M a h m u d k a ş ğ a r I n I n çəkdiyi və «Divanü lüğat-it-türk»ə
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- K 1 I t u r d J u t J „| ^ ^
- I jfr u -^ üjj
- -JJ>J kirtürür - kirtürmək). ^ j j i ^ K ə s t ü r d i: ol anqar yığaç kəstürdi = o ona ağac kəsdirdı». Başqası da belədir, ( ^ U j i - s - j J ^
- ^ bəg oğrm ı k ön g ərd i = bəy o ğ - ruya d ü z ü n ü sö y lətd ird i» , (o ğru ya etira l, iq ıa ı e td iıd i), (l^U
|
1 r d ı; jl ər suw saçğırdı = ad am az qala su saçdırdı», (jU jiao j saçğırar - saçğırmak)''*'^. U y ğ u ria r bu sözün «D ivan»da m üxtə lif im la la rd a yazıldığmı v u r ğ u la m ış la r (T T D , H to m , bet 266). Ç i n lib r həmin qeydi tə k r a r etmişlir ( D L T - Ç in , II cild, s.l87). Bir sö z ü n fərqli im lalarla yazılması h a lla n « D iv a n » d a çoxdur. İ n d e k s ciid in ə b a x a n d a o x u c u l a r b u n u d a h a ay d m şəkildə görəcəklər. Bu sözdəki ğ hərfı yazm a nüsxədə həm zəmməli, h ə m kəsrəlidir. Divanü lüğat-it-türk 199 S u ç ğ u r d ı ; «t 5 J j * ^ at suçğurdı = at az qaldı sıçradı. at hürkdü». Başqası da belədir, ( ı jJ j ^ j ^ S a r ğ a r d ı ; « ^ ^ sarğardı nənq = nəsnə saraldı», (jU jC j^ı -jjjc j* - sarğarur - sarğarm ak). S 1 z ğ u r d ı; J ər yağ sızğurdı = adam yağ ərit- di». Başqası da belədir, (J ' - ^ j ^ -j j j ^ sızğurur-sızğur- mak). S 1 z ğ u r d ı; isitmə xəstəni haldan salanda «iS^J^j^ sızğurdı» deyilir. Bu şeirdə də işlənmişdir; L J J ^ I İ j'j* ^ ^ jCİ j3 j £ jc j-.« J'JJ. i s J J ^ «Könqli köyüp, kanı kunp, Ağzı açıp katğurar'41, Sızğurğalır ü dhikbr, Əssis yüzi burkurar» Könlü yanıb, qanı quruyub, Ağzmı açıb gülümsəyər, Sevda onu əridər, Solğun üzü bürüşər. (Bir aşiqin vəziyyətini təsvir edir; xalqın yanında ağzmı açıb yalandan gülümsəsə də, zavallı aşiqin bağrı yanıqdır, qanı quru- m uşdur, sevda onu əridir, bənizi də getdikco solur). 141 s ö z ü n ü n ərəbcə yazılışm da horoko yoxdur. O n u n qallyosi olan b u r k u r a r » sözü d ə b a s m a nüsxədə yanlış yazılmışdır. Bosim A lalay h.n iki sözü dü- zollmişdir ( D L T . II, s . l 88). 200 M ahm ud Kaşğari jiİL, S u w ğ a r d ı: J ol at suwğardı = o, at suvardı». Başqası da belədir, « jU ^ j^ > İ l- s u w ğ a r a r - s u w ğ a r m a k ) . jjilu, S a n ğ a r d ı ; ö - ^ ol anı kişidən sanğardı = o onu xalqdan saydı», - j j ^ sanğarur-sanğarmak). t^jjij^ S a r k u r d ı : Ji ol yağnı kaptm sarkurdı = o, yağı qabdan damlatdı». Hər hansı bir mayeni bir qab- dan başqasma boşaltdıqdan sonra yerdə qalanı damlasa, yenə b e b deyilir, (J'^jäj*- sarkurur - sarkurmak). (^jjSo> (LİUjfjlu - J j 5 oLi sütgirür - sütgirmək). tsJj5Luu- S ü s g ü r d i : ^ J j ^ sığır ərig süsgürdi = sığır ada- mı buynuzlamaq üçün hücum etdi», (ı-SUjLulu .ji süsgirər - süsgirmək). t5 JjM K a p t u r d ı : «c5 J j ^ jl^ J S J J( ol anqar taw ar kaptu rd ı= o ona mal qapdırdı», ( J ^ j ^ - j ^ kap tu ru r-k ap tu rm ak ). K o p t u r d ı : «ol anı orundm kopturdı = o onu yerindən qo- pardı, durğuzdu», (kopturur - kopturmak)!^^. J j ^ K a ç t u r d ı : «tj J jjş ^ J( ol''^-'* ərig kaçturdı = o, adamı qa- çırtdı», ( ( j ' - ^ - j j M kaçturur - kaçturmak). Bu m addə tü rk cə və ö zbəkcə nəşrlərdə nə üçünsə y o xdur. T u t u ş d u r m a z a m a n ı bunu uy ğ u r noşrındəkı qeyddən ( T T D , II tom , bet 270) öyrəndik. Y o x la d ı q , d o ğ r u imiş. Deməiı, Sahi: M ütəliıbovun əsas qaynağı Bəsim A ta i a y nəşri imiş. H ü se y n D ü z g ü n də eynən bızım kuTiı Bəsnn A ta la y nəşrinə əsasia n d ığ m d a n bu m a d d ə o n d a d a yoxdur. « D ,v a n » m çm cə n əş n n d ə (D L T -Ç in, II cild, s.i91), Seçkin Ə rdi və S ə r a p Tuğba Y urtsevər nəşrm də ısə bu m a d d ə m ö v c u d d u r (D L T -2005, s.439). Y azm a nusxədə bu sözün olmadığı barədo u y ğ u r h ın n belə bir qeydi var: «Y azm a nusxıdə bu cümlıdıki «ol» sözü yok, Biz ərəpcə m ənisinqə əsasən k o ş u p k o y d u k = f cum lədəki «ol» sözü yoxdur. Biz ərəbeə m ə n a s m a əsasən əlavə o A Çinlilərin də qeydi v a r ( D L T - Ç i n , II cild, s. 191). Bəsım A ta la y və Salih Mütəllibov həmin sözü versələr d ə o n u n yazına nüsxədə yo xluğu b a rə d ə heç nə yazmamışlar. H üseyn D ü z g ü n ə və Seçkin Ə rd ı ilə S ə r a p T uğba Y urtsevə rə gəlıncə, təəssüf ki, o nla r ü m u m ə n qeyd vermiıiər. Divanü lüğat-it-türk 201 j;jJ J ^ K o ç t u r d ı: « laşdırdı, onunla qucdurdu», (ıj'^ jM - j j M koçturur - koçturmak). K a t t u r d ı : ^ Jf ol yıp katturdı = o, iynə üçün ip bük- dürdü, ip qatlatdu). Başqası da bebdir. K a t t u r d ı: «cJ J j^ ^ ü* ol talkanka yağ katturdı = o, qovuda yağ qatdırdı». Hər hansı bir şeyə başqa bir nəsnə qatılsa, yenə belə deyilir, (J '^ j^ -JJ^ katturur - kattur- mak). ^jjjjÄ K a r t u r d ı : ol anı suwka karturdı = o, suyu onun dodağma dikdi». ^jjiijÄ K a r t u r d ı: «t5-^j^j^ lijlilj ^Lj jSjI Jİ ol anqar yağ talkanka kar- turdı = o ona qovuda yağ qatdırdı, yağ qarışdırtdırdı», (^Ujİjä -J J iJ karturur - karturmak). K u r t u r d ı : (ds^J^j b bu:* Ji ol manqa ya kurturdı = o mənə yay qurdurdu». (iJjija K u r t u r d ı: «iS^JJ^ xan anqar çuvaç kurturdı = xan ona xanlıq çadırını qurdurdu». (^jJijä K u r t u r d ı : «ts-^>*J^ xan bəggə süsin kuıturdı - xan bəyə qoşununu yığmağı əmr etdi», ( turur - kurturmak). cjJjijä K 1 r t u r d ı: Ji^ yer qazdırdı, sıyırtdı». Başqası da belədir, ( J h J J - J J J kırturur - kırtunnak). K a z t u r d ı: « s ^ J :^ kadhağ ka/.lurdı = o ona kanal qazdırdı, çay yatağı qazdırdı», ( - j > j ^ kazturur - kazturmak). 202 M ahm ud Kaşğari K u s t u r d ı; <-^J süçük ərig kusturdı = şərab adamı qusdurdu». Hər hansı bir şey boyağın rəngini poz- sa, yenə belə deyilir, ( kust ur ur- kust urr nak). K 1 s t u r d ı: « j ^ J ^ uŞ İJf ^ bəg anınq adhakın kısturdı '44 =bəy onun ayağını qısdırdı, bəzi qadağalar qoydu». Bəy onu işkəncə ilə cəzalandırsa, yenə b e b deyilir. K 1 s t u r d ı: ‘- 5 ^* anınq aşın kısturdı = onun aşmı azaltdırdı, ona verilən yeməyin azahnasmı əmr etdi». 4^jjluıä K ı s t u r d ı : bunun əsH Jf ol anınq tonm kısturdı» sözündən ahnmışdır, «onun paltarınm qısaldıl- masmı əmr etdi» deməkdir. Başqası da belədir, ( - j j M jU ji« a kısturur - kısturmak). K a k t u r d ı: «t5Jjjäa lj*ij j! q I anı başra kakturdı = o onu başa qalxdırdı», ((jUjjäa kakturur - kakturm ak). cJ K a 1 1 u r d ı: «c5 J( ol anı yarışta kalturdı = o, yarış- da onu keçdi, geridə qoydu». Hər hansı bir şey yarışda geridə qalsa, yenə belə deyilir, (jUjİla -jjjJä k alturur - kal- turmak). K o 1 t u r d ı: « L s J j İ ] a l ^ ü j ( q\ məndin nənq kolturdı = o məndən bir şey istətdi», (jUjİJa .j;;!^ kolturur-koltur- mak). K 1 I t u r d J u t J „| ^ ^ gördürdü», (JU jj Ü .j^^iŞ kılturur - kılturmak). seçtin Ərdi il, Sərap Tugl,a o n a k o m ə n d b ışkəncə eldırsə, yenə bu söz işlədilir» (DLT-2005 s 4291 Rizrə « h v h q qısdn-maq» frazeolo i ibarə d ə ol-ı hiM.- u ■ , s . 4 / y j . bızcə, «ayaq yığışdırd.» m ənasım daşıya bilər. ‘ ' ’ q o y m a q l a əl-ayağmı D iv an ü lüğat-it-türk 203 ^ jjl a i K a m t u r d ı : «t^Jjİ«i vjf cr'i J( ol anı urup kamturdı = o onu döydürüb bayıltdı, kötəklətdirməkdən az qala nəfəsini kəsdirdi», (jUjİoä - j j i ^ kamturur - kamturmak). JxA K u m t u r d ı : « dalğalandırdı», (jUjİaa - j j İ aä kumturur - kumturmak). ^ j j i ^ K a n t u r d ı : « j ^ J ^ üİL J( ol məni suwka kanturdı = o məni suya qandırdı, doyunca içirtdi», (jUjİJa .jjİ S kantu- rur - kanturmak). Əsli J d ilə «tiJj'-ıjä kandurdı»dır. Sudan başqa şeylər üçün də belə deyihr. t ^ j j j i K o n d u r d ı: « ; s ^ J ^ ' 4 ' J! ol əwində kuş kondurdı = o, evinə quş qondurdu». t^jjjja K o n d u r d ı : «ts-^j'-^ J^ ol altun üzə çəş kondurdı — o, qızılm üstünə fıruzə qoydurdu». Bir şeyin üstünə qon- durulan, qoyulan hər şey üçün belə deyilir, { J h J ^ - J J ^ kondurur - kondurmak). (^jjkä K a t ğ u r d ı: «cs-ij*^ ^ J ər külüp katğurdı = adam gülmək- dən qəşş elədi, qatıla-qatıla'« güldü», (Jt-ji:ia -jlji:^ kat- ğurar - katğurmak). ^ j j ı ^ K u t ğ a r d ı: « l S ^ J ^ tənqri məni kutğardı = tanrı məı.' qurtardı», (tanrı məni sıxıntıdan qurtardı), ( - j j *^ j u jtia kutğarur - kutğarmak). (.jjcjä K a d h ğ u r d u m: «^^>'^ <> ^^qar kadhğurdum = mən onu müdafıə etdim, qayğısmı çəkdim». Bu şeirdə də işlənmişdir: I jfr u -^ üjj' ; 204 Mahmud Kaşğari ijp jä j j i «Kəlsə sanqa yolğıra, Udhun anı udhğura, Barsun naru kadhğura, Sattı məninq ayımı»''^6_ Oyat onu uyğudan, Yolda sənə rastlasa, Satdı mənim ayımı, Getsin hara istəsə. (Vəfasız bir adam haqqmda deyir ki, əgər o, təsadüfən yolda sənə rast gəlsə, onu qəflət yuxusundan oyat və tutduğu əməhni ona başa sal, qoy rədd olub hara istəyir getsin, çünki məndən icazəsiz mənim qulumu satıbdır). ja - J j c j ä kadhğu- rar-kadhğurmak). j dh hərfini ts y edənlərin diUnə görə kayğurar»dır. Jjpjs K u z ğ 1 r d ı; Jjpjs j l kar kuzğırdı = qar quşbaşı yağmağa başladı», - J j ^ ^ kuzğırar - kuzğırmak). tjjjpjä K u r ğ 1 r d ı: «(iJjPjä jü yer kurğırdı = yer qurudu». Rütubə- tin, nəmin azlığı üzündən quruyan hər şey üçün belə deyi- lir, (ii^jpjÄ - J j F jä kurğırar - kurğırmak). 14'’ «c 5İl ay» sözü ilə bağlı Bəsim A talayın b e b bir qeydi var: «Buradai^ı «ay» sözü oıabeo m ə tn d ə «xidmətçi» kimi m ə n a ia n d ın is a da, biz hcç yerdə «ay»m bu m ə n a sm a rast gəlmodii<. Yalnız « D iv a n » m I eildinin 111-ci səhiləsinin 2-ci sətrində «ayas» s ö z ü n ü n «üzlərinin p arla q h ğ ı dolayısı ilə kölələrə dəxi verilən bir isim» olduğu y az ılm aq d a d ır. Bu halda «ay» da «parla q kölə» m ə n a s m d a işlədilıniş ola bilər. «A yas» sözü ovvəllər «aydınlıq, p a rla q gecə» m ə n a s m d a ikən s o n ra la r p a rla q kölələrə [-zənci və ya həbəş kölələr nəzərdə tu tu l u r - R .Ə .| do ad o lm u ş d u r, «A y» sö z ü n ü n s o n u n a «aş, az. as» əlavə edilərək «ayaş, ayaz. ayas» devilir, « G ü n » və «eünəş» də belədir» (D L T , I. s. 193). Divanü lüğat-it-türk 205 K u r ğ 1 r d ı: J ə r k u r ğ ı r d ı = a d a m z ə v z ə k l i k e t d i » , (tİ'^jpj^ - J j p J k u r ğ ı r a r ~ k u r ğ ı r m a k ) . K 1 z ğ u r d r. «t5Jj^ jŞ jyf Jİ ol anı bu ışta kızğurdı = o onu bu işdə cəzalandjrdı», (ziyanı özünə ödətdi, bundan sonra bir daha bu işə yaxın düşməz), (j^ j& j^ kız- ğurur - kızğurmak). K o 1 ğ 1 r d ı: oI məndin kolğırdı = o məndən nə isə istəmək üzrə idi», (J ^ j ^ - j ' j ^ kolğtrar - kolğırmak). (J.1 K a m ğ 1 r d r. «t5-ijM ts j ^ anınq yüzi kamğırdı = onun üzü az qala iflic olacaqdı, çarpılacaqdı», (J'-«j*^ - J j ^ kamğırar-^kamğırmak). Çarpılmaq üzrə olan hər şey haq- qm d a bu söz işlənir. ^ K e ç t ü r d i: «ıs^ o l ^nı suwdın keçtürdi—o onu sudan keçirtdi», keçtürür-keçtürmək). K ə r t ü r d i : ^ o' tonın küngə kər- türdi=o onun paltarını günəşin önünə sərdirdi». ^ j j i i j S K ə r t ü r d i : ^ J* oI yıp kərtürdi = o, ip gərdırdı». Başqası da belədir, - J J J kərtürür - kərtürmək). K ö r t ü r d i : «tS-^JJ °1 anqar nənq körtürdi - o ona bir şey gördürdü», - J J J körtürür- körtür- mək). s ^ J j^ K i r t ü r d i: « s ^ J j i ? o' ^ını əwgə kirtürdi = o onu evə girməyə məcbur etdi». Başqası da belədiı, -JJ>J kirtürür - kirtürmək). ^ j j i ^ K ə s t ü r d i: ol anqar yığaç kəstürdi = o ona ağac kəsdirdı». Başqası da belədir, ( ^ U j i - s - j J ^ kəstü- rür - kəstürmək). 206 M ahm ud Kaşğari K 3 w t ü r d i; Jf ol amnq küçin kəwtürdi=o onun gücünü azaltdı», - j ^ kəw türür-kəw tür- mək). K ü 1 1 ü r d i: Jf ol məni kültürdi = o məni güldürdü», (uSUjİlİ -jlA^ kültürür - kültürmək). tjjjili K ü 1 1 ü r d i: ü' ol at adhakm kültürdi = o, atm ayağmı cidarlatdı və bağlatdı». tsJjiK K ə 1 1 ü r d i: Cıi liLIa Jf ol manqa at kəltürdi = o mənə at gətirtdi», (t-SUjjJS - j j ^ kəitürür - kəltürmək). Bu söz oğuz dilində t ilə, o biri türklərdə J d ilədir. [Qayda]: Oğuzların belə bır adəti var: digər türklərin ziddinə olaraq ^ t hərfmi ■> d, J d hərfmi isə ^ t edirlər. O biri türklər «dəvə»yə « təwəy», oğuzlar «)jj dəvə» deyirlər. T ü r k b r «dəxi» məna- smda « takı», oğuzlar «ıj'^ dakı» deyirlər. K i k ç ü r d i: J , r biçək kikçürdı = adam bıçaq- lan bir-birinə sürtdü». K 1 k ç u r d ı: « , s J j ^ J j( ol ikki ər kikçürdi = o, iki ada- mı bır-birinin üzərinə sahşdırdı», ( u S U k i k ç ü - rür - kikçürmək). K ö m t ü r d i: «^ U j . j ( „] yerdə nənq köm türdi = o, yerə bir şey basdırdı, gömdürdü», (u£UJ i A - J J A kömtü- rür - kömtürmək). Divanü lüğat-it-türk 207 K ü 1 s i r d i: « i s ^ j ^ J ər külsirdi = adam özünü gülümsər göstərdi». Gerçəkdən gülümsəsə yenə beb deyilir, ( -j'j*-^^ ı_SU j^ külsirər - külsirmək). ^jjSjS K ə d k i r d i: «ıj^J^^ »^1 at kədkirdi = at huysuzlaşdı, belinə yük vurmaq mümkün olmadı», (tiUjŞjS -j'j^->^ kədkirər - ked- kirmək). i^j jSJ^ K ö z g ə r d i : ^ J ol atamm manqa közgərdi =o mənə atamı gördürdü, görüşdürdü, göstərdi». Bu, qo- vuşmadır. (tiUjSji -jj^j^ közgərür - közgərmək)’'*'' (^j js js K ə z g ə r d i : «tsJjSj^ J J ər ok kəzgərdi = adam oxunu yu- xarı tutdu», {‘■^^J^J^ -jj^j^ kəzgərür - kəzgərmək). ^jjSj^ K ü z g ə r d i: «t5-ijSjİ ciüji ödhlək küzgərdi = zaman payızlaş- dı», (LİUjSj^ -J j^ ji küzgərür - küzgərmək). t5jj 5 ÜS K ə 1 g i r d i: « t 5 J ^ Jf ol manqa kəlgirdi = o mənim ya- nıma gəlmək istədi», (^si-jfJS - j 'j ^ ^ kəlgirər^ kəlgirmək). tjj jsjs. K ö n g ə r d i : « s ^ J ^ cS* J* ol ok köngərdi = o, oxu doğrult- du». Başqası da belədir. (l^Uj j ^ köngərür - kön- gərmək). t^j jS ü i K ö n g ə r d i : «t 5 J j ^ J ^ J* ol yol k ö n g ərd i = o , d ü z y o lu , hı- d a y ət y o lu n u gö stərd i» . t i J j i U İ K ö n g ə r d i : « c 5 - ij ^ ^ bəg oğrm ı k ön g ərd i = bəy o ğ - ruya d ü z ü n ü sö y lətd ird i» , (o ğru ya etira l, iq ıa ı e td iıd i), (l^U J s J i - j l M k ö n g ərü r ~ k ö n g ə rm o k ). Bu söz m ü a s ir dilimizdə «görkozm ək» .şoklındo yaşayır. Hurada la m da olm a sa m e latcz a hadisəsi m ü ş a h id ə edilir. T ü r k dilinin bu ö/,əlliy. harndn M a h m u d K a ş g a n hoiə XI əs rd ə m o lu m a l vermişdir, O n u n yazdığ m a göro. « sa rnnsa k». «bugday» knnı sözlor h əm do « sa m u rs ak » , « b u d ğ ay » şoklindo işlonmişdir, «Ogro nm ok». «orgonmok» (öyronnıək) sö zü do b u qəbildondir. 208 M ahm ud Kaşğari M ü n d ü r d i; « t ? - J t J * ol manqa at m ündürdi = o mə- nə at minməyi əmr etdi», (o məni ata mindirdi), ( j l l j mündürür - mündürmək). Başqası da bebdir. jlU M a n d u r d ı : 5 0 ol manqa kılıç m andurdı = o mənə qılmc qurşatdı». jlU M a n d u r d ı ; «ls-^j’- ^ \SS a Jİ ol m anqa ətməgig yağka mandurdı=o mənə çörəyi yağa batızdırdı», ( - j j ^ jLıjlIa mandurur - mandurmak). ( ^ j j ^ M a n ğ 1 r d ı; j! ol ətməgig yağka manğır- dı=o, çörəyi yağa batızdırdı». Başqası da bebdir, ( j U j ^ manğırar - manğırmak). [Qayda]: Bu bölmənin dörd qaydası var. Birincisi: iki hərfli fe’llərdən təsirli fe’lb r yaradılır. M əsəbn, «bardı» fe’lindən düzəbn «barturdı» fe’li kimi. «t5Jjj bardı= get- di, vardı» deməkdir, «tiJjjjj bardurdı = başqası getdirdi, vardırdı» deməkdir. «l5Jj2 üİ1«j1 ər suwka kardı = adam suya qardı, su onun boğazında qaldı» cüm bsindəki «kar- dı» fe’li təsirsizdir, -tur şəkilçisi vasitəsib onu təsirli fe’b çevirmək mümkündür. Bunun üçün «ıS-^’j^ J ‘ cr'' anı suwka karturdı» cüm bsi gəlir ki, «başqası suyu onun boğazında qoydu» deməkdir. Bu fe’lb r iki hərfli təsirsiz fe’lbrdir. Onlar bu bölmədə gördüyümüz şəkildə təsirli fe b çevrilirbr. Yaxud da əslində təsirli olub j [-tur] şəkilçisi qəbul edirbr. «c5Jjä bjl ər ya kurdı = ad am yay qurdu» cümbsində fail birdir. F a ib bir işi gördürm ək və Divanü lüğat-it-türk 209 (Gecə yerimdən qalxdım, ətrafa nəzər saldım, qara və qızılı rəngdə qurdlar gördüm, tez qüvvətli və sərt yayımı qurdum, qurdlar bunu görüncə tez yoxuşu aşaraq qaçdılar). M K e ç ə: qarpız və xiyara bənzər şeybrin daşındığı səb və səbət kimi nəsnə. '-H N e ç ə: neçə. ««-J^J j j neçə yarmak berdinq = neçə pul ver- din». Bəzən bu söz sual ədatı kimi də işbnir. jJj T a d u; insanm təbiəti, məzacı. lij iLij T a t a, t a d a: mənzərə, on addımdan görünəcək yer parçası. 'JJ D ə d ə; a t a ' 95 . Oğuzca. K u d h ı; aşağı, çökək, çuxur. «(^-iJl kudhı ıldı = aşağı endi». (ijj B ö r i; qurd, canavar. Bu savda da işbnmişdir: böri koşnısm yeməs=qurd öz qonşusunu yeməz». Bu söz qonşularına hörmət bəsləməsi tövsiyə olunan adam a de- yilir. LsJi B o r ı: ox ucuna keçiribn təmrənin oyuğu, halqası. Ona « J * " ( j ^ J i başak borısı» deyilir. isJi B o r ı: maye saxlanan qabdan mayenin axıb getməməsi üçün onun ağzma vurulan tıxac. ls J' T ü r i: « ^ 1-5 türi nənq = dadı mazı dadı kimi tünd olan hər şey». Xasiyyəti tünd adama da « t r ^ isj> türi kişi» deyilir. T u r a; « l A^ >> tura kalkan = düşməndən gizbnmək üçün istifadə olunan hər şey». 'j^ T ö r ə; evin yuxarı başı, divanı, taxtı, kürsüsü. « ls ^ t ö r ə yok- ladı = kürsüyə çıxdı, kürsüyə orturdu». Bəzən «j>i tör» də deyilir. 210 M ahm ud Kaşğari 'jJ T ö r ü: törə, adət, görənək. Bu atalar sözündə də işlənmişdir: « JjI j j i el kalır, törü kalmas=eldən [vilayətdən] vaz keçmək olar, ancaq törədən vaz keçmək olmaz». Bu söz keçmiş adət-ənənəbrə riayət etməsi tövsiyə olunan adama deyilir. Ji T ə r i: dəri. S ə r ü: evdə əşya yığmaq üçün düzəldilən rəf, dolab, tərək, şkaf. 'jä K a r a: qara. Xaqaniyyə xanlarma «lj2 K ara» deyilir. « 0 ^ ^ Boğra K ara Xakan» kimi. Bunun bır tarixçəsi vardır. ü^'jä K a r a k u ş: qaraquş, dovşancıl. ü^'jä K a r a k u ş: Müştəri ulduzunun adı. O, dan üzü doğur. Ona bə- zən «j-ii 0^1 jä Karakuş yulduz» deyilir. ü^'jä K a r a k u ş: dəvə dabamnm kənarlan. Oğuzca. üj! 'jä K a r a o r u n: gor, məzar, qəbr. Bu şeirdə də işlənmişdir: Uüjä (jXiL Jj tSJjM JJ lİ ijf t jfl Lu.jS uiGjl j İ İ «Bermiş səninq bil Yalnquk tapar karmka, Kalmış tawar adhmnmq Kirsə kara orunka». Bil, verdiyin sənindir, İnsan tapar gödənə, Qalan mal özgənindir, Girsə qara torpağa. (Bil ki, ancaq yediyin və bağışladığm şey sənindir, çünki insan oğlu ancaq öz qarnma xidmət edir. Elə ki, insan q a ra torpağa girdi, ondan qalan hər şey özgəyə qismət olur). Əsli «qa- ranhq yer» mənasına gələn «öj( ' J kara orun» sözüdür. Divanü lüğat-it-türk 211 iP-i ' j 5 K a r a b a ş: kölələrə verilən bir addır. Qadma və kişiyə deyi- lir, «qara baş» mənasmdadır. d 'jä K a r a o t: Hindistandan gətirilən zəhərli bir bitki, bildirçin olu. 'j^ K a r a y a ğ: neft. jf-i^ 'jä K a r a s ə n q i r: Barsğanda bir yer adı. ciUil Ij 3 K a r a ə t m ə k: bir çörək növüdür. Hazırlanma resepti: ət qıyma doğranaraq ərpiyənə qədər qaynadıhr, sonra üstü- nə un, yağ və şəkər əlavə olunur, qarışdırıhb qaynadıhr və yeyilir. Ijä Ijä K a r a - k u r a: qara-qura. Bu iki söz yanaşı işlənir. K a r ı: yaşh olan hər hansı bir şey. Yaşh adam a « J lsj ^ karı ər» deyilir. t s j K a r ı: jä karı at=azı dişini yarmış olan at». Başqası da be- lədir. (ijä K a r ı: qarış’'^^. (ijs K a r ı: bez ölçülən arşm. Bu, özündən əvvəlki sözdən ahnmışdır. M əna baxımmdan ərəbcəyə uyğundur, çünki əlin qarışı olan «kan» ilə parça ölçülən «kan» sözü hər iki dildə eyni kəlmə ilə ifadə olunur. J t5jä K u r 1 - k u r ı: dayça anasmdan geri qaldıqda bu sözlə çağrı- hr. Bəzən sözün sonundakı ts i hərfı » h hərfinə çevrilərək «8jä kurnh-kurnh» da deyilir. jjä K o r u: pıtrax. «Dəmir tikanı» adlandınlan bitki ıneyvəsidir ki, «putrak» və ya «pıtrak» deyilir. Qıpçaqca. j j j N a r u: tərəf mənasmda bir sözdür. «jW naru bar = bu yana get» deməkdir. Seçkin Ə rd i ilə S ə r a p T u ğ b a Y u rtsev ə r bu m a d d o n i belə çevirmişlər: « ö n qol; q o iu n dirsək ilə əl a r a s m d a k ı qism i» (D L T -2005, s.404). 212 M ahmud Kaşğari Lsji B i z i: yanma üzündən çörəyin üstündə y aranan qarahq. « ətmək bizi boldı = çörəyin üzü yandı». tijä K a z ı; köklük üzündən insanm qarnm da yaranan girinti-çıxm- tılar. At qarnmdan çıxan yağa da belə deyilir. Buradan almaraq «£,1^ ^ yund kazısı yağ = atm qarnm dan çı- xan yağ» deyilir. Bu, tü rk b rin ən çox sevdiyi yağdır. K u z ı: quzu. B a s a; sonra. mən anda basa kəldim = mən ondan sonra gəldim». B a s u; dəmir toxmaq. Bir dildə. T u s u; fayda; şəfa. Jf ol ot m anqa tusu kıldı = o ot, o dərman mənə xeyir verdi, şəfa verdi». K a s ı; qoyunlar üçün ağacdan düzəldilən ağıl. Başqası da belədir. «j»jL kası badım = ağıl düzəitdim». K a s ı: bizim eldə [Kaşğarda] bir yer adı. T u ş u - t u ş u : eşşəyi durdurm aq istəyəndə işbnən söz. Bəzən ^ t ilə ş hərfləri arasma j r girir, lakin bunu heç vaxt yazıda ifadə etmək müm kün deyil. T i ş i: hər heyvanm dişisi. K i ş i; adam, insan. Bu söz həm təki, həm cəmi, həm kişini, həm də qadmı ifadə edir. K i ş i; qadm, zövcə. Mən bunu yağma eUndə eşitdim.« ol kişi aldımu = o evləndimi». ^ B u ğ a: Hindistandan gətiribn bir dərman. Bunun sarısma « ^ sarığ buğa», bozuna boz buğa» deyilir. T o ğ a; xəstəlik, daxili ağrı. « 1 *j ig toğa = xəstəlik və iç ağrısı» deməkdir. Divanü lüğat-it-türk 213 ^ Ç o ğ ı; gurultu'*^'^. Arğular «çağı», digər türklər isə «çoğı» şəklin- də tələffüz edirbr. j ü K u ğ u; qu quşu. jjuj S a ğ u; ölçü. T ə w ə y; dəvə. Bir tək dəvəyə və dəvə sürüsünə də deyilir. İki məx- rəc arasmdakı w ib. Oğuzlar «'jJdəvə» deyirlər. Ç a w a; gənclərə veribn adlardan. Ç u w ı; xotən törəsinə görə xaqandan iki dərəcə aşağı olan şəxsbrə veribn bir ünvandır. Ç 1 w ı; cinbrdən bir tayfa. T ü r k b r buna inanırlar ki, iki boy bir- biri i b vuruşanda həmin boylarm vilayətbrində yaşayan c in b r də öz aralarında savaşır və öz vilayətinin adamları- na köm ək edirbr. C inbrdən hansı tərəf qalib gəlsə, o boy zəfər qazanır. Gecə vuruşan cinbrdən biri qaçsa, onlarm təmsil etdiyi vilayətin xaqam da qaçır. Türk əsgərbri gecə- b r cinbrin atdığı oxlardan qorunmaq üçün çadırda gizb- nirbr. Bu, türklər arasmda geniş yayılmış bir ənənədir. K o w ı; «£i*i kowı yığaç = içi boş, çürük ağac». Bəzən j vavla «lsj^ kovı» deyilir. K o w ı; « J ı j ^ kowı ər = talesiz, uğursuz adam». Arğuca. Bu ata- lar sözündə də işbnmişdir; «ji^' J* kowı ər kuduğka kirsə yel ahr = bəxtsiz adam quyuya girso, ycl alar», (bəxtsiz adam quyuya girsə b e b yel onu oradan dartıb çıxarar və zilbt çəkdirər). Salih M ü tə llib o v bu sözü b e b tə rc üm ə etmişdir: «Bir şəhorcion ikinci şnhoro satış üçün gətirilən m a l» (T S D , III to m, bet 2 4 4 ).U y ğ u rlar iso b u n u «cəncəl» dcyo torcümə etmişlər ( T T D , 111 to m , b e t 311). 214 Mahmud Kaşğari taj B a k a: bağa; qurbağa. Bu sözdən alınaraq tısbağaya mün- qüz baka'^*» deyilir. B a k a ç u k: bu, baka»nın kiçiltməsidir. Bu, qabırğa sümüyü ib qol arasmdakı ət parçasıdır. B a k u: təpə, yüksəklik. lij B u k a: buğa. T a k ı: dəxi, yenə, daha mənasmda sözdür. « jn d h J i takı yar- mak ber = yenə pul ver». Bu söz oğuzlarda «ilə» mənasm- dadır. T a k ı: «l-u 1 Jf ol takı anda = o d a oradadır». T o k u: toqqa, kəmər toqqası. li" S a k a: dağ ətəyi, yamac. S u k u: həvəng. Bu sözün əsli qoşa ka ilədir, qısaldılmışdır. Yüksəkhk, təpəhk mənasmdakı « j ^ baku» sözü də əslində qoşa J k a - h d ır. Yağmur yapmçısı, plaş mənasmdakı « ^ yaku» sözünün əsh « ^ L j yağku»dur. Bu, ulu Tanrmm » sözü kimidir, əsh «j»İl^ »-dür, qısaldılmış- dır. Bu da elədir. j( U r 1 - k 1 k ı: gurultu, fəryad. B ü k ə: əjdaha, uzun ilan. Bu ibarədə də işlənmişdir: « l ^ yeti başhğ yıl bükə>‘^^ = yeddi başh əjdaha». Yabakularm ən böyüyünə « ^ j 4 Bükə Budraç» deyihr, bəzi baha- dırlarma da bu ad verihr. Yeddi yüz min əsgəri olduğu halda ulu Tanrı Bükə Budracı qırx m in əsgəri olan islam 19 8 M ü n q ü z » buynuz dem əkdir. T ısb a ğ a y a « m ü n q ü z b a k a » d e m ə k lə o n u n buynuzlu deyil (tısba ğanm buynuzu olm ur), m ə h z s ü m ü k d ə n zirehi o lm a s ı n ə z ə r d ə tu tu lm u ş ol- m a h d ır. Ç a ğ d a ş özbək dilində tısbağaya « ta ş b a k a » deyihr. B u r a d a s ü m ü k «taş=daş» sözü ilə ifadə o lunm uşdur. Bəlkə də bizdəki «tıs» sözü « ta ş» m tə hrifıdir. «Bükə» sö z ü n ü «bökə» şəklində verə n u y ğ u r la r bu ib a rə n i «yeti b a ş h ğ yel bökə» kimi o x u m u ş i a r (TT D , III to m, bet 314). Divanü lüğat-it-türk 215 sərkərdəsi Arslan Təkin Qazi ilo savaşda nıəğlubiyyətə dü- çar etdi. M ahmud deyir ki, mən bu savaşda iştirak cdən- lərdən yağı bu qədər çox olduğu halda niyə məğlub oldu deyə soruşdum. Mənə belə cavab verdilər: biz özümüz də bu işə mat qaldıq, bunun səbəbini əsir düşən kafırlərdən soruşduq, bu qədər çox olduğunuz halda niyə ycnildiniz dedik. Onlar bildirdilər ki, davullar vurulub şcypurlar ça- hndığı zaman başımızm üstündə yaşıl bir dağ gördük, bu dağ bütün göyü örtmüşdü. D ağdan saysız-hesabsız qapı- lar açıldı və qapılardan üstümüzə cəhənnəm odu yağmağa başladı. Biz də bundan vahiməyə düşdük və məğlub ol- duq. Mən də bu, əleyhissəlam peyğəmbərimizin müsəl- manlara bəxş etdiyi möcüzələrdən biridir dedim. B ə g i: kişi adlarmdandır. j ^ B ü k ü-oo: bilgin, ahm, ağıhı, hakim. « ^ bilgə» sözü ilə birlikdə «UJj jk i bükü bilgə» deyilir. Bu bənddə də işlənmişdir: J J J Lj— ^ ıjj— »j( j «Biligni irdədim, Bükünü udhurdum, Özümni adhırdım, Yalğıl atım yazlınur». Biliyi axtardım. Ağıllını scçdim. 2on ı^jyğurkır ( T T D , III tom . bct 315) vo çinlilor ( D L İ'-Çin, III cikl, s. 223) bu s ö / ü is.ı « b ö g ü » kimi oxum uşlar. 216 M ahm ud Kaşğari Özümü ayırdım, Ağ yallı atım açılır. (Bilik və hikmət aradım, ağıllı və hakim adamı seçdim, xalq arasmdan özümü ayırdım, bu iş üçün hazırlanmış ağ yalh atımm ba- ğı açıhr). ^ T ə k ə: buynuzundan yay düzəldilən erkək maral. ^ T ə k ə: təkə. Buradan ahnaraq, saqqah təkə saqqahna bənzədilə- rək kosa adamlara ^ təkə saqqal» deyilir. ^ T ü g ə: düyə. İki yaşma basmış buzov. ^ T ü g ə: tişi tügə = dişi düyə». T i k Ü20I; tikə. «CıI jjj bir tikü ət=bir tikə ət». Əshndə ı-S ke hərfı şəddəhdir, bu da yuxarıda göstərilən s ö z b r kimi qı- saldılmışdır. Ç i g i: sağlam, möhkəm. «yj çigi yi = m öhkəm tikiş, ikiqat tikiş». Burada ^ ç hərfi « y ^ yigi tikti» sözündəki ts i hərfini əvəz etmişdir, «möhkəm tikdi, təkrar tikdi» demək- dir. Bu kitabm lap əvvəhndə söybdiyim kimi, qıpçaqlarm və digərlərinin diHndə £ ç hərfi Onlar inciyə « :« ^ ç in ç ü » deyirlər, əsh c5 y ilə «yinçü»dür. j S ^ j i ^ T ü k ü - t ü k ü : köpək əniyini, yəni küçüyü çağırmaq üçün iş- lənir. T ö g i. darmm qabığı çıxarıldıqdan sonra qalan qismi^o^. Oğuzca. T i k ı: gecələr eşidilən səs. Türklərin inamma görə, ruhlar ildə bir gecə vaxtilə yaşadıqları yerlərdə yığışır və xalqı ziyarət 201 Yüklə Dostları ilə paylaş:
|