halqa. Qulağm  allında  olıu'. 
Baş-
dan vo  dulundan  kcçon  qayışlan hirkoştiirir.  Buna 
«
yugün  lulunqı»  dcyilir  ki,  «qanlarğa.  gom  halqası» 
dcmokdir.
Ç a  1 a  n  q: 
çalanq  başı  = çal-çono,  bağırqan 
adam».
‘- 5 ^   Ç 
0
  1 i  n  q; 
çolinq  ayak  =  Çin  kasası».
Ç  a  I  a  n  q: «
jü
 
çalanq  ycr=yanmış  kimi  qara.  ol  bilm.oyon,
şoran  ycr».

322
M ahm ud Kaşğari
X  u  1
1
  n  q;  Çindən gətirilən,  əlvan  rəngləri  o la n   ipək  parça.
K  a  1  I  n  q:  kalım ,  başlıq,  m ehr.  Bu  a ta la r  sö zü n d ə  də işlənmişdir; 
«jJl 
Luill  uS)jS  4 
jjä  luij^ 
k a h n q   bersə  kız  ahr, 
kərək  bolsa  kız  a h r  =  başh q   verən  qız  alar,  lazım  olsa  qız 
alar»,  (bir  a d am   başh q   versə,  qız  a la r,  lazım   olsa  onu  qız 
(bahah)  alar).  B u  şeirdə də işlənm işdir;
^  J  
j
__
j
eSUİl 
J---»(
l
İ
ü l
 
uSisL.!
«B erdim  sa n q a  k a h n q ,
Əmdi m u n ı  ahnq,
Əmgək m ən in q   bilinq,
O ğ rar tü n q ü r barğah».
V erdim   sənə kahm ,
İndi  bun u   ah n ,
Əmək m ənim  -  bilin,
Q u d a getm ək üzrədir.
(N ışanh  oğlan  qaym atasm a  deyir;  m ən  sənə  b aşh q   verdim ,  bunu  al, 
mənim  bunu  q a za n m a q   ü ç ü n   nə  q əd ər  zəhmət,  əziyyət 
çəkdiyimi  bil.  Q ay m atası  isə deyir;  q u d a  getm ək üzrədir). 
- 5 ^   K  ö  1 ü  n  q;  gölməçə,  su  yığm tısı.  B ura  q u şlar qonar.
BU  B A BIN  M İSA L O L A N L A R I
Y  ə  b  ə  n  q. 
«
j j j
 
i
-5
ü a j
 
yəbənq  yer  =  qum lu  yer,  bataq h q   yer».  Bu 
elə  biı  q u m lu q d u r  ki,  heyvanlarm   ayağı  oraya  batanda 
çətinliklə çıxarm aq  m ü m k ü n   olur.
D ivü n ü   l ü ğ a t - i t - t ü r k
 
.^23
- 5 ^  
\
 
0
  l 
0
  n  q ' " ' :   \   iiii  ç ı ı   p ı l a n .   q a b a r d ı l a n   ya>' .   h o l l a c   _\a>  ı.
\   a   d   I  n  q :  y a d ı n q   s u w   =   y c r   ü / ü n ə   y a v ı l a n   b i r   a /   s u » .
Y  ü  ^ 
0
  n  q: 
yü,şonq  laş  =  d ü / da;j».
Y  a  I 
I 
n  q: 
yalınq  kılıç  =  qından  çıxarılmış  qılınc.
sıynlnıış  qılınc».
Y  a  l ı   n  q:  « J  
yalınq  ər  =  çılpaq  adam».  Çılpaq  olan  hor .şc-
y o   « lİ >H j 
yaiınq»  dcyilir.
Y  c  I  i  n  q:  ycli  ço.x  olan  ycr.  «üJ^ 
^   bu  yclinq  kün  =  bu
küləkli  gün».
^  N Ç -LI  Ğ Ü N N Ə L İL Ə R
2rjjj  B  i  r  i  n  ç:  « ^ U  jd jj birinç  nənq  =  birinci  nəsnə».  Qaydaya  uyğun 
bir sö / olsa  da,  az  işlənir.
K  ö  r  ü  n  ç ' “’;  bir şcyə tam aşa edən  xalq.
B  c /   i  n  ç;  ipək  və yun  yumağı.
....... budaqlan  və  yarpaqlan  qırm ı/ı  olan  bir  bitkidir,  dağ-
larda  bilir,  dnrman  kimi  ycyilir.
2 - ^   S 
0
  w  i  n  ç:  scvinc.  Bu  atalar  sö/ündo  də  işlənmişdir;  «  jji*-
L
ji
L  öküş  səwinç  bolsa,  kalığ  oxsunur  =  çox  sc- 
vinon  yam an  pcşman  olar»,  (çox  scvinon  adam  bu  ü/d.on
""  .Salıh  M ül,Tİlıb()\  ü s lıl.ık i  sö/ü  «ycboiK|>»  ('l'SI).  I I I   to ııı,  lıcl  ,'S3)  ş.'ıkliıul,')  v c ıın iş d ir. 
Scvkin  O rdi  il.ı  Sn ra p  
İ  Liğba 
YLirlsc\,~ır  « y a p a n q »   k im i 
(
1)1. 
r-2()0,‘i. 
s,660),  o.xLinuışlar.
I'yıl'iır  n .ışrin d .ı  isn  bu  sö/  «yabanq»  k im i  vcrilmişl.ni'  ( 1 1 1 ) ,   111  lom .  bcl 
Sa lih  
M üı.TİIİbov 
bLi 
s(")/ü  «yctincp>  ('FSI).  I I I   lo n ı,  bct  3
oxLinnışdLii', 
lly ğ u rla r 
( I   I  I) ,  I I I   to m .  bct  ,‘i()
v
,
t
 
Sc(;kin  O rd i  il,">  S.'iıap 
İLiğ b a 
Y ıırtsc \ ,“ir  is,ı  h.'ımin  sözü 
«yatanq»  k im i  ( I )|.1-2005.  s,673)  o.Miımışlar,
C/mlil.n  ( l ) I ,  
r - ( / ın .  
III 
c ild . 
s, 
364) 
v,ı 
ııy ğ L irla r  bLi 
s()/ü  « k ö / ü i K |»  
k im i  \c rm iş l,T r 
(  r n ) ,   III 
to m .  bct 
,S()9),
H ıı 
S(')z 
hmok."isi/ 
ok İL iğ Li  
ü(,'ün  om ı 
o . \ L i ı ı ı a c |  
(.Mtindir,  K a rl  Hrokkclm ann  «b,''zinç» 
ş,'ıklind.'i  yazm ışclır  ( D L 'r - I V .   s,.S7),

324
M ahm ud Kaşğari
daha  şiddətli  qayğıya  düşər).  Bu  söz  ifrata  varmaması 
məsləhət  olan  ad am a sö y b n ir.  Bu  şeirdə də işbnm işdir;
II j^Lı  j  t Jxa
Divanü lüğat-it-türk
325
jUi!  J - ı ------
«M əndə  bulnur səwinç otı k ad h ğ u   atar,
K arşı k ö rü p  sağdıç anı  uçm ak atar».
M əndə sevinc otu var,  qayğm ı  atar,
Sarayım ı görən sağdıc ona cənnət dedi»
(Məndə  sevinc  otu  var,  o,  qayğmı,  kədəri  yox  edər,  dostum   m ənim   sa- 
rayımı görəndə gözəlliyinə görə ona cənnət dedi).
5
^ ^  S a k 
1
  n ç;  qayğı,  əndişə.
K 
1
1
1
  n c;  əxlaq,  xasiyyət,  rəftar. 
> jl  edhgü kıhnc»,  yəni  «xoş 
əxlaq» deyiHr.  B unun ziddinə də  «
5
^   kıhnç» deyihr.
5
^   K 
1
  1 
1
  n  ç;  qadm m   naz-qəmzəsi.  « u a >.-.ft  çox naz ebm ə».
^
  K  ü 1 ü  n ç;  gülünc.
BU BABIN M İSA L O L A N L A R I
D O R D   H Ə R FLİL Ə R
T  u  t  u  n  ç  u; 
tutunçu oğul=övIadiığa götürülm üş  uşaq».
S  a z 
1
  n ç 
1
;  « (^ Ij tr H j"   sazmçı  taşı  =  gips,  gəc.
K a  r ı   n ç a-'"-;  qarışqa.  Oğuzca.
BU BA BIN  M İSA L O L A N I
Y o  r 
1
  n ç a;  yonca,  klever,  lütsern.  Oğuzca.
JU İFƏ ’A L  
b a b i
jiiU^  S 
1
  n  q  a  r;  bir  nəsnənin  tərəfı,  yanı.  « j j i  
sınqardan  yorı
= yandan yeri, yürü». 
jLS-w  M  u  n  q  a r;  «,».-V' 
m unqar aydım =buna söybdim ».
M 
1
  n  q  a  r;  bulaq,  su gözü.  Oğuzca.
Y  a n  q  a n'*'-*:  yalnız başı  ağ olan alaca  qarğa.
S  a  n  q  a  n;  «'-S^>-' 
sanqan  nənq  =  dadı  turş  olan  hər şcy».
Y  a f 
1
  n  ç;  Ilaya yaxm  bir m əntəqənin adıdır.
Y  ü  k  ü  n  ç;  namaz.  Q ıpçaqca. 
^
 l ^ j S ^  tənqrigə  yükünç
yükündü  =  tanrıya səcdə etdi,  nam az qıldı».
Y u  k  u  n ç 
ısL^ j(  o) 
yükünç y ü k ü n d ü   =  o,  bəyin
önündə  başını  əydi».  Başqası  da  b eb d ir.
Ba  sö/,ün  « k a r ın ç a k »   v a ria n tı  d a   var.
Bəsim  Atalayııı  y a /d ığ ın a   göro,  y az m a  vo  basma  nüsxol.ırdo  bu  sözün  ilk  horllndo 
nə  bir  horəkə,  nə  do  bir  n ö q to   var.  O   belə  hcsab  cdir  ki,  bıı  sözü  « ü l ^ y a n q a n »   kimi 
oxLimaq  d a h a   isabətii  olardı  ( D L T ,   111,  s.376).  Aııcaq  bir  a /   a.şağıda  4  m a d d ə   sonra 
osil  « ü ^   y a n q a u = rı l»   sözü  golir.  Bu  iki  s ö /ü n   eyııi  cü r  tələlTüz  olunm ası  o x u nuşda 
bə/i  şübhəlor  y a ra d ır.  U y ğ u rla r   m ətn altı  haşiyədə alaca  q a r ğ a   bildiron  yanqa n  maddəsi 
barədə  qcydlo  h ə r a b ə r   bu  iki  sözü  cyni  imla  və  oxunuşla  vcrmişlor  (TT D .  III  tom.  bct 
513).  Scçkin  Ərdi  ilə  S ə r a p T u ğ b a   Y urtscvər  bu  sözü  « ta n q a n »   kimi  (DLT-2005,  s.529) 
oxumu.'jlar.  Bizcə,  bu n u   ən  d o ğ r u   variant  saym aq  m ü m k ü ııd ü r.

326
M ahm ud Kaşğari
Divanü lüğat-it-türk
327
BU  BABIN  M İSA L O L A N L A R I
Y  o  n  q  a  ğ;  birini  bəyə  çuğullam aq. 
anı  yonqağ
yonqadı  =  onu x a q an a  çuğulladı».
J15ÜJ  Y  a  n  q  a  k;  çənə;  ağzm  iki  y an m d a  olan,  üzərində  dişlərin  dur- 
duğu  süm ük.  H ər hansı bir şeyin y an m a da  belə deyilir. 
jLSJj Y a  n q  a  k;  yanov;  qapm m  yan tərəflərində d u ra n  yanovlara « 
kapuğ yanqakı»  deyilir.
^jbLL  Y a  n  q a n;  fil.  O ğuzlar  bu  sözü  bilm irlər.
H Ə R  N Ö V  H Ə RƏ K Ə Sİ İLƏ  
F Ə ’L İ B A B I
T  3  n  q  r  i;  ulu  tanrı.  Bu  a talar  sözündə  də  işlənmişdir;  «
jS-u  ; 
toyın  tap u ğ sak ,  tənqri  səfınçsiz =  to-
yın  tapm aq,  sitayiş  etm ək  istər,  an caq   tan rı  məmnun  de- 
yil»,  (m üsəlm an  olm ayan  tü rk b r in   din  böyüyü  [yəni  bud- 
dist  rahibi]  tan rıy a  tapınır,  an caq   ulu   tan rı  onun  bu  işin- 
dən  xoşnud  deyildir).  Bu  söz  başqa  birinə  iş  görərək  yax- 
şılıq  etdiyini  zənn  edən,  an caq   iyrənilən  adam   üçün  söy- 
lənir.  Bu  beytdo do  işlənmişdir;
LSo 
(jj
j ^ i  
__a
«T ün-kün  ta p u n ,  tənqrigə boynam ağıl,
K o rk u p  a n q a r eym ənü  oynam ağıl».
G ecə-gündüz  ta n n y a   tapm ,  boyun qaçırm a,
O n d an   q o rx u b  çəkinrək  oynam a.
(Gecə-gündüz  tanrıya  ibadət  el.  dikbaşlıq  etmə.  tanrıdan  çəkin.  qorx. 
saqın.  onunla  oyun  oynama).
Yerə  batası  kafirlər göyə 
tənqri»  deyirlər.  O nlar  nəhəng  bir dağ,
nəhəng  bir  ağac  kimi  gözlərinə  böyük  görünən  hər  şeyə 
tənqri»  deyirlər.  Bu  üzdən  bu  kimi  şeylərə  səcdə 
edirlər.  O nlar  bilgin  kimsəyə  «
ü
'^
j
SJ
j
  tənqrigən»  deyirlər. 
Bunlarm  sapıqlığından  bizi  Allah  özü qorusun!
T u  n  q  r a;  bədəndəki  kir.
U  n q  r 
ijjui J  ər unqra yattı  =  adam  arxası  üstə yatdı».
T u  n q  r a; 
'^>5^ J   ər tunqra  tüşti  =  adam   üzü  üstə düşdü».
T ü  n  q  ş  ü-'’i '‘’;  şamdan.
Ç ə n  q  ş  ü;  kiçik  xirqə.
Ç  ə  n  q  ş  i;  Xotən  bəyinin  adıdır.  Xotən  bu  bəyin  sayəsində 
alınmışdır.  Belə  bir  fikir  var  ki, 
Çənqşi  sözü
Cəmşid  sözündən yaranm ışdır.
M  ə n  q  g ü;  sonsuz,  sonsuzluq,  əbədi,  əbədilik.  Bu  söz  həm  isim, 
həm  də  məsdər  olur.  «
ü
JJİ 
mənqgü  ajun  =  sonu  ol-
mayan  dünya».  Bu  beytdə də  işlənmişdir;
ü J  
^
ü j j '
''■*  Scçkin  Ərdi  ilə  Sorap  T u ğ b a   Y u rtscv o r  b u n d a n   nvvoilS.578).  hu  s ö / ü   «önqrn»  (I)LT-20()5,  s.375),  h u n d a n   sonrakı  sc'i/ü  is.'ı  «tönqr,~ı»  kimi 
(D L T -2005,  S.585)  ox u m u şlar.  U y ğ u rl a r  bu  sö/lori  m üvailq  o la ra q   « l« n q ra» ,  « o n q ra »  
vo  « to n q r a »   kimi  v c r m i ş b r   ( T T D ,   III  to m,  bct  515-516).  (,'inlilor  d.-)  u y ğ ıu la r   kimi 
h.orokot  ctmişlor  (D L T -Ç in ,  III  cild,  s.368).  Salilı  Mütollibov  iso  h.omin  ardıcıllıqla 
« tu q r a » ,  « o n q r a »   vo « to n q n ı»   kimi  o x u m u ş d u r  (’I S D,  III  toın,  bct  388).
Scçkin  Ərdi  ilo  Sorap  Tıığba  Yurtscvor  bu  s ö / ü   «tu n q şu »   (DLT-2005,  s.592), 
b u n d a n   s o n r a k ı  iki  s ö /ü   iso  «vanqşu»  vo  «(,-anqşı»  kimi  (hor  ikisi:  DLT-2()()5.  s.221) 
ox u m u şla r .  I Jyğurlar  bu  sö/lori  m ü v a llq   olaraq  « tunqşu»,  «çonqşü»  vo  «çonqşi»  kimi 
vcrmişlor  ( T T D ,   III  tom ,  bct  515-516).  Çinlilor  do  uyğurlar  kimi  horokot  ctmişlor 
( D L T - Ç in ,   III  cild,  s.369).  Salih  Müto llibov  is.ı  homin  ardıcıllıqla  « tünqşü».  «çonqşi» 
vo «çonqşi»  kimi  o x u m u ş d u r  (T S D ,  III  to m,  bct  388).

32.S
Mahmud Kaşğari
«Toğup  takı  kalınadı  m ənqgü  ərən,
Ajun  küni,  yulduzı  tulçı  loğar».
D oğulan ərənlər əbədi  qalm adı,
D ünyanm   günəşi,  ulduzu  daim a  doğar.
(Zam anı  təsvir  edərək  deyir;  doğulan  ad am iar  əbədi  yaşam az,  dünya- 
nm  günəşi  və ulduzlar daim a doğar,  heç  vaxl yıpranm az).
Ç  ə  n  q  1 i; 
çənqli-m ənqli  ==  bir  uşaq  oyun u n u n   adı-
du-».  Ərəblər  buna 
deyirlər,  «yelləncək»  m ənasm da- 
dır.
(jT ^   K  a  n  q  1
1
;  araba,  üstünə yük yüklənən  araba.
K  a  n  q  1
1
;  qıpçaqlardan  böyük  bir adam m  adıdır.
S  a  1 n  q  u;^''^’ sapand.  O nunla çaqıl  daşı  atıhr.
Ş  ü  n  q  1  ə;  arğu  diy an n d a  bitən  bir  otdur.  K ökü  çıx an laraq  
yeyilir.
K  a  1  n  q  u;  suyun  üstündə  durm aq,  suyun  üzünə  çıxmaq.  « 
tsJVjSUÜsuwda  kalnquladı  =  suyun üzünə çıxdı».
K  ö z  n  q  ü;  güzgü,  ayna.
BU  BABIN M İSA L O L A N L A R I
Y  a  n  q  k  u;  səsin  geri  gəlməsi,  əks-sövt,  əks-səda.  Bu  a ta la r  sö- 
zündə  də  işlənmişdir;  « 'j ^ ^   'SA
j
 
(j-ıUjj
yazmas  atım  yağm ur.  yanqılm as  bilgə  yanqku  =  u sta  atıcı 
yağış,  yanılmaz  bilgin  —
 əks-sədadır»,  (usta  atıcı  yağışdır, 
çünki  yağışm  hədəlı  ycr  üzüdür,  yer  üzü  geniş  olduğundan
iiosım  A talayın   qeydino  go.o,  Karl  li r o k k e l m a n n   bu   sözü  « sa h n ğ u » ,  bir  m a d d ə  
so n r a k .  so zu  .sə  «kal.nğu»  şnklındo  sohv  yaz.n..şd,.-.  ç ü n k i  bu  yaz.l.ş  b abm   başl.ğ.na  və 
olvusünn  uyğun  deyil  (l)L T .  lli,  s.  .179).
Divanü lüğat-it-türic
alılan  sey  hnd.'ıfd.^n  sapnuı/.  hc^kmən  bir  yana  düşor.  Hər 
şeyi  doğru  sö\ləyən  bilgin  isə  əks-s.xiadır.  çünki  nə  desən. 
ona  uyğun  da  sənə  c a\a b   \erər).  Bu  söz  bir səhvə yol  vcrib 
üzr  istəyən  adam   üçün  söylənir.
Y  a  I  n  q  u;  cariyələrin  oynadığı  bir  oyundur.  Ipin  iki  ucu  bir 
ağaca  və  ya  dirəyə  bağlanır.  ortada  cariyə  oturur  və  ayağı 
ilə  ipi  geri  itələyir,  beləliklə,  gah  yüksəlir,  gah  da  alçahr, 
(yelləncək  oyunu).
Y  i  n  ç  k  ə;  hər  bir  incə  nəsnə.  «
j
S
jj
 
yinçkə  turku  =  incə  ipək
parça».
Y  i  n  ç  k  ə; 
yinçkə  kız =  hərəmə ahnan  qız».
Y  i  n  ç  k  ə;  « e r^  
yinçkə kişi  =  tanrıya  ibadət edən  adam».
Y  c  n  q g ə;  yengə,  böyük  qardaşın arvadı.
FƏ ’A L U  BABI
T  a  y  a  n  q  u;  mabeynçi,  pərdəçibaşı.  Türklərin  arasmda  «4^^^ 
hacib»  sözü  yayıldıqdan  sonra  bu  söz  unudulm uşdur.  Əsli 
tayandı»  re’lindən  almmışdır.  X aqan  bu  adam a  gü- 
vənir,  xalq  da  inanır  ki,  tayanqu  xalqm  işlərini  və  diləklə- 
rini  xaqana  olduğu  kimi  çatdırır,  sonra  da  cavabını  verir.
BU  BABIN  M İSA L O L A N I
Y  a  n  q  I  I  a;  «lS-^ 
J  ol  ışığ  yanqıla  kıldı  =  o,  işi  yenidən
gördü,  təkrar  başladı».
Üç  hərllilər  bölməsi  bitdi.

330
Mahmud Kaşğari
D Ö R D   H Ə R F L İL Ə R  BÖ LM Ə Sİ
H Ə R   N Ö V   HƏRƏKƏSİ  İLƏ 
F Ə ’LƏL,  FƏ ’ƏL BABI
T ə n q ü 
sacayağı kimi yanm  arşm yüksəklikdə olan hər şey.
S  ə n q ə ç:  fmdıq kimi kiçik və şirin bir alm a.
S  o  n  q  k  u  r:  sunqur  quşu,  yırtıcı  quşlardan  birinin  adıdır.  Bu, 
toğnl» quşundan kiçikdir.
K   o  ç  n  q  a  r:  qoç.  Bu  atalar  sözündə  də  işlənmişdir; 
«
iki  ko çn q ar  başı  bır  aşaçta^** 
pışmas  =  iki  qoçun  başı  bir  qazanda  qaynam az».  Bu  söz 
bir  yerə  yığışan,  ancaq  birinin  olmäsı  gərəkən  iki  başbuğ 
və ya iki  bəy haqqm da söybnir.
K  o ç n q  a r  b a ş r.  bir şəhər  adı.
K   a  n  q  d  a  ş: 
kanqdaş  kadaş  =  ata  bir  qardaşlar».
Bu  a talar  sözündə  də  işlənmişdir:  «  j j (  
j j j (
kanqdaş  kum a  urur,  ikdiş  örü  ta rta r  =  ata  bir  qar- 
daşlar  bir-birinə  paxıllıq  edər  və  çox  dalaşarlar,  ana  bir
Seçkin  Ərdi  ilə  S ə r a p   T u ğ b a   Y u rts e v ə r   bu  sözü  « tə n q g ü ç »   (D L T - 2 0 0 5 ,  s.551),  b u n - 
d a n   so n r a k ı  sözü  isə  «sonqgəç»  kimi  (D L T -2 0 0 5 ,  s.  482)  o x u m u ş l a r.  U y ğ u rl a r  bu  iki 
sözü  «təngüç»  v ə   «sənkəg»  ( T T D .  III  to m ,  bet  520),  Salih  M ü tə llib o v   isə  «tənqüç»  və 
«sənqləç»  kimi  verm işd ir  (T S D .  III  to m .   bet  391-392).
« D iv a n » m   çox  y erin d ə  «aşıç»  şəklində  ra s tla n a n   bu  söz  b u r a d a   «aşaç»  kimi  veril- 
mişdir.
D ivanü  lüğat-it-tü rk
331
qard aşlar  isə  ara la rm d a   sevgi  o ld u ğ u   ü ç ü n   bir-birinə  kö- 
mək  ed ə r b r » .
jlL ia   M   u  n  q  I  u  ğ; 
« J  
m u n q lu ğ   ər  =  sıxm tılı,  qayğılı,  dərdli
ad am ».
T  a  n  q  s  u  k; 
c 3 ^   tan q su k   n ən q   =  q əribə  şey,  h eyrət  edı- 
ləcək  şey».  Bir  a d a m ı n   ç o x   nadir  h allard a  tap d ığı  nəfis  ye- 
m ə y ə   də  «o^' 
ta n q s u k   aş»  deyilir.
(JS-Jjj  T  
1
 r  n  q  a  k;  dırnaq.
j ı  jSüa  K  
1
  n  q  r  a  k;  ət  v ə  x əm ir  d o ğ r a m a q   ü çü n   işlədilən b e h b u d a   bən-
zər  b ö y ü k   bıçaq.
K  a  z  n  q  u  k;  q a zıq .  B u   s ö z d ə n   a h n ar aq   q ü tb   u ld u z u n a   d a  «  j ^  
t35üja  tə m ü r  kaznquk-^'9»,  yən i  d əm ird ən   d ü z ə ld ilm iş  qa- 
zıq  deyilir.  S a n k i  g ö y   o n u n   ü zər in d ə  fırlamr.
Jİ j5Ua.  Ç 
1
  n  q  r  a  k;  « ü j'  J ' j ^ ^  ç m q r a k   ü n   =   gur  və  n ö q sa n sız   səs».
(jjSüa  K  a  n  q  r  a  k;  d a m a q ;  [zəng].
K  a  n  q  s  I  k;  ö g e y .  «^' 
k an q sık   a l a = ö g e y   ata».
K a 
n  q  s  I  k: 
«J^İ 
k a n q s ık   o ğul 
=   ö g e y  
oğul».
(
3
SüIa  K  a  1  n  q  u  k-"*-*’;  b a ş d a   y a r a n a n   kəp ək dir.  K ü r k   v ə   dəri  k im i  şey- 
lərə  v a p ış q a n   bir  şe y in   ya p ışm a sı  n əticə sin d ə  m e y d a n a   gə- 
lən  aıvrm tı. 
u5Ü5üi  T   ü  n  q  1  ü  k;  b a c a ,  p ən cərə.
Ç  ə  n  q  1  i  k;  sa r m a şıq   o tu .  (B ə z ib r in in   fıkrincə,  « k a r a m u ğ »   ad-
h  bir  n ö v   d a ğ   yemişidir)''-'.
LiOsüi  K  ö   n  q  1  ə  k;  k ö y n ə k .
Jiiü j  D   a  n  q  a  I-’--;  s a m a n .
'i''  Y a z m a   və  b a s m a   n üsxələrdə  səhvən  « k a z u n q u k »   şəklində  vcıilmişdiı.
Y a z m a   və  b a s m a   nüsxələrdə  səhvən  « k a lın q u k »   şəklində  vcıilmişdiı.
M ö tə riz ə   içindəki  cüm lə  a n c a q   ö z b ə k c ə   nəşrin də  var.  Bu  c ü m lə n in   M a h m u d   Kaş- 
e a r id ə n   d a h a   çox  Salih  M ü tə llib o v a   aid  o ld u ğ u n u   d ü ş ü n m ə k   olar.

332
Mahmud Kaşğari
BU B A B IN  M İSA L  O L A N L A R I
Y e  n  q  ə 
xərçəng.  Oğuzca.
Y  a  1  n  q  u  s;  yalnız,  yalqız,  tək,  tənha.  « J  
yalnqus 
3
v=
yalnız  adam ». 
Jlä 
yalnqus  kaz  ötməs  =  yal-
nız  qaz  oxumaz».  Bu  söz  işində  b aşq alan n d an   kömək  al- 
ması  tövsiyə olunan adam a deyilir.
( j j ^   Y  a  n  q  r  a  k;  dağ  qıvnm ı,  büküntü,  uçurum   və  altm dan  çay 
axan yol.  A dam   o rad an  sıçram aqla keçə bilər. 
i 3 ^   Y a  n q  ş  a k;  « J  
yanqşak ər = yanşaq,  gəvəzə adam».
Y  a  I  n  q  u  k;  Adəm   əleyhissalamm  adı.  Bu  atalar  sözündə də  iş-
lənmişdir;  «j^a 
‘ 
yaInquk-^24  oğh  yo-
kadhur,  edhgü  atı  k ah r= ad əm   oğlu  ölər,  yaxşı  adı  qalan>. 
Bu  sözlə  hər  zam an  yaxşıhq  etməyin  vacib  olduğu  vurğu- 
lanır.
c 3 ^   Y a 1 n q u k;  insana verilən üm um i  ad.  Bu şeirdə də işlənmişdir;
j l İ 2 ^ U c i ü i 5 L i L j j i ^
j
LA
u i
 
u
S J U   ( j^ u ıC U   (_J j !   ( J Ü
j
«Yağı ərür yalnqukunq  nənqi  taw ar,
Bilig əri yağısm  nəlik səwər».
A dam m   m ah  onun düşm əndir,
Ağılh  adam   düşm ənini  niyə sevir.
( .3 ^   Y a I  n  q u  k;  cariyə.  Oğuz,  qıpçaq  və köçərilərin dilində.
Seçkin  Ə rdi  ilə  S ə ra p   T u ğ b a   Y u rtse v ə r   bu  sö z ü   «dənqgəl»  kimi  (D L T -2 0 0 5 ,  s.246) 
o x u m u ş .  « b u ğ u m   və ya  y u m r u »   kimi  to rcü m ə etmişiər.
Seçkin  Ərdi  ilə  S ə r a p   T u ğ b a   Y u rt s e v ə r   bu  sözü  «ycnqgəç»  kim i  (D L T -2 0 0 5 ,  s.684) 
o x u m u ş la r.
Bu  söz  də  y a z m a   və  b a s m a   nüsxələrdə  y a n i ı ş - « y a h n q u k »   şə kiində  yazılmışdır.  Baş- 
iığa  və  öiçüyə  u y ğ u n   gəlməsi  üçün  « y a l n q u k »   olmalıdn-.
Divanü lüğat-it-türk
333
Y  a  n  q  I  u  k;  işdə,  sözdə,  əməldə  və  bunun  kimi  başqa  şeylərdə 
yanılma.
B U  B A B IN  Ğ Ü N N Ə L İL Ə R İ
T a  p ç a n  q;  süfrə  böyüklüyündə üç ayaqh  nəsnə.  Bağban  onun 
üstünə çıxaraq talvardakı üzüm salxımlarmı dərir.
Ç a 1 p a n q;  cıvıq palçıq.
Ç i f  ş  ə n q-'’25; 
l
5
ü
UÜ
a
  çifşənq çağır =  turş mey». 
uSüUiia.  Ç  ə  f  ş  ə  n  q;  qoyunun  yununu  qırxm aq  üçün  işlədilən  böyük 
qayçı,  qırxıhq.  Çigilcə. 
c ^ u iiş.  Ç ə w ş ə n q;  gözündən daim  su axan  adam.
K   ə  f ş  ə  n  q326-  xırm an  sovulduqdan  sonra gələn  adam a  verilən 
arpa,  buğda,  azuqə  kimi pay^
2
?
S  u  w  I  a  n  q;  «
2
; ^  tiUbÜl-  suwlanq  yığaç  =  qolu-budağı  olm a- 
yan ağac^
28
»
S eçkin  Ə rdi  ilə  S ərap  T u ğ b a   Y u rt s e v ə r   bu   sözü  «çıwşanq»  (D L T-2005,  s.235),  b u n - 
d a n   s o n r a k ı   sözü  isə  « ça w şanq»  kimi  (D L T -2 0 0 5 ,  s.  225)  oxum uşlar.
S eçkin  Ərdi  ilə  S ə ra p  T u ğ b a   Y u rt s e v ə r   b u   sözü  wş  ilə  «kəwşənq»  kimi  ( D L T -2 0 0 5 , 
S.311),  Salih  M ü tə llib o v  isə  fs ilə «k əlsən q »   (T S D ,  III  to m ,  bet  395)  kimi  o x u m u şla r.
Bu  sözlə  bağlı  Bəsim  A t a l a y m   belə  b ir  qeydi  vardır:  « Y a z m a   və  b asm a  n üsxə lərdə 
« k ə f şə n q »   şə klində  yazılan  bu  sözün  ü ç ü n e ü   hərfinin  nöqtəsi  və  b ü tü n   hərflərin  hərə- 
kəsi  y o x d u r .   B r o k k e l m a n n   q a y n a q   g ö stə rm ə d ə n   b u n u   «kəfşənq»  im lasında  y azm ışdır. 
Biz  d ə   o  şəkildə  yazdıq,  a n c a q   b u r a d a   bir yanhşlıq  o lm a h d ır.  Başqırdlar  x ırm a n   yerin ə 
gələn  a d a m a   verdik ləri  p a y a   «kəfənq»  deyirlər.  X ı r m a n a   gələn  a d a m   «ırdm a  b ərə k ət»  
deyir.  X ı r m a n   sahibi  də  o r t a d a   olan  m ə h s u ld a n   bir  qədərin i  gələn  a d a m ın   kisəsinə  və 
ya  ətəyinə  tö k ə rə k   «sənə  d ə   k əfə nq»  deyir»  ( D L T ,  IIL   s.386).  M əncə,  məsələ  bir  az 
b a ş q a   c ü r d ü r :  «kəfşənq»  sö zü  bizim  bildiyim iz  m ə ş h u r   «kəlşən/  kövşən/köfşən»  sözü- 
d ü r .  X ı r m a n   geniş,  külək  t u t a n   açıq  sa h ə d ə   -  k ö v şə n d ə  q u r u lu r.  X ır m a n   ü stü n ə   gələn 
h ə r  a d a m a   h ə diyyə  o la ra q   verilən  q o v u r ğ a lı q   b u ğ d a y a   «kövşən  payı»  deyilir.  Bu, 
q ə d i m   a d ə td ir .  Seçkin  Ərdi  ilə  S ə ra p   T u ğ b a   Y urtsevə r  də  ləxm inən  b u n a   y a x m   iz a h a t 
v erm işlər:  « X ı r m a n   təm izləndikdən  s o n r a   taxılm  yığılmasına  y ard ım   edən  a d a m a  
ə r m ə ğ a n   kimi  verilən  yem ək»  (D L T - 2 0 0 5 ,  s.3l  I).  Salih  M ütə llibov  isə  kövşən  p a y m a  
« d ə n   hədiyyəsi»  ( T S D ,  III  to m ,  bet  395)  dem işdir
■'2S  S eçkin  Ərdi  ilə  S ərap  T u ğ b a   Y u r t s e v ə r   bu  sözü  «yarpa qsız,  gövdəsində  b u d a q  
o l m a y a n   bir çalı»  kimi  (D L T -2 0 0 5 ,  s.512)  m ə n a la n d ır m ışla r .

334
Adahmud Kaşğari