M a h m u d k a ş ğ a r I n I n çəkdiyi və «Divanü lüğat-it-türk»ə

lənür  -   k ö n q ü llə n m ə k ).
S 
1
  n  q 
1
11  ə  n  d  i; 
oi  k ız ığ   s in q illə n d i  =   o,  qızı
ö z ü n ə   bacı  sayd ı»,  (cariyəni  ö z ü n ə   b a o l ı q   cləd i),  ( 
sinq illənü r -  sin q illən m ək ).
M ahm ud K aşğari
BU BABIN D Ö R D   H Ə R FL İL Ə R İ
^ 
T   ü   n  q  ü   r  1  ə  d  i; 
o l  m ə n i   lü n q ü r iə d i  =  o  m ə m
ö z ü n ə   q u d a ,  d ü n g ü r   sa y d ı» ,  (uSUVji^ 
tunqürlər  -
tü n q ü rləm ək ).
S 
1
  n  q  a  r  1  a  d  ı; 
lt'' 
ol  anı  sın q a rla d ı  =  o   o n u
arxasız  o ld u ğ u   ü ç ü n   z ə if saydı  və  o n d a n   ö c   aldı»,  ( 
j U V j Ş ^   sm q arlar  -  s m q a rla m a k ). 
j5L1u,  S  i  n  q  i  r  1 
ə
 
d  i; 
o l  y a s m   sinqirlədi  =   o ,
y a y m a   sinir  sarıdı».  B aşq ası  da  b elədir,  (u S U V > i^  -j V j f i ^
sinqirlər  -  sinqirləm ək).
K ə n q i r s i d i ;   «ti-V“ j f ^  
aşıç  k ən q irsid i  =   q a z a n m   d ıb ı 
ya n d ı,  q a z a n d a n   iy  y ü k sə ld i» ,  ( ^ u ^ j ^  
kənqır-
sir -   k ən q irsim ə k ).
^J!İSL1L  B  ə  1  i  n  q  1  ə  d  i: 
J   ər  b əlin q ləd i  =   a d a m   q a ra b a sm a
ü z ü n d ə n   y u x u s u n d a n   sıçrayıb   o y a n d ı » .  H ə r   h ansı  bir  h ey - 
v a n   q ə flə tə n   bir  ş ey d ən   q o r x u b   sıçra sa ,  h ürksə,  yen ə  belə 
deyilir,  {
l
S
l ö
S J ^  
b əlin q lər -   b əH nq ləm ək ).
D ivanü lüğat-it-tü rk
355
T 
u  
1 
u   n   q  
1 
a   d   ı; 
O İ   Ji  o l   k u l ı n   t u l u n q l a d ı   =   o .   q u l u -
n u n   q u l a ğ ı n ı n   a l t ı n a   v u r d u » ,   (JU!İ5L1İİ 
t u l u n q l a r   -
t u l u n q l a m a k ) .
B U  B A B IN  BEŞ H Ə R F L İL Ə R İ
S 
ə
  r  i  n  q 
ü
  1 
ə
  d  i; 
j İ  
ər  sərinqülədi  =  adam   buz
üstündən  sürüşdü».  Başqa  bir  şeydən  sürüşsə  də  belə  de- 
yilir.  (ii> ^ V j5 ü j« .jV ^ j«   sərinqülər - sərinqüləmək).
S  a 
1 
1
 
n  q 
u  1 
a  d 
i; 
«t5JVj5LHu,  ^j\  üzüm  salmquladı  =üzüm 
çardaqdan  sallandı».  Hər  hansı  bir  şey  yuxarıdan  aşağıya 
doğru sallansa, yenə belə deyilir.
t^jVjSUluı S  a  1 
1
  n  q  u  1  a  d  ı;  «(
5
JVjsULı jj)  J   ar  ıtığ  salmquladı  =  adam  
itini  daşladı»,  (jU V jsü ^  
sah nq u lar-  salm qula-
mak).
K a l ı n q u l a d ı ;   «t^JVjiUö  IjSL 
J   ə r  
suwda  kalınquladı  = 
adam   başm ı  sudan  yuxarıda  tutdu».  Bu,  ayaqlarm ı  yerə 
vurub  çiyinlərini  oynadaraq  su  üstündə  dik  durm aqdır, 
suya  batm am aqdır,  (  jUVjiLlÜ  -jVjSLlÜ  kahnqular-kahn- 
qulam ak).
B U   BA BIN  M İSA L  O L A N L A R I
^ j V j İ ^   Y  a  n  q  k 
u
 
1  a  d  ı;  « t^ JV ji^  
lağ  yanqkuladı  =  dağ  əks-
səda  verdi».  Bu  çıxardığm  səsin  cynən  özünə  qayıdıb  eşi- 
dilməsidir.
^ j V j ^   Y  a  n  q  k 
u
 
1  a  d  ı; 
« t ^
jVjİ5üj 
J   ^ r  
kulakı  yanqkuladı 
=
adam ın  qulağına  səs  gəldi»,  (bir  şey  eşidib-duyan  kimi  ol-

356
Mahmud Kaşğari
du,  sağm a-soluna  baxındı), 
-jV > 4 i  yan q k u lar-
yanqkulam ak).
Y  a  1
1
  n  q 
u
 
1  a  d  ı: 
kız yalm quladı  =  cariyə  iplə,
yelləncəklə  oynadı».  Başqası da belədir, 
yalm qular -  yalm qulam ak). 
j S i \ S ^   Y i n ç k ə l ə d i :  
J   ol  nənqni  yinçkələdi  =  o,
nəsnəni  incə  saydı».  Bir  şey  incəldilsə,  yenə  belə  deyilir, 
(uSU V li^ -
yi nçkəl ər -  yinçkələmək).
D Ö R D  H Ə R F L İL Ə R İN  M Ü Z A Ə F İ
J   T ə r i n q ü k l ə n d i :  
s u w
 
tərinqükləndi  =  su
dərinləşdi,  axdı,  çoxaldı»,  (ı-SUlKİüJi  .jj2sX^_y  tərinqük-
lənür -  tərinqüklənm ək).
K ö n q l ə k l ə n d i :  
J   ər  könqləkləndi  =  adam
köynək  geydi,  köynək  sahibi  oldu».  Başqası  da  belədir, 
(usun505üi 
könqləklənür -  könqləklənm ək).
T anrıya şükür olsun,  ğünnəlilər kitabı  bitdi.
Divanü lüğat-it-türk
357
BİSMİLLAH İR-RƏHMAN İR-RƏHİM
İKİ  SÜKUNLUNUNYAN-YANA 
GƏLDİYİ  SÖZLƏR KİTABI

358
M ahm ud Kaşğari
İSİMLƏR BÖLMƏSİ
Ə  1 d  r ü  k;  üzərlik deyibn bir bitkinin  toxunur’^^. 
öUiji  Ö  r t  m ə n:  örtmə,  talvar,  çardaq,  dam.
Ö  r 
t k  ü n:  arpası,  buğdası,  sam anı  ayrılmış  xnm an.
A  r  s 1  a  n:  aslan.  Bu,  xaqanlara  da  verilən  addn-.  Bu 
atalar  sö-
zündə  də  işlənmişdir: 
C S ^J 
alm
arslan  tutar,  küçin  sıçğan  tutm as  =  al  ib  asian  tu tu la ı,  güc 
ib   siçan  da  tutulm az»,  (lıiylə  ib   aslanı  tutm aq  olar,  iaknı
güc  ib   heç  siçanı  da  tu tm aq   olmaz).  Bu  söz  işdə  qaba
qüvvə  ib   deyil,  tə d b irb   hərəkət  ctməsi  laznn  gələn  adam - 
lar haqqm da deyilir. 
i»j^i  O  1 d r u m:  adam m   oturğa  yeri,  yanbızı;  kötürüm ,  yatalaq.
BU B A B IN  BAŞQA BİR N Ö V Ü
jj   T  ü  r  k  m  ə  n:  bunlar  oğuzdurlar.  Bunalara  türkm ən  deyilmə- 
sinin  bir  hckayəsi  var.  Homin  hekayə  belədir:  Zülqərncyn 
Səmərqənddən  kcçib  türklorin  ölkəsinə  doğru  yönəldıyı 
zam an  tü rk b rin   xaqanı  çoxlu  qoşunu  o l a n ^   Şu  adh  gənc
Salih  M ü tə lli b o v u n   bu  s ö z b   bağlı  qcydı  bclodir:  «Bu  so/,  k a ş g a r l.l a n n   dılındo 
«V,dh,ö  o t»   uç  və  ba,'söanl,la.-,n  d ih n d n   «old ürük»,  o ğ u /.la n n   d,l,ndo  « y u /  orhk»
sözlo,-i^ilo  ifado  ed,l,r»  ( T S I).  111  to ,n .  bcl  419).  Bu. 
r t l n s
lik»dir.  S eçkin  Ə,xli  ilo  S.-H'ap T u ğ b a   Y urtscvor  iso  bu  sözü  « ,ld ru k »   (DLT-2U()5.  s . _ ^ / )
və  «ilrük»  ( D L T -2 0 0 5 .  s,  288)  o,\unui!jlar.
Divanü lüğat-it-türk
359
bir  adam   idi.  Balasağun  yaxm lığındakı  qalanı  o,  fəth  ct- 
miş  və  tikmişdi.  Hər  gün  Balasağundakı  sarayın  qarşt- 
smda  b əy b r  üçün  üç  yüz  altmış  növbət  davuiu  vurukırdu. 
X aqan  Şuya  Zülqərneynin  yaxmlaşdığı  xəbər  vcrilmiş. 
«Əmriniz  nədir,  savaşaq,  yoxsa  yox?  Nə  buyurursunuz?» 
deyə  soruşm uşlar.  X aqan  Şu  m üşahidə  aparm aq  və  Zül- 
qərneyni  izbm ək  üçün 
Xocənd  çaymm  sahilinə  qırx 
tarxam   göndərmişdi.  O nlar  gizli  şəkildə  getdikbri  üçün 
ordunun  bundan  xəbəri  yox  idi.  Buna  görə  də  xaqanm  
ürəyi  sakit  idi.  X aqanın  güm üşdən  bir  hovuzu  var  idi. 
Səfərə çıxanda  onu  da  özü ilə  birlikdə  aparırdt.  H ovuza  su 
doldurulur,  içində  ördəklər,  qazlar üzürdü.  X aqandan  «nə 
deyirsiniz,  hərb  edəkmi?»  deyə  soruşduqları  zaman  o,  «bu 
qazlara,  ö rd ək b rə  baxın,  necə  suya  dalırlar»  demişdir. 
Bunu  eşidənbr  bu  sözbrdən  xaqanm   savaşa  hazırlaşm a- 
dığmı  və  buradan  çəkilib  getmək  niyyətində  olmadığmt 
zənn  etm işbr.  Zülqərneyn  Xocənd  çayını  keçir  və  müşa- 
hidəçibr  gecə  ikən  gəlib  Zülqərnenynin  çayt  keçdiyini 
xaqana  xəbər  v erirbr.  X aqan  dərhal  davullar  çaldıraraq 
şərqə doğru  yola  düşür.  Xalq  getmək  üçün  heç  bir  haztrlıq 
görməyən  xaqanm   qəftldən  gctməsi  üzündən  ümidsizliyə 
düşür,  ürküntü  və  qarışıqhq  yaşam r.  Minik  tapa  b ib n b r  
hcyvanm  üstünə  atılıb  xaqanm   dalmca  yollanuiar.  Qa- 
rışıqlıqda  çaşqmlıqla  bir-birinin  hcyvanlarmı  ahrlar.  Səhər 
olunca  ordugah  düz  bir  ova  halmı  ahr.  O  zaman  Taraz. 
İsficab,  Balasağun  kimi  y c rb r  yox  idi,  bunlar  sonradan 
sahnmışdn'.  Həmin  ycrlərdə  köçərilər  yaşayu'dılar.  X aqan 
ordusu  ib   sovuşub gedəndən  sonra  orada  çoluq-çocuğu  ilə

360
Mahmud Kaşğari
iyirmi  iki  nəfər  qalmışdı.  Bunlar  gecə  ikən  heyvanlarmı 
tapa  bilmədikləri  üçün  gedə  bilməmişdilər.  Bunlar  kitabm  
əvvəlində  adlarm ı  çəkdiyim,  dam ğalarm ı  bəyan  etdiyim 
adam lardır;  «<3^  kmık»,  « j * ^   salğur»  və  başqaları  kimi. 
Bu  iyirmi  iki  nəfər  piyada  çıxıb  getm ək,  yoxsa  orada  qal- 
m aq  barədə  danışanda  d ah a  iki  nəfər  gəHb  çıxdı.  Bunlar 
əşyalannı  dallarm a  yükləmiş,  ailələrini  də  yanlarm a  al- 
mışdılar.  O rdunun  izinə  düşərək  gedirdilər,  çox  yorulm uş 
və  tərləmişdilər.  Bu  iyirmi  iki  nəfər  yeni  gələn  iki  adam la 
tanış  olub  dam şdılar.  Bu  iyirmi  iki  adam   dedi:  «ey,  siz 
ikiniz,  Zülqərneyn  adh  şəxs  bir  yolçudur,  burada  qalmaz, 
ötüb  keçər,  biz  də  öz  yerimizdə  qalarıq».  İyirmi  ikilər  on- 
lara  türkcə  «^i 
kal  aç»,  yəni  «qahn,  gözləyin»  dedilər. 
Sonradan  onlar 
xalaç/xalac»  adlandırılm ışlar.  Xalac- 
ların əsli belədir,  onlar iki qəbilədir.
Zülqərneyn  gəlib  onları  saçh  və  ü stb rin d ə  türk  nişanələri  ilə  görüncə, 
heç nə soruşm adan «-iji 
türkmanənd»3^^  dedi,  «türkə
-’4<>  Bəsim  A ta l a y ın   b u r a d a   bir  qeydi  var.  O n u   o ld u ğ u   kimi  veririk:  « M ə tn in   b u r a d a k ı 
«iil  (jUSjj  t ü r k m a n   ə n d »   sözü  yanlış  olm alıdır.  E h tim a l  ki,  orijinal  n ü sx ə d ə   belə  deyil- 
dir.  Ç ü n k i  tü r k m ə n   s ö z ü n d ə   bənzərlik  m ə n ası  b u lu n d u ğ u   söyləndiy i  ü ç ü n   bu  söz  fars 
dilinin  q a n u n l a r m a   g ö r ə   «^UUS
j j
 t ü r k m a n ə n d »   şə klində 
türkm a nw   və 
ənd»
sözləri  bitişik]  olm alıdır.  M ə tn d ə k i  «-^1 
t ü r k m a n   ə n d »   s ö z ü n ü n   m ənası  « tü r k -
m ənlərdir»  dem ək d ir.  B u r a d a n   beiə  aniaşılır  ki,  kita bı  orijina!  n ü sx ə d ən   k öçürə n  şəxs 
ya  farsca  heç  bilm irmiş,  y a   d a   kita b ı  birinə  o x u d a r a q   ö z ü   yazırmış.  B a şq a  cür  fıkir- 
ləşmək  m ü m k ü n   deyil,  ç ü n k i  K a şğ a rin in   belə  bir  səhvə  yol  verməsi  e h tim a i  o lu n a   bii- 
məz»  ( D L T ,   III,  s.  415).  Salih  M ü tə llib o v   ( T S D ,  III  to m,  bet  422)  və  u y ğ u r la r  d a   b u n a  
bənzər  q e y d l ə r   verm işlər  (T T D ,  III  tom ,  bet  567).  Seçkin  Ərdi  ita  S ə r a p   T u ğ b a   Y u r t -  
sevər  bu  s ö z ü   « b u n la r   tü r k ə   bənzəyir»  kimi  (D L T -2 0 0 5 ,  s.608)  vermişlər.  B u ra d a   bir 
m ü h ü m   m əsələni  qeyd  e tm ək   lazım dır.  Bu  ta rixçənin  «T  ü  r  k  m   ə  n»  m addəsi  içində 
verilməsi  bəzi  d o la ş ıq h q   yaradır.  Ə gər  həm in  tarixçə  « T   ü  r  k»  m a d d ə s i n d ə   verilsəydi, 
məsələnin  q o y u lu ş u   fərqli  ola caqdı.  Ç ü n k i   o r a d a  
tü r k »   və  «-ı^'jU  m a n ə n d » ,  yəni 
«türkə-ı-bən
2 əyirlər»  sözləri  və  m ənası  heç  bir şübhəyə yer q o y m a y a c a q d ı.  Z atən   m ə tn - 
də  də  « Z ü Iq ə r n e y n   gəlib  onla rı  saçh  və  üstlərində  tü r k   nişanələri  ilə  görüncə»  (tü rk - 
m ə n  nişa nələri  ilə  deyil,  m əhz  tü r k   nişanələri  ilə!)  deyilir.  D o ğ r u d u r ,   tü r k m ə n lə r  də 
t ü r k d ü r ,   üstəlik,  bu  ə h v a la t  tarixi  reallığa  söykənirsə,  İ s k ə n d ə r   üçün  b u   iyirmi  iki  nəfə- 
rin  tü rk ,  y o x s a   o n u n   bir  qolu  olan  tü r k m ə n   o lm a s m m   nə  fərqi  vardı?  O n u n   q a r şıs m d a
Divanü lüğat-it-türk
361
bənzər»  deməkdir.  Bu  ad  onlarda  bu  günə  qədər  qalmış- 
dır.  Türkm ənlər  əslində  iyirmi  dörd  boydur.  Lakin  iki 
boydan  ibarət  olan  xalaclar  bəzi  xüsuslarda  onlardan  ay- 
rıldıqları  üçün,  onları  oğuz  saymırlar.  Əsli,  doğrusu 
budur.
X aqan  Şu  Çinə  doğru  keçib  getdi,  Zülqərneyn  də  onu n  dalınca  düşdü.
U yğurlara  yaxm  bir  yerdə  xaqan  Şu  Zülqərneynin  üstünə 
bir bölük əsgər göndərdi. Zülqərneyn də əsgər göndərdi və 
tljli 
A ltun  kan  deyilən  dağda  vuruşm a  baş  verdi.  Hə- 
min  dağ bu  gün 
A ltun xan  adlam r.  Bundan  sonra
Zülqərneyn xaqanla  sülh bağladı və uyğur şəhərlərini  bina 
etdi,  bir  m üddət  orada  qaldı.  Zülqərneyn  çəkilib  getdik- 
dən  sonra  x a q a n ^   Şu  gəldi,  B alasağuna  qədər  irəlilədi, 
bir  qala  tikdirdi  və  ona  öz  adm ı  verdi.  Oraya  bir  tilsim 
qoydurdu.  Leyləklər  o  şəhərin  qarşısm a  qədər  uçub  gəlir, 
ancaq  şəhəri  qətiyyən  keçib  getmirlər.  Tilsim  bu  günə  qə- 
dər smmamışdır.
BU  BA BIN  BAŞQA B İR  N Ö V Ü
S  a  n  d  r  u  ş:  çəkişmə.  Bu  atalar  sözündə  də  işlənmişdir:  «
(_pUl!ı (jiuj  )j 
(
j
İ
ja
I
u
.  sabanda  sandruş  bolsa,  ört-
gündə  irtəş  boIm as=cüt  zam anı  hay-küy  olsa,  xırm anda 
dava-dalaş  olmaz»-'^‘^^.
tü r k   adlı  ü m u m i  bir  d ü ş m ə n   vardı,  o n u n   bo y la rın m   necə  a d l a n m a s ın ın   elə  bir  ınənası 
yox  idi.  Bəsim  A ta la y   haqlı  o la r a q   göstərir  ki.  b u   söz  « ^ > i   t ü r k »   və  «
a
İUU  m a n ə n d » , 
yəni  «tü rk ə  bənzəyirlər»  şəklində  yazılmalıdır.  T ü r k m ə n l ə r   islaına  q ə d ə r  tü r k m ə n   deyil, 
d a h a   çox  o ğ u z  adı  ilə  ta n m ır d ıla r.
İki  s ü k u n lu n u n   bir  yerdə  o l d u ğ u n u   göstərən  b ö lm ə d ə   bu  söz  «sa ndruş»  şəklindədir, 
b a ş q a   yerlə rdə  «sandırış»  şəklində  keçir.

362
M ahm ud K aşğari
P  o  r  s  nı  u  k;  porsuq.  K öklükdə  məsəi  olm uşdur.  Oğuzlar  bu 
sözdəki 
m  hərfmi  ataraq   « ı ^ j i   porsuk»  deyirlor’-^'\  On- 
lar  digər  tü rk b rin   ayaqqabı  m ənasm da  işlətdiklori  «<3^ 
başak»  sözünə  bir m əlavə edərok 
başm ak»  deyirlər.
K 
1
1 d  r u  k;  buğda sünbülündə olan  qılçıq.  Başqası  da  belədir.
K  o  r  k  1 u  k;  «J  
korkluk ər  =  qorxaq  adam».
(J^J>  T ö  r  t g ü  1;  «ıJal 
törtgül  əw  =  dördkünc ev».  K vadrat  şəkilii 
hər şeyə  belə deyilir.
B  a  r  s  ğ a  n;  Əfrasiyabm   oğlunun  adıdır.  Barsğan  şəhərini  də  o 
qurm uşdur.  Bu  şəhər  M ahm udun  atasm m   şəhəridir.  Bəzi- 
ləri  isə  belə  deyirlər;  uyğur  xaqanm m   Barsğan  adh  bir 
m ehtəri  varmış.  H avası  gözəl  olduğu  üçün  atları  burada 
yetişdirirmiş.  Sonra  buraya  Barsğan  adı  verihııişdir. 
u ^ j i   B  u  r  s  1 a  n;  əslində  bu  söz  bəbir  m ənasmdadn'.  B uradan  alma- 
raq 
C ^ J   arslan-burslan» deyirlər.
B 
u
 
r 
s  
1  a  n;  kişi  adlarm dandır. 
« u ^ j : '  
arslan-burslan»
sözü  qoşa  işlənir.  « d ^ j i   burslan»  sözü  tək  işlənmir.  Bu 
söz bəbir m ənasm dadır.  Əgər həmişə  arslan  sözü  ilə birlik- 
də  işlənməsəydi,  bu  söz  kişi  adı  olmazdı.  Çünki  ərəb  di- 
lində  də  belədir.  Y alnız  olaraq  Cy^ 
deyilmir,
deyilir.
K 
1
  r  k  1 u  m;  «jc.L« 
kırklum   sağu=bir  ölçü  alətidir».  Dolusu 
bir kilə^‘^‘^ edər.
Basm a  n ü sx ə d ə   « p o r s u m u k »   şoklindo  yazılan  bu  söz  oslində  b a b a   u y ğ unkıq  baxı- 
m ın d a n   « p o r s m u k »   olm alıdır.
Bir  «kilə»  taxıl  kimi  donovor  cisimlor  ölçüsü  o lu b   qırx  lilro  borabordir.  Salih  Mü- 
təllibov  « d o lu su   bir  k ilo q ra m   golir»  d cyə  torcümo  etmişdir  ( T S D ,   111  to m ,  bet  424). 
S eçkin  Ərdi  ilo  S ərap  T u ğ b a   Y u rtse v ə r  isə  «kilo»  yazıb  keçmiş.  litrajını  verməmişlər 
( D L T -2 0 0 5 ,  s427).  Bu  h a q d a   çinlilorin  qeydi  y o x d u r  (D L T - Ç in ,  111  cild,  s.409).
Divanü lüğat-it-türk
363
B U  BA BIN  A LTI H Ə R F L İL Ə R İ
İ  k  i  r ç  k  ü  n;  «crt'  ö ^ j ^ !   ikirçkün  tş  =  görülüb-görülməməsi 
barədə  tərəddüd  olunan  iş».  « ı s ^  
könqlüm
ikirçkün  boldt  =  könlüm   işləyib-işləməmək  barədə  tərəd- 
düdə düşdü».
ü j ^ j S ^   K ö k ü r ç k ü n ;   göyərçin.
B U   BA BIN  F E ’LLƏ Rİ
A  1  k  t  ı;  «t>^'  ö j 'j j   J* 
0
İ  tavarm   alktı  =  o,  malmı  bitirdi».  Başqası 
da  belədir,  (
- j ^'   alkar -  alkmak).
[Qayda]:
İki  sükunlunun  yan-yana  gəlməsinin  az  olduğunu  bilməlisən.  Çünki  iki 
sükunlu  ancaq 
zəlakə  hərfləri  adlanan  j,  J,  ü  r,l,n
hərfləri  ilə  olur,  isimlərdə  və  fe’llərdə  göz  önünə  alm acaq 
bir  qaydadn-.  İki  sükunlunun  birləşməsi  ancaq  bu  hərflə- 
rin  işurakı  ilə  m üm kündür.  Bu  hərflər  sözü  yüngülləşdirir, 
iki  hərfi  bir  hərf  kimi  edir.  Buna  göro  də  iki  sükunlu  bir 
hecanı  şair bir horf kimi  işlədə  bilir,  vozn  pozulmur.
Ü  r  k  t  i;  «cr^jf 
koy  ürkti  =  qoyun  ürkdü»,  (geco  və  ya  gün- 
düz  qoyun  qurd  vo  qurda  bonzor  şeylordon  ürkdü),  «  üJ-4 
J ^ j \   budun  ürkrti  =  xalq  ürkdü»,  (düşmənin  gəlişi  üzün- 
dən  xalq  ürkdü),  (‘-^ '^ ji - j ^ J   ürkor-ürkm ok).

_____________________________ _____________ Mahmud Kaşğari
İ  r k  t  i: 
J
jj
 J  ər  tav ar irk ti= ad am  mal  topiadı».  Başqası  da
belədir, 
. j i s j  irkər-irkm ək).
cs-^j^  S  ü  r ç d  i: a t  sü rçd i= at  sürüşdü».  Başqası da  belədir,
-jUjL,  sürçər-sürçm ək).
S  a  n  ç  d  ı: 
J   ol  anı  biçəkin  sançdı  =  o  onu
bıçaqla vurdu,  bıçaqladı».  Başqası  da bebdir.
S  a  n  ç  d  ı: 
bəg  yağısın  sançdı=bəy  düşmənini
məğlub etdi»,  (jUaätii -jU-u-  sançar -sançm ak).
K   ü  r  s  d  i: 
yigit  kanqa  kürsdi  =  igid  ətə-qana
doldu»,  (onda  kişilik  əlam ətləri  göründü,  qorxm az,  çəkin- 
məz  oldu).  Bu  sözün  əsli  xəmir  və  xəmirə  bənzər  şeylərin 
bir  q ab a  doldurulduqdan  bir  saat  sonra  qabarıb  daşması, 
acıması  m ənasm dadır.  X əm ir  yaxşı  olsa,  bir  saat  sonra 
acıyaraq  qabdan  daşır,(‘-^ '^ ^ j^  jU.jS 
k ü r s ə r - k ü r s ə m ə k ) ^ 5 o  
Bu  sözün  əsli  təkəbbürlü  və  təcrübəsiz  m ənasm da  olub 
ismə 
[-sadı/sədi  şəkilçisi]  artırılm aqla  yaranan  fe’Idir. 
M ənasm ı yuxarıda  bəyan  etmişik.  (ı-iUUj^ -j'^ jS   kürsər -  
kürsəmək)35i.
S  a  r k  1
1
:  «t5jSj*- 
suw  sarktı= su  sızdı».  Hər  hansı  bir maye 
bir yerdən sızsa,  dam lasa,  yenə belə deyilir.
S  a  r  k  t  ı:  «csJäj« 
adhakım   sarktı=ayağım   uyuşdu»,  (hey- 
vana  minm əkdən  yorularaq  ayağım  uyuşdu),  (  - J ^ j ^  
jU ä j«   sarkar-sarkm ak).
K  o  r  k  d  ı:  «tsJäja (jijSÜj Ja kul  tənqridən  korkdı  =  qul  tanrıdan 
qorxdu».  Başqa  şeydən  qorxsa,  yenə  belə  deyilir,  (  -j^ js
Bu  m ə s d ə r   yanlışdır.  B a b a  uy ğ u n   gəlməsi  ü çü n   « k ü rsm ə k »  olm alıdır.
Belə  çıxır  ki,  b u r a d a   bir  sözün  iki  m ə n a s ı n d a n   bəhs  edilir:  « k ü r s m ə k   =  ə tə-q an a 
d o l m a q »   və  « k ü r sə m ə k   =   tə k ə b b ü r lü   və  tə crübəsiz  o lm a q».  İlk  m ə n a d a   sözün  k ö k ü  
«k ü rs» ,  ik in c id ə  isə  « k ü r » d ü r,  -sə  şəkiiçisi  q ə b u l  etmişdir.
Divanü lüğat-it-türk
365
ju ä jä   korkar-korkm ak).  Bu  atalar  sözündə  də  işlənmiş- 
dir:  «0-1^5j
2
  lİjiL 
^^ji  k a n   öküz  balduka  korkm as= 
qoca  öküz  baltadan  qorxmaz».  Bu  söz  alışdığı  şeylə  qor- 
xudulm aq  istənən  adam   üçün  söylənir,  çünki  o  şəxs  qoca 
öküz baltaya  ahşdığı  kimi,  qorxudulan  nəsnəyə  ahşmışdır. 
Bu beytdə də işlənmişdir:
1 j j  
LJJ4 j j j (   j S J l   Laäjä
Ijj jiıjl
«K orkm a anqar otru tu ru p  təgrə yerə,
K apsa anınq alpağutm  andan yara».
Q orxm a ondan,  qarşı d uru b  onu m ühasirə elə,
O nun bahadırlarm ı o n dan uzaqlaşdır.
(D üşm əndən qorxm a,  onu qarşıla,  igidlərini m ühasirəyə salaraq  ondan 
ayrı sal, uzaqlaşdır).
K  
1
 r  k  d  ı:  « iS ^ J  
oI  koy  kırkdı  =  o,  qoyun  qırxdı».  Baş-
qası da belədir, ( j u a j  -jiäjä  kırkar -  kırkm ak).
S 
i 1  k  d  i: 
« s ^ ^   J   ər  yığaç  silkdi  =  adam   ağac  silkələdi».
Başqası d a belədir,  (|-SUSU« -jliLU  silkər -  silkmək).
B U  BA BIN  D Ö R D  H Ə R F L İL Ə R İ
A n d ğ a r d ı :   «(iJj&i^i 
J( ol  anı  andğardı  =  o  ona and  içdir- 
di»,  (andğarur -  andğarm ak).
K ö n d g ə r d i :   «,s^J^-^ 
ol  yığaç  köndgərdi  =  o,  ağac
əkdi,  düzəltdi».  Başqası da  belədir. 
j 
j
S
j
^İ K ö n d g ə r d i :   «(i Jj^«3^ cr^j^f oğrmı  köndgərdi  =  oğrunu  iqrar 
etdirdi».

366
M ahm ud Kaşğari
K  ö  n  d  g  ə  r  d  i: 
J   ol  anı  yolka  köndgnrdi  =  o
onu  yola  qılavuzladı»,  (yolu  başa  saldı). 
köndgürür -  köndgürm ək).
K  i  r  t  g  ü  n  d  i: 
^ > - 2  Ja kul  tənqrigə  kirtgündi  =  qul
tanrınm   birliyinə  im an  gətirdi»  (və  pcyğombəi'i  təsdiq  et- 
di).  Bir  adam   söylədiyi  sözü  və  gördüyü  işi  iqrar ctsə,  yenə 
b e b  deyilir, 
kirtgünür-kirtgünm ək).
[Qayda]:
Bu  böimənin  əmr  şəkli  beş  hərfli  olur.  «J^-^ jLL yığaç  köndgür=ağacı 
dik tut»,  «L^J> 
tənqrigə kirtgün= tanrıya  inan».
Bu  fe’lb ri  təsirli  etm ək  istədikdə  kökə bir 
t hərfı  ziyadə  qılmaq  və iki 
sükunlunu  bir arada  cəm bm ək  olar.  « (_ ^ ji 
J!  ol  nənq 
b ə rk b tti  =  o,  bir  şeyi  qorutdurdu», 
JI'  ol  yığaç
köndgürtti= o,  ağacı  dik  tutdurdu»  kimi.  Bu  bölmədə  tə- 
sirli  fe’l  yaradan 
və  j   (yəni  -tu r j,  ğ,  və  j   [yəni  -ğur],  ^  
və  j   [yəni  "gürj  kimi  tədiyə  hərfləri  olmaz.  Misal  üçün: 
bar-Htur-Hdı=vardırdı»  sözündəki 
və  j,  « 
Ji 
ol  anı  todh+ğur-f-dı=o  onu  doyurdu»  cüm bsinin 
^ jj& ^   tod h + ğ u r+ d ı  sözündəki  ğ,  və  j   ,  «c
5
JjSjj 
tənqri  ölüg  tir+ g ü r+ d i= ta n n   ölünü  diriltdi»  cüm bsinin 
tir+ gür+ di  sözündəki 
və j  hərfləri  kimi.
BU  B A B IN  M Ü Z A Ə F  O L A N L A R I
1
-SlS.u.jj  T  i  r s g ə  k:  göz q ap aq lan n d a  çıxan  sivilcə,  it  dirsəyi. 
T  i  r s g ə k:  dirsək.
Divanü lüğat-it-türk
367
[Qayda]:
M üzaəf isim brdə ortası  sükunlu  söz olmaz.  Yalnız « .^ ^   məkkəh»  sözü 
istisnadır.  B urada  ^   ke  hərfı  şəddəlidir.  Sözün  sonundakı 
h  “  hərfinin  əsli  ‘-Ält  əlifdir.  Bu,  Çindən  gətiribn  bir  mürək- 
kəbdir,  tü rk   yazısı  bununla  yazılır.  Ortası  sükunlu  söz  zi- 
y adəbrdə də  olmaz.
B U  BABIN F E ’LLƏ Rİ
if^J
L^J
f.  i-
A  r 1 1
1
:  «>-5üü(yjl arttı  nənq  =  nəsnə artdı».
.A.  r  t  t  ı: 
«J>J