M a h m u d k a ş ğ a r I n I n çəkdiyi və «Divanü lüğat-it-türk»ə

^Luj 
j ä   L^Jİuı  I 
«Yağınq  taba titrü  bakıp bügdənq  bib,
O ğrap kalı  kəlsə sanqa karşu süb».
Düşm ən  tərəfə düz  bax,  xəncərini  itib,
N ə vaxt üstünə cumsa,  ona qarşı qoşun  çıxar.
(Düşməni  gözdən  qoyma,  xəncərini  daimi  iti  saxla,  e b   ki,  sənə  qarşı 
hücum a keçdi,  sən də ona qarşı  qoşun  çıxart).
251  Bu  v a r i a n t   çox  n a d i r   h a l la r d a   rastlanır.  U y ğ u rl a r   « k a n m q a »   ( T T D ,   III  tom ,  bet 
369),  Seçkin  Ərdi  ilə  S ə r a p  T u ğ b a   Y u rtse v ə r   «oI  anı  kan ığ a  beIədi= o  o n a   qanm ı  bulaş- 
dırdı»  kimi  verm işlər (D L T - 2 0 0 5 ,  s.  181).  H ə r   ikisi yanlışdır,  «k an ig ə» d ə ğ yoxdur.

250
Mahmud Kaşğari
K  a 
1
1 
c
İ 
ı; 
at  kalıdı=at  sıçradı», 
kalır-kalımak).
K  ü 
1
  i  d  i;  « l5 -^ 
ölüg  külidi  =  ölünü  göm dü».  Başqası  da  be- 
lədir,  (t-SUiK 
külir -  külimək).
K  a  m  a  d  ı;  «t5JUa 
köz  kam adı  =  göz  q am aşdı.  günəş  işığın-
dan göz qamaşdı»,  ( J U I ^  .jU i  k a m a r -  k am am ak). 
ls
JL
a
S  K  a  m  a  d  ı;  «cs-JUä 
tiüi  anınq  tışı  kam ad ı  =  onun  dişi  qa-
maşdı»,  (turş  bir  şey  yeməkdən  o n u n   dişi  qamaşdı).  Bu 
atalar  sözündə  də  işlənmişdir;  « 
Uuj 
^ l j l
jUä 
^  j j   atası-anası  açığ  almıla  yesə,  oğlı-kızı  tışı  ka-
m ar=ata-anası  turş  alma  yesə,  oğlunun-qızının  dişi  qama- 
şar».  Bu  söz  ata-an an m   etdiyi  cinayət  ü çün  uşaqlarınm 
tutulduğu,  sorğuya çəkildiyi zam an  söylənir.
K  o m  1 d  ı;  «
ls
^
 LsüŞl J   ər əwinqə komıdı  =  a d a m   öz evinə  həs- 
rət  duydu».  Bir  adam   hər  hansı  bir  şey  üçün  darıxsa,  ona 
qarşı  ürəyində  həsrət  və  şövq  duysa,  yenə  belə  deyilir,
(J U ^  
kom ır -  komımak).
T  a n u  d ı; 
j ’j ^   bLL,  j(  qI  manqa  söz  tanudı  =  o  mənə  bir
söz söylədi,  tapşırıq,  əmr  verdi».  H ə r  hansı  bir  şeyi  töv-
siyə 
etsə,  yenə  b e b  deyilir,  ( 
. j ^   tan u r -  tanumak).
T 
u n ə  d ı;  «
c
5JUİ 
ji 
q
I  məndə  tünədi  =  o  mənim  yanımda
gecələdi»,  (uSUüj.jLu  tünər -  tünəmək).
S  1 n  a d  ı;  «t^jLiu,^i 
Jl' 
qI  anı  smadı  =  o  onu  sınadı»,  ( (jULLu, .jUu, 
sınar -  sınamak).
LS-iLiä  K  a  n  a  d  ı; 
oiJi 
J ( 
oI  atın  kanadı  =  o,  atın d a n   qan  aldı»,
(jUüä.jLS  k a n a r -   kanamak).
K  1 n  a  d  ı; 
^   bəg anı  kınadı  =  bəy  ona  işkəncə  verdi».
K  1  n  a  d  ı; 
^jSLi;  tənqri  anı  k ın a d ı= ta n n   o nu  cəzalan-
dırdı».
Divanü lüğat-it-türk
251
LjJüa K  1  n  a  d  ı;  «t5-i'^ 
ol  biçəkin  kınadı  =  o.  bıçağına  qın  saldı.
qın  düzəltdi»,  ((jUUa.jLä  kınar -  kınamak).
K  a  n  a d  ı;  «l5J^ ü jJi burun  kanadı  =  burun  qanadı».  Bir  adamın 
bədəninin  hər  hansı  bir  yeri  qanasa,  yenə  belə  deyilir.  Əsli 
kanıdı»dır, 
əlif  düşmüşdür.  (k anır- 
kanımak)-^-.
(^jLÜ  M   ü  n 
ə
 
d  i: 
liyini  düzəltmək  üçün  uclarından  kəsdi»,  (^^ULİa  -jU^  mü- 
nər -  münəmək).
(^jLL-  S 
a  n  a  d 
i;  « c s J ^  
ö
İ ^  
oI 
koym  sanadı 
=  
o,  qoyununu  saydı, 
sanadı».  Əsli  «cjJüL« sanadı»dır,  birinci 
əlif düşmüşdür, 
(jUliuı -jLxuı  sanar -  sanamak).
B U N U N  BAŞQA B İR  N Ö V Ü
t ^ J ^   B  a  y  u  d  ı;  «L$^’jii 
J
  ər  bayudı=adam   varlandı».  Başqası  da  bclə- 
dir,  ( J U ^  - j ^   bayur -  bayumak).
(^jl^  T   a  y  a  d  ı;  « J ^ '^  
J'  ol  anı  tayadı=o  ona  dayaq  qoydu,  dayaq 
vurdu,  hətta  üstünə çıxdı»,  ( J U L j - j ^   tayar-tayamak).
Üç  hərflilər bölməsi  bitdi.
M ə t n d ə   «Əsli 
kan ıd ı» d ır»   deyə  yazılmış.  nni/.arc  və  məsdər 
k a n ır
k a n ı m a k »   şəkliııdə  verilmişdir.Ə slin də « k a n a d ı - k a n a r - k a n a m a k »   p k l ı n d ə  olm a lıdıı.

252
M ahm ud Kaşğari
DÖRD HƏRFLİLƏR BÖLMƏSİ
O R T A S IS Ü K U N L U ,  H Ə R   N Ö V H Ə R Ə K Ə  
İLƏ  HƏRƏKƏLİ 
FƏ ’L Ə L D İ B A B P
53
B u r b a d ı: 
jA ä'J ər ışığ b u rb a d ı= a d am  işə səhlənkar ya-
naşdı, üstünə düşmədi», 
-jhJi b u rb a r-b u rb a m a k ).
tsAwjJ  T  ö  r  p  i  d  İ
254
;  « (S ^Jı ^ U jJ   ər  yığaç  törpid i= ad am   ağac  rəndə- 
bdi».  Başqası da  bebdir,  (‘-SUüjİ 
törpir -  törpimək).
S  1  ğ  t  a  d  ı;  « c 5 o ğ l a n   sığtadı  =  uşaq  ağladı».  Başqası 
da bebdir,  (JUUÜ^ 
sığtar -  sığtamak).  Bu  fe’l  t   x ilə 
də  söybnir.  Ərəbcə  də  b e b d ir :jl^ jjİJ frj  ^ j U İ j  
jU e
kimi.  Bu  ancaq  fe’Ibrd ə  m üm kündür,  isim brdə  m üm kün 
deyil.  Ağlamaq üçün  t  g yerinə t   x i b  « ^   sıxıt»  demək 
doğru olmaz.
tS-V^jİ  T  ü  r  ç  i  d  i: ıju\  J   ər  ış  türçidi  =  ad am   işə  başladı»,
(cİU ajS - j ı ^ J   türçir -  türçimək).
Başlıqla  bağlı  Bəsim  A talay ın   b e b   bir  qeydi  var:  «Bu  başlıq  b u   c ü r   an la şılm a lıd ır; 
ortası  sükunlu   olduğu  halda,  baş  tərəfi  hər  növ  hərə k ə  i b   h ərə k ələ n ə  bilən  b ö lm ə 
Bölmədə  vəzn  o la ra q   verilən  fə’ləldi  b a b m a   baxılsa,  bu  b a b a   daxil  o l a n   sözlərin 
« b u rb an d ı» ,  «sığtandı»  şə klındə  olm ası  lazım dır,  la k in   M a h m u d   K aşğ a ri  b u r a d a   d a  
ərəb  dılının  qay d a la rın a  ta m   riayət  etm işdir.  Ç ü n k i  ərəb  dilində  ə lif  vav  ye  h ə r n ə ri 
sü k u n lu   hərf  sayılır.  A ncaq  b u   h a ld a   b ö lm ə d ə   verilən  sözlər  y u x a r ı d a k ı   b a b a   u v e u n  
gələ  biləD) (D L T ,  III,  s.  275).
U y ğ u rla r   və  onları  təqlid  edən  çinlilər  bu   sözü  « tü rpidi»  şəklində  o x u m u ş l a r   ( T T D  
III  to m ,  bet,  375).  «Törpidi»  d a h a   m ə q b u ld u r ,   ç ü n k i  rəndəyə  « tö r p i»   d eyilir  Seçkin 
Y u rtsev ə r  də  h a q h   o la ra q   b u   sözü  « tö r p ıd i»   kim i  verm işlər
(D L T-2005,  s.  586).
Divanü lüğat-it-türk
253
T   ə  w  ç  i  d  i:  «ts-V?^ 
ü'  ol  tonuğ  təwçidi=o,  paltarını  təpçi- 
di».  Bu,  bir  şeyi  seyrəkcə  tikmək  deməkdir,  (•-SUjaİj -jja ü  
təwçir-təwçimək).
Jjiajj T  1  n  ç  1  d  ı:  «tS'iJ^ 
ət  tınçıdı  =  ət  qoxdu»,  (cj' *J
>'3
 -J#^¥  tın- 
çır-tınçımak).
j
U
j
S 
K  
a   r  
ç
  a   d   ı:  « t s J l ^ j ä  
y u m ş a k   n ə n q   k a r ç a d ı  
= 
y u m ş a q
n ə s n ə   q a t ı l a ş d ı ,   s ə r t b ş d i » ,   ( j U U j ^   - J - ^ J   k a r ç a r - k a r ç a -  
m a k ) .
K   1  r ç  a d  ı:  «ts->Uj Iİ>U  j !  J(  ol  ok  amaçka  kırçadı  =  o  ox  hə- 
dəfin  yanm a,  k ə n an n a   toxundu  və  hədəfı  sıyırıb  keçdi», 
( j U I a J  - j U J   kırçar -  kırçamak). 
j j ^   K  a w ç 1 d ı:  «LSJrfaia 
^sJ arı kişigə kawçıdı  =  arı  adam a hü-
cum   etdi»,  (an   sancmaq  üçün  adam a  hücum  etdi).  Bir 
a d am   başqasm a  qəzəblənsə  və  üstünə  düşsə,  yenə  b e b   de- 
y i l i r ,   ( J U ^  
-jjaiä  kawçır -  kawçımak). 
t^jlji^  B  a  ğ  d   a  d  ı:  «ts>i'J*ı! 
ol  anm q  adhakın  bağdadı  =  o
onun  ayağını  sarmaya  saldı,  gübşdə  sarmaladi»,  ( 
jU tJij bağdar -  bağdamak). 
jjjifl  K  u   n  d  1  d  ı: 
ol  kılıç  kundıdı  =  o,  parlatğıcla  qılmc
parıldatdı»,  (d h i^ k u n d ı r  -  kundımak).
^ j l j ^   T  ə p r ə d i:  « 
tsJ'j:^  təprədi  nənq=nəsnə tərpəndi,  qımıldan- 
dı,  hərəkət etdi»,  (>-SU)jj
3
 
təprər -  təprəmək). 
tsJljjİ  T  o  p  r  a  d  ı:  «csJ'j^ 
ot  topradı  =  ot  qurudu»,  (  J U j j İ -JJ> 
to p rar -  topramak).
^ j j j ^   T  a p  r 1 d r.  «ti-^j^J 
təwi  taprıdı  =  dəvə sıçradı».  Bu söz ancaq 
dəvəyə aiddir,  ( J U
j j
^
t aprı r -  taprımak). 
jjjlu  S e d h r ə d i :   «ts-^ j ^  
sedhrədi  =  camaat  seyrəldi,  sey-
rəkbşdi».

254
M ahm ud Kaşğari
S  e  d  h  r  ə  d  i: 
Cı’j^  lon  sedhrədi  =  p a lta r  süzüidü,  yıp-
randı»,  (
l
^ U
j
İ
u
, - jijj*-  sedlırər ^ sedhrəmətc).
B  o  ğ  r a  d  ı:  «
l
5-^'
j
^  
J  ol  yığacığ  boğradı  =  o,  ağacın  üstün-
də  lortilv  açdı».  Başqası  da  beiədir,  (J>^lj»j -
j
I
j
*
j
  boğrar -  
boğramatc).
T  I  ğ  r  a  d  ı:  «tsJ'j»H J   ər  tığradı  =  a d am   sərt,  mətin  oldu,  baha- 
dır oldu», 
( J > - « I
j
*
j
  -
j
I
j
»
j
 
tığrar 
-  
tığramak). 
cs-i'jij  T  o  ğ  r  a  d  ı:  «ljJ>j*j 
ət  toğradı  =  ət  doğradı,  tu tm a c   üçün  ət 
doğradu).  Başqası  da  b ebdir,  ((J'^!j*j  - j t j i j   to ğ ra r  toğra- 
mak).
tsJ'jf;  Y  a  w  r  a  d  ı:  «t5JİjSj  J   ər  yaw rad ı= ad am   tığrak,  sərt,  mətin  və 
bahadır  oldu,  oldu».  Bu,  «lJjIj*j  =  tığdadı»  sözü  kimidir. 
(j)jL -  j U j ä j   yawrar-  yawramak).  Bu  şeirdə də işlənir:
J
J
j
İ-
j
U
* 
• 
f  I
J JiJ ^  (j--- “  
Jl
J ^ J ^  I---- j^)
jj* İ j
5
o 
(jj
«Kış  yayğaru  söwlənür,
Ər at  mənin yawrayur,
Iglər yəmə sawrıyur,
Ət,  yin  takı  bəkrişür»-
55
.
Qış yaza  pıçıldadı:
Ər və at  mənimlə  tığrak  olur,
Xəstəlikləı ■ azalır,  seyrəlir,
Ət və  bədən  bərkiyir.
Alalay  bu  bəndo  ik,  yanhşlıq  tosbil  ctnıişdir.  Birincisi.  « s ö w io n ü r »   əvə/inə 
«sowləyur»  olmalıdu-.  çünkı  b u r a d a   q a y ,d ,ş   və  ya  m ə chul  l e l   dcyil  III  şəxsin  təki
la l'O T ,''-  
............ .
Divanü lüğat-it-türk
255
(Qışla  yazın  qarşılıqlı  deyişməsini  təsvir  edir:  qış  yaza  dcyir  ki.  ərlə  al 
mənim  sayəmdə  gümrahlaşır.  xəstəliklər qışda  azalır,  insa- 
nm  əti  və  bədəni  qışda  qüvvətlənir).
T u  w  r  a d  ı:  «ı^J'j^ 
tjUif  uşak  nənq  tuwradı  =  kiçik  şey  bö-
yüdü»,  (quzunun  böyüdüyü  kimi).  ( ( j U j ^   - j ' j ^   tuw rar- 
tuwramak).  Bu  söz  «!>?-y 
tuwuz--^'^’  yinçü»  ifadəsindəki
« j ^   tuwuz»dan  ahnmışdır,  «iri  mirvari,  böyük  inci»  de- 
məkdir.
B 
u  
k  r 
1 
d  ı:  «t5Jjj^ 
at  bukrıdı  =  at  sıçradı.  şahə  qalx-
dı».  Bu  söz  tək  işlənmir, 
suçıdı»  sözü  ilə  birlikdə
işlənir,  ((jL«j^ - j ' j ^   b urkar -  burkamak). 
jSo  T  i  k  r  ə  d  i: 
at  adhakı  tikrədi  =  atın  ayağı,  nal
səsləri  əks-səda  verdi». 
t^jljSo T  i  k  r  ə  d  i:  «
l
J J ' j ^  
oğlan  tikrədi  =  uşaq  böyüdü»,  (  - j ' j ^
t ^ U j
5
o   tikrər -  tikrəmək). 
ljJjjİ^  Ç  1  ğ  r 
u
 
d  ı:  « t 5 ^ j j ^   j a   yer  çığrudı  =  yer  sərtləşdi»,  (üstündə 
çox  gəzilməkdən  və  tap danm aqdan  sərtləşdi).  Kövrək, 
yumşaq  olub  sonra  sərtləşən  hər  şey  üçün  bclə  deyilir, 
(
- j j j ^   çığrur -  çığruınak).
(^jljikÇ  o  k  r a  d  ı:  «
l
J’^'
j
^  
aşıç  çokradı=qazan  qaynadı».  (içindəki 
bulamac  kimi  qatı  şey  qaynadı).  Qazanm  içində  sulu  şey 
olsa  və  o  qaynasa,  belə  dcyilməz,  (
l
İ ^ '
jä
^  -
j
'
j
^   çokrar 
çokramak).
(^jljik 
Ç  
o  k  r a  d  ı:  «lS■=' 
J ^  mınqar çokradı  =  bulaq  qaynadı»,  (bu- 
laq  qazanın  qaynadığı  kimi  qaynadı),  ( j U j i k - jijSkçokrar
-  çokramak).
Bəsim  A la la y   « tu w r a d ı»   fe'lindən  y a n ı n a n   bu  s ö / ü n   «tuw uz»  deyil.  «tuw ur» 
şəklində  oim a sm ın   vacibliyini  b ild i n n iş d ir   ( D L   T.  III.  s.279).

256
Mahmud Kaşğari
Ç  1 k r a  d  ı: 
tış çık radı= diş qıcırdadı».
Ç  1  k  r  a  d  ı; 
k a p u ğ   ç ık ra d ı= q a p ı  cırıldadı».  Bir
ad am   düşmənçiliklə  və  ya  b u n a   bənzər  hisslə  qışqırsa, 
yenə belə deyilir, 
çık rar-çık ram ak ).
Ç i  k r ə d  i: 
ətm əktə  taş çikrədi  =  çörəkdə daş
xırçıldadı»,  (çörəyin  içindəki  d a ş  xırçıldadı),  ( 
ı j S U ç i k r ə r  -  çikrəmək).
Ç  1 
1
  d  a  d  ı^^^;  «t5JİJİa. 
cAjS  j (   o k   kiştə  çıldadı  =  ox  oxdanda 
çar-çur  elədi».  B una  bənzər  səslərə  də  belə  deyilir,  ( 
juIjLv  çıidar -  çıldamak). 
t^jlji*-  S  a w r a d ı:  « ( i J ' j ^  chu'  ış  saw radı  =  iş  yavaşıdı,  üz-üstə qaldı».
İşləyən  ad am   işi  buraxsa,  yenə  belə  deyilir,  (Jl-»'j^ -Jjİ*- 
saw ra r-sa w ra m ak ). 
t^jljAuı  S  a  w  r  a  d  ı: 
ü,-^' 
sökəl  igdin  sawradı  =  xəstə
yaxşılaşdı, xəstəliyi  sovdu». 
jjjSL-  S  ə k  r i d  i:  « t 5 L m İ -  J  ər suw ka səkridi  =  a d a m  suya doğru 
qaçdı,  götürüldü».  Başqası  da  belədir,  (<-Sl-»i>-<  - j i j ^  
səkrir -  səkrimək).
S  ə  m  r  i  d  i: 
k oy  səm ridi= qoyun  kökəldi,  yağlan-
dı».  Başqası  da  belədir,  (ı-SUij-ü--
j
İ
j m
 səmrir-səmrimək). 
i S ^ j ^   S  a  n  r 1  d  ı: 
‘-Sj*-1  əsrük  sanrıdı  =  sərxoş  axmaqladı, ya-
va-yava  danışdı».  Əsli  «<.sJjj-ii“ = san d n d ı» d ır,  (  - j ı ^  
jUjjIu, sanrır  -  s an n m a k ). 
tsijj"  T  ə  n  r  i  d  i:  « ts^J^ 
a n m q   başı  tənridi  =  onun  başı  hər-
ləndi».  Bu,  adam ı  yuxu  basdığı  h ald a  yatmadığı  zaman
Bəsim  A ta la y   b u   sö z ü n   «çılradı»  şə k lin d ə ,  m ü z a r e   və  m ə s d ə r in in   isə  «çılrar  -  
çılraınak»  şəklində ola cağın ı  y a z m ış d ır   ( D L T ,   III,  s.  281).
Divanü lüğat-it-türk
257
baş  verir.  Bu  ü/don  insanın  başında  sanki  qanşqa  ycri\ ir- 
miş  kimi  bir  şey eşidilir.  (uStujii-
j j j
I;  tənrir-  tənrimək), 
ls
J'
j
^   K 
ö
 
w
  r 
ə
  d  i:  «tsJijAİ 
ciül  anınq  küçi  köwrədi  =  onun  gücü
azaldı».  Hər  hansı  bir  şeyin  qüvvəsi  azalsa.  ycnə  bclə  dc- 
yilir,  ( u i U j k  -jljİS  kəwrər -  kəwrəmək)--"^. 
t^JljSLİ  K ö  k  r ə d i:  «ts 
j
I
j
S^ 
arslan  kökrədi  =  aslan  nərə çəkdi».
t s J 'j ^  K ö  k  r ə d  i: 
«ts 
j
I
j
S^ Ijij boğra  kökrədi  =  ayğır kişnədi».
t^jljJ^  K  ö  k  r  ə  d 
i:  «tsJljSİ  cÄi  bulıt  kökrədi  =  bulud 
kükrədi». Sa-
vaşda  igidlərin  nərəsi  buna  bənzədilir.  Bu  atalar  sözündə 
də  işlənmişdir:  «o-'-«äjä
təgirməndə  toğmış  sıçğan  kök  kökrəginqə  korkmas  =  də- 
yirm anda  anadan  olan  siçan  göy  gurultusundan  qorx- 
maz».  Bu  söz  təhlükəli  işlərdə  bişmiş  adamı  kiçik  bir  şeylə 
q o rxutm aq  istəyəndə  söylənir,  (ı-SUj
5
^   - j ' j ^   kökrər  - 
kökrəmək).
t#J'j^  K 
ü 
1
  r  ə  d  i:  «<.sJ'ji^ 
taş  kuduğda  külrədi  =  daş  quyuda
əks-səda  verdi.  gurultu  çıxardı»,  ( ^ U j l k . j l j l s   külrər-  kül-
rəmək).
T   ə  p  z  ə  d  i:  «tsJ'j" (j-*'  J   ol  anı  təpzədi  =  o  ona  həsəd  apardı», 
(t_su 
-jl 
təpzər -   təpzəmək).
S  I  ğ  z  a  d  ı: «csJlj*-“ 
ol  tış  sığzadı  =  o,  çöplə  dişini qurda-
ladı».
t j J l j L u ,  
S 
I 
ğ  z  a  d  ı: 
« t S ^ J ' j ^  
J' 
ol  ətik  yisin  sığz.adı 
=  
o,  nıəst,
ayaqqabı  kimi  şeylərin  arasına  parça  qoyub  tikdi».  İki
şeyin  arasına  bir  şey  sıxışdırılıb  qoyulsa.  ycnə  bclo  dcyilir, 
( j U j L u ,- j l ji «   sığzar -  sığzamak).
Y az m a  və  b asm a  nüsxolərdə  «köwr,ədi»  şəklində  vcrilən  bu  söz  əsiində  «kəv.rədi» 
olnıahdır.

258
Mahmud Kaşğari
K  u  p  z  a  d 
Ji  o l   k u b u z   k u p z a d .   =   o ,   q o p u z   ç a ld .» ,
( j U j i - J j i   k u p z a r  -  k u p z a m a k ).
T  ə  p 
s
 
ə  d  i: 
ol am   təpsədi  =  o  ona  həsəd  apardı»,
(uSUU-Ai  -JuM  təpsər-təpsəmək).  Bu  söz  J  z  ilə  də  təlffüz
o lu n u r.
^.Luü;  B  ü  t 
s
 
ə
 
d  r. 
b a ş  b ü tsə d i  =   y a ra   y a x ş ıla ş m a ğ a   ü z
q o y d u » , 
- j U i  b ü tsə r  -   b ü tsə m ə k ).
B  u  X 
s
 
a  d  ı:  «c5->L-^  M
 
o l  an q a r  b u x s a d ı  =   o   o n u n   ə m n n ı 
sa y a   s a lm a d ı,  işi  z o r la   g ö r d ü » , 
b u x sa r  -
b u x sa m a k ).
^ 
Ç   a  p  s  a  d   ı: 
^  
o l  su w d a   ç a p s a d ı  =   o ,  su d a   ü z m ə k
istə d i» , 
-jUuJA ç a p sa r  -  ç a p sa m a k ).
^ 0 . . .   s   a  t  s  a  d  ı: 
qj
!  J(  o l  a tm   sa tsa d ı  —  o ,  a tm ı  sa tm a q   is tə
d i».  B a şq a sı  d a   b eləd ir,  ( j u u i -  . j U İ -  s a ts a r -s a ts a m a k ).
S  ü  r 
s
 
ə
 
d   i: 
J( o l  a tm   sü rsəd i  =   o ,  a tm ı  sü rm ək   is-
təd i» .  B aşq a sı  d a   b eləd ir,  (uSUU-j^  -jU -jl-  sü rsər  -   sü rsə- 
m ək ).
j   ' 1 . s   u  w  s  a  d  ı:  «c5-)Luİl-  J   ər  s u w s a d ı  =  a d a m   s u sa d ı» .  B a şq a sı  d a  
b e b d ir .  B u n u n   əsli  d ə  istə m ə y ə   v ə   d ilə m ə y ə   g e d ib   çıx ır, 
(^LaLuıLuı - jLuıfijjı  su w sa r — su w sa m a k ).
fjiuiLuı  S  u  w  s  1  d  ı:  «c? 'V
*' 
sirk ə  su w sıd ı  —  sirk ə  s u la n d ı,  su lu   o l- 
d u ».  S irk əd ək i  su  sirk ən in   tü n d lü y ü n ü   p o z d u .  (  - j : ^  
^Lıu>ııt*<ı  su w sa r -   su w sa m a k ).
K  a  p 
s
 
a  d  ı;  «t5JU ^ 
a n m q   təg rə  k işi  k a p sa d ı  =
on u n   ətra fın a   c a m a a t  to p la n d ı» ,  (J'-^U -i  - j W İ   k a p s a r - 
k a p sa m a k ).
K   a  p  s  a  d  ı:  «t^-JU-ja 
ol  a n ın q   ta w a r m   k a p sa d ı  =   o
on u n   m alını  q a p m a q   istə d i» .
Divanü lüğat-it-türk
259
JU«^  K 
o 
p 
s 
a d  ı: 
«tsJU^ 
jjii^ 
Jf 
q
\
 
yokarı  kopsadı=o,  yuxan  çıxmaq 
istədi»,  ( JUUm.İ -jU»İ  kopsar -  kopsamak).
^jLu-j^  K  ö r 
s
 
ə
 
d  i  m: 
«fJUjji 
mən  anı  körsədim  =  mən  onu  gör-
m ək  istədim».  Əsli  «(»,
j
U
j
*S^  körügsədim»dir.  Zəlakə-^'’
hərflərində  qayda  belədir:  tərkibində  bu  hərflərdən  biri 
olan  fe’ldə  arzu  şəkli  yaratm aq  istədikdə  həmin  fe’lin  kö- 
künə 
u-  I  g,  s,  ə  [-gsə  şəkilçisi]  əlavə  edilir,  (  -ö-jU-jS 
t^LıUji k ö rsə rm ə n - körsəmək).
(»jUu5US  K  ə 
1
  i  g 
s
 
ə  d  i  m;  «^jU-sUs LslIu, 
rnən  sanqa  kəligsədim  =  mən 
sənə  (sənin  yanm a)  gəlmək  istədim».  «i»JU^  kəlsədim»-'’‘* 
də deyilir,  (<-SL«U-S .^>jUJ^ kəlsərmən -  kəlsəmək). 
t j j ^   K  a  k  s  1  d  ı; 
ət  kaksıdı  =  ət  qaxac  oldu,  az qala  qaxac
oldu»,  (jUu*-äfl 
kaksır -  kaksımak).
T  ü  w  ş  ə  d  i; 
isJ^  ^
  anınq  təri  tüwşədi  =  işləməkdən
o n u n   təri  dənə-dənə 
oldu,  muncuq  kimi  oldu»,  (  -jUiİj
u
SUUİS
j
  tüwşər -  tüwşəmək).
İ^jUİİİ 
T 
ə w ş ə 
d  i; 
«t
5
 jUİSj ^  
yip 
kamuğ təwşədi 
= 
ip  büsbütün qa- 
nşdı»,  (ip  dolaşdı,  ucu  tapılmayacaq  şəkildə  bir-birinə  qa- 
rışdı),  (uSUUİİj -jUİİj təwşər -  təwşəmək).
^jUiä^ Ç  a  X  ş  a  d  ı;  «(İJUİ
äa
 (
j
-'
j
 taş  çaxşadı  =  daş  çağıl-çuğul  etdi,  ça- 
qıl  səsi  verdi».  Zinət  əşyası,  yaxud  buna  bənzər  şeylər  səs 
versə,  yenə  belə deyilir,  (jUUİLLa.-jUii:».çaxşar-çaxşamak).
Salih  M ü to llib o v   « h iirufi-zəlakə»  le n n in i  üçün  bu  izahalı  vcnni,‘?dir:  «Q,^(lim 
fonetikada  dil  vo  d o d a q   səsləri  altı  o l u b   üçü 
v,  b,  m  d o d a q   sosi,  üçü,  y.mi  n,  r,  I  ı.so  dıl 
səsləri  ad lan d ırılırd ı»   ( T S D , 
III 
to m ,  bet  13),
B urada  Bəsiın  A ta l a y ın   m ü h ü m   bir  qeydi  var:  « Y a z m a   nüs.Kədə  son  üç  fe'l 
«kəlisədim -kəlisərm ən-kəlisəm ək»  im lasın d ad ır.  Bu  şəkil  bölm əyə  uyğun  gəlmir,  O na 
görə  də  tə rc ü m ərn iz d ə  g ö r d ü y ü n ü z   şəkli  ald ıq ,  B undan  b a ş q a ,  bir  a z   irəlidə  vcrilmiş 
«sa tsa m a k »   fe’li  « s a tıs a m a k » ,   «sü rso m ə k »   fe’ii  «sürisəmək»,  « ç a p s a m a k »   l'c’li  isə 
«ça pısa m ak»  im la sın d a d ır,  Bu  yazılış  b a b ın   taləbinə  uyğun  olm a dığı  üçün  o n l a n   da 
dəyişdirib  uyğun  şəkillərini  a ld ıq »   ( D L T ,  
III, 
s.285).

262
Mahmud Kaşğari
B  u 
1
  ğ  a  d  ı: 
tu tm a ç   b u lğ a d ı= o ,  tutmac  buladı,
qanşdırdı».  Başqası  d a   belədir.  B ulam acı  və  ona  bənzər 
şeylən  altı-üstü  yaxşı  bişsin  deyə  q a n şd ırm a q   və  qımıl-
d a tm a q   da belədir. 
jiüj  B  u 
1
  ğ  a  d  ı: 
ol  ər  a n ın q   könqlin  bulğadı  -   o
a d am   onun  k ö n lü n ü   bulandırdı».  Əsli  təbə  uyğun  gəlmə- 
yən  yeməyi  yem əkdən  in san m   k ö n lü n ü n   bulanması  və  az 
qala  qusmasıdır,  (
bul ğar  -  bulğamak).
T   o  
1  ğ 
a  
d 
ı :  
^
 
kız  yinçü  tolğadı  =  qız  mirvari  sırğa
taxdı».  Başqası d a  belədir.
T  o 
1
  ğ  a  d  ı: 
ol  yünq  tolğ ad ı  =  o,  yun  dükçəni,
süməyi  doladı».
T   o 
1
  ğ  a  d  ı: 
anınq  k a rn ı  tolğadı=onun  qarm
a ğ n d a n   və  b u n a  bənzər  şeylərdən  buruldu», 
tolğar -  tolğamak).
K  a  r  ğ  a  d  r.  «LS-i'*jä 
tənqri  anı  karğadı= tanrı  onu lə-
nətlədi,  qarğıdı»,  (
- J ^ J   karğ ar-k arğ am ak ). 
jicjs  K  u  r ğ  a d  ı:  «(i-ıleja 
yer kurğadı  =  yer yağışm  azlığmdan qu- 
rudu»,  ( ( i ^ 'i j a  - j'^ jä  k u rğ a r -  k u rğ am ak ).
K  1 z ğ  a  d  ı: 
bəg  anı  kızğadı=bəy  onu uzaqlaşdır-
dı,  ona  sərt  üz  göstərdi,  qovdu». 
- j ^ ^   kızğar  -
kızğamak).  G örürsənm i,  türklər  ta n rın m   lənəti  ilə  bir  qu- 
lun  bir  qulu  qovmasm ı  necə  ayırd  edirlər.  Birini  fəthə  ib 
«karğamak»,  o  birini  kəsrə  ilə  «kırğam ak»  şəklində  işlə- 
dirlər2«.
Y a z m a   və  b a s m a   n ü s x ə b r d ə   « k ı z ğ a d ı - k ı z ğ a r - k ı z ğ a m a k »   şə k lin d ə  verilən  sözlər 
yanhşdır,  o n l a r   « k ı r ğ a d ı - k ı r ğ a r - k ı r ğ a m a k »   o lm a lıd ır.  Ç ü n k i   M a h m u d   Kaşğari 
« k arğ a m ak » ia  « k ı r ğ a m a k »   fe’liəri  a r a s ı n d a k ı   fərqin  y a l n ız   fəthə  və  kəsrədən  ibarət 
olduğunu  göstərir.
Divanü lüğat-it-türk
263
K  a  r  w  a  d  ı:  «t5Jlİjä  U > ü jS  Ji  ol  karanqkuda  karwadı  =  o.  qa- 
ranlıqda  nəyi  isə  axtararkən  əli  ilə  bir  şeyə  toxundu», 
(jUlİjS -jlijä  karw ar-karw am ak).  «
l
5J'
j j
2  karvadı»  da  de- 
yilir.  Y uxarıda  söylədiyimiz  kiıni,  yumşaq  w  olan  hor ycr- 
də onu j   vav  hərfinə çevirmək  mümkündür.
T ə 
1
  g  ə  d  i-^’-’:  «t^ 
1^1
  J( ol  atasın  bulğadı  =  o,  atasını  cana
yığdı». 
təlgədi»  sözü  tək  işlənmir, 
bulğadı»
sözü ilə qoşa  işlənir,