M a h m u d k a ş ğ a r I n I n çəkdiyi və «Divanü lüğat-it-türk»ə

4
*'" ly'  am  şap-şap  boyunladı  =  onun
boynuna şap-şap vurdu,  şapalaqladı». 
tjUä tjUi  Ş a p-ş a p:  «jj
 
J( ol kağunuğ şap-şap yedi  =  o,
qovunu  şappur-şuppur  yedi».  Şaftalı  və  ona  bənzər  sulu 
şeybri  m arçıltı  ilə yesə,  yenə  belə  deyilir.  Bu  söz  ərəb  dili- 
nə uyğundur, çünki ərəbcə 
əş-şib» dodağm  çıxardığı 
səsi  bildirir.
K  a p:  tuluq.
K  a p: zərf.  H ər hansı bir qaba da «v'^  kap» deyilir.  Bu,  ərəb dilin- 
dəki 
əl-fərsu»  sözü  kim idir.  Əslində  «boyun  vur-
m aq»  m ənasm da  olan  bu  söz  sonra  hər  cür  qətl  üçün  iş- 
lənməyə başlanmışdır.
K   a  p;  ana  bətnində  uşağm  içində  olduğu  zər,  torba.  U şaq  o  zərin 
içində  doğulsa,  həmin  uşaq  uğurlu  sayılır  və  «Jt( 
kaplığ oğul» adlanır'-'*'^.
K   a  p;  dolayh  olaraq  (istiarə  yolu  ib )  qohum .  «J( 
V
jj
 
Jİ
ol  m əninq  birlə  uya  kap  ol= o  mənimlə  bir  bətndən  çıxmış 
kimi qohum dun).
Ç a t; quyu. Oğuzca.
K   a  t:  tikanh  bir ağacm   meyvəsi. 
afılğu  katı'-'*^  =  bir dəniz
ağacm m   meyvəsi»  (?),  « J
j
^  
smçğan  katı= tikanh  bir
Bu,  dilimizə  r u s c a d a n   k a lk a   y o lu   iiə  keçən  « k ö y n ə k d ə   d o ğ u la n   uşaq»,  yəni  «xoşbəxt 
uşaq»  ifadəsinin  ekvivale ntidir.
D ə n iz   ağacı  ifadəsi  anlaşılm ır.  U y ğ u rla r   « q u r u m   ağa cı»  deyə  yazmış,  o n u n   ç in a ra  
bənzədiyini  qeyd  etm işlər ( T T D ,   III  to m,  bet  200).  Seçkin  Ə rdi  ilə S .T .Y u rtse v ər  «avul- 
ğu  a ğa cı»  yazmış,  « s m ç ğ a n » m   isə aka siya  o ld u ğ u n u   ( D L T -2 0 0 5 ,  s.412) göstərm işlər.
Divanü lüğat-it-türk
149
ağacm  meyvəsi»,  sıxılaraq  yoğurda  qatıhr,  rəng  verməsi 
üçün  tutm aca  vurulur.  Yəmək,  qıpçaq,  kay,  tatar,  çomul 
dillərində istənibn ağacm meyvəsinə də 
kat» deyilir.
S  a ç;  tava.
K  a  d  h:  insanı  öldürən  boran.  Bu  sözdən  ahnaraq  « 
JlS  kadh 
boldı» deyilir ki,  «boran  qopdu» deməkdir.  Bu  ancaq yaz- 
da və qışda  dağlarda,  qışda  ovalarda  olur.  Bu  şeirdə də iş- 
lənmişdir:
jjiuıt 
jıä
J j l u ı ä  
J j 
l
S J
«Kəldi əsin əsnəyü,
K adhka tükəl üsnəyü,
Kirdi  budhun kasnayu,
K ara buht kökrəşür».
Gəldi əsinti əsərək,
D üz borana  bənzəyirdi,
Budun titrəşərək içəri girdi,
Q ara bulud  kükrəşir. 
j
W  B  a  r:  var.  Bir şeyin  bir yerdə  olduğunu  göstərən  sözdür.  Biri  «
J-i d '^ ^ s ə n d ə  yarm ak  bar m u=səndə  pul  varmı» desə,  o 
biri  ona «jLı bar» deyə cavab  verir.  Bu  söz ərəbcədəki  «o*J 
leysə»  sözünün antonim idir,  türkcəsi  « jjjy o k »   sö^üdür. 
jW  B a  r:  « 'J ^  M  b ar yigdə =  böyük  iydə».
jlj  T  a  r:  dar.  D ar  olan  hər  hansı  şeyin  vəsfi.  «uil 
j
I
j
 tar  əw  =  dar  ev». 
Başqası  da  belədir.

150
ji:i  T a  r:  sal.  Tuluqları  şişirərək ağızlarını bağlayir,  sonra ham ısını  bir- 
birinə  bənd  edirlər.  Suyun  üzərində  dam   kim i  bir  şey  dü- 
zəldir  və  üstünə  minərək  çayı  keçirlər.  Bu,  qam ış  və  ağac 
budaqlarm dan da düzəldilir.  Y abakı  və ta ta r d ilb rin d ə.
T   a  r:  yağ  tortası,  yağ  əridilib  süzüldükdən  s(’nra  q ab m   dibinə  çö- 
kən çöküntü,  kəf.
j j   T   ə  r:  muzd,  işçilərə  verilən  əmək  haqqı.  Bu  sözdən  a h n a ra q   rənc- 
bərə « (j^ J  tərçi» deyilir.
T ə r ç i:  tər'^^.
jA ji. jIa  Ç a r-ç a r m a k:  çoluq-çocuq,  oğul-uşaq.
jlä  K  a r: qar.
B  a  z:  yad,  yabançı,  qərib. 
yat  baz yadhıldı  =  yad-ya-
bançı dağıldı,  ayrıldı».
Jlj  T  a z: daz, keçəl.
T  a z: 
j ^   taz at = ala-bula at».
jij  T  a z:  « j ’^  
taz koy =  buynuzsuz qoyun».
jlj  T  a z: «j*!j^ taz yer =  çılpaq yer, bitkisi  az olan yer». Bu məsəldə də
işlənmişdir: 
taz  at  tafarçı  bolm as  =  ala-
ca at yük daşımaz»,  çünki onun dırnağı pisdir'^^.
jl^  K  a z: qaz.
j ^   K   a z:  Əfrasiyabm  qızmm  adı'-^^.  ü ijji  Kazvin  (Qəzvin)  şəhərini  o
salmışdır.  [Kazvin  sözünün]  əsli  «<^(  j ^   kaz  oym»dır,
[yəni  Kazın  oynadığı yer,  sahədir].  Çünki  Ə frasiyabın  qızı
Mahmud Kaşğari
Bəsiın  A talay ın   fıkrincə,  y az m a  və b as m a  nüsxələrdə 
tərçi»  şəiclində  verilən  bu 
söz  əslində  « >  tər»  olm aiıdır  ( D L T ,   III,  s. 148).  U y ğ u ria r   d a   Bəsim  A t a l a y m   b u   fıkrini 
d əs tək ləm iş  və  b u   m ə n a d a   belə  b ir   qeyd  vermişlər:  «Bu  sö z d ə   ~çi  şəkilçisi  a r tı q d ır .   Biz 
sö z ü n   m ə n a s m a   ə s a s la n a r a q   o n u   «tər»  şə klində  tr a n s k rip s iy a   etd ik »   ( T T D ,   III  tom . 
bet  203).  Salih  M ü tə llib o v  da  bu   sözün  «tər» o ld u ğ u n a   in a n ır   ( T S D ,  III  t o m ,   bet  162). 
I”   Bu  m is a l  iki  m a d d ə   əvvəlki  «ta z a t» a  aiddir,  yanlışlıqla  b u r a y a   q o y u lm u ş d u r .
« K a z »   adını  F irdovsi  « Ş a h n a m ə » d ə   Firəngiz kimi  vermişdir.
Divanü lüğat-it-türk
151
orada  yaşayır,  orada  oynayırmış.  Buna  görə  də  bəzi  türk- 
lər  Qəzvini  tü rk   şəhəri  sayır,  türk  ölkəsinin  sərhədini  ora- 
dan  başlayırlar. 
K um   [Qum]  şəhəri  də  türk  ölkəsi  hü- 
d u d lan   içində  sayıhr.  Çünki  «kum»  sözü  türkcədir.  Üstə- 
lik,  Əfrasiyabm  qızı  tez-tez  oraya  gedərək  o rad a  ov  edir- 
miş.  Digər türklər isə  türk  sərhədinin  jUAUiil  jj-» Mərv  əş- 
Şahicandan  başlandığını  söyləyirlər.  Çünki  K azm   atası 
olan  «jl  vlt 
T onqa A lp  Ər»  [Əfrasiyab]j>» Mərv  şəhə- 
rini  qurm uşdur.  Əfrasiyab  buranı Təhm urəs  tərəfindən  şə- 
hərin  daxili  qalası  tikildikdən  üç  yüz  il  sonra  bina  etmiş- 
dir.  Bəziləri  isə  Yenkənddən'^^  başlayaraq  bü tü n j^^ 'f'jj'-*  
M avəra ün-nəhri''*o türk ölkəsinin bir parçası  sayırlar. 
Yenkəndin  digər  adı  öa’jj j ^   Dizruyindir,  «mis  qalası»  de- 
məkdir,'4i  sarılığı  üzündən  belə  adlanır.  Bura  'jLi4  Buxa- 
raya  yaxmdır.  Əfrasiyabm  qızı  Kazm  əri 
Siyavuş
burada  öldürülm üşdür.  Məcusilər  [atəşpərəstlərj  ildə  bir 
gün  buraya  gəlir,  Siyavuşun  öldüyü  yerin  ətrafm da  ağla- 
yır,  qurban  kəsir,  qurbanm   qanını  məzarm  üstünə  tökür- 
lər.  Bu onlarm  adətidir.
Bütün  j
4
^'^'jj'-«  M avəra  ün-nəhri, 
Yenkənddən  şərqə  doğru  uza- 
nan  yerləri  türk  ölkəsi  sayanların  əsası  budur: 
Sə-
mərqəndə  • ^ j ^   Səmizkənd,o-'-^  Şaşa 
D aşkənd  de- 
yildiyi  kimi,  burad a 
Özkənd,  Tünkənd  şəhərləri  də 
vardır  ki,  onlann  hamısmm  adı  türkcə  şəhər  demək  olan
Seçkin  Ərdi  iiə  S ərap   T u ğ b a   Y u rtse v ə r  bu  şəhərin  ad m ı  « B a y k ə n d »   kimi  ( D L T -  
2005,  S.419)  oxum uşlar.
M a v ə r a   ü n -n ə h r (Ç ay  arxası)  Q ə r b   ta rix şü n aslığ ın d a  « T r a n s o k s ia n a »  a dlanır.
'■*'  Seçkin  Ərdi  ilə  S ə ra p   T u ğ b a   Y u rtse v ə r   bu  şəhərin  adını  « m üda fiəsinin  m öhkəm liyi 
səbəbilə  farsca  diz  ruyin,  yəni  tu n c d a n   q a la   və  ya  şəhər»  kimi  ( D L T -2 0 0 5 ,  s.  419)  ver- 
mişlər.  U y ğ u rl a r   isə «D iz  ruyin mis şəhərid ir»  d eyə yazm ış lar ( T T D ,   III  to m ,  bet  205).

152
M ahm ud Kaşğari
«kənd»  sözü  ilə  düzəlmişdir.  Bu  şəhərbri  tü r k b r   salmış, 
adlarm ı  da  özləri  qoym uşlar.  Bu  adlar  qədim dən  bu  günə 
qədər olduğu kimi  işlənir.  Bu  yerlərdə farslar  çoxaldıqdan 
sonra  buralar  əcəm  şəhərləri  kimi  qəbul  edilmişdir.  Bu 
gün  uzunluğu  beş  m in  fərsəx,  eni  üç  min  fərsəx,  cəmisi 
səkkiz  min  fərsəx  olan  tü rk   ölkəsinin  sərhədlərinin  uclan 
A bisgün  (Xəzər)  dənizində  birləşərək  R um   diya- 
rm dan və Özçənddən Çinə qədər uzanır.
K   a  z  s  u  w  ı; 
İIa=IIı  vadisinə  axan  böyük  bir  çay.  Bu  adm 
verilməsinin  səbəbi  Əfrasiyabm   qızmm  on u n   kənarm da 
bir qala tikdirməsidir.  Bu ad  o rad an  qalmışdır.
K   a  z:  hər  bir  ağacm  qabığı.  Bu  deyimdə  də  işlənmişdir:  «
kadhm q  kasm qa  =  qaym   ağacm a  sərtlik  xasdır». 
B urada  J  z  hərfi  a - ş  hərfinə  çevrilmişdir.  Ç ünki  J z  hərfi 
özündən  sonra  gələn  a -  ş  hərfinin'42  təsiri  altm da  ərimiş, 
ona  yer  qalm am ışdır.  Ərəb  dilində  də  J  z-nin  u-  ş  hərfinə 
çevrilməsi m üşahidə edilir.  M əsələn:  «
JJ^ 
iSJM 
».
B  a ş:  baş.
B  a ş: yara.  Bu atalar sözündə də işlənmişdir:  «  l-ijj^
S ü  
dji köni  b a n r keyikninq  közində adhm   başı  yok  = 
düz  gedən  geyikin  gözündən  başqa  yarası  yoxdur»,  (düz 
gedən,  iki  yanm a  baxm ayan  m aralm   gözündən  başqa  ya- 
rası  yoxdur).  Bununla  «göz  əslində  yara  deyildir»  demək
Belə  çıxır  ki,  bu  ifadə  « k a d h ın q   kaz sınqa »  şəklində  o lm alıdır.  İkinci  söz də z  ilə  s  ya- 
naşı  gəidiyi  üçün  söz  ya  iki  s  ilə  «k as sın q a»   şəklində  deyilməli,  ya  d a   z  ü n ıu m ə n   düş- 
məiidir.  M a h m u d   K aşğa rinin iz a h a tın d a n  d a   b u   anlaşıhr.
Divanü lüğat-it-türk
153
istənir.  Bu  söz  ağır  işə  girişən  və  hamı  tərəfindən  qmanan 
adam   haqqm da deyilir,
T a ş:  daş.
T a ş  t o n:  dış paltar, üstdən geyilən paltar. 
jjj oi'j  T a ş  y e r:  geniş açıqhq,  yazı; qürbət, yabançı yer. 
oä'-“  S  a ş: 
saş at  = ürkək at».
K  a ş:  gözün üstündəki qaş.
K   a  ş:  qaş,  qara,  yaxud  ağ  təmiz  daş,  nefrit.  Bunun  ağmı  üzük 
qaşına  qoyurlar,  adam ı  şimşəkdən,  susuzluqdan  və  ildırım 
vurm asm dan qoruyur.
K  a  ş  ö  k  ü  z: 
X otən  şəhərinin  iki  yanm dan  axan  iki  çay-
dır.  Birinə  «Jj^( 
Ü rünq  kaş  öküz»  deyilir,  təmiz
ağ  daş  burada  olur.  Bu  ad  bu  daşa  görə verilmişdir.  Digə- 
rinə  isə  «jj^! 
K ara  kaş  öküz»  deyilir,  təmiz  qara
daş  burada olur.  Bu  daş  bütün dünyada ancaq  buradadır. 
o-'^  K  a  ş:  hər  hansı  bir  şeyin  yaxası,  kənarı,  qıyısı. 
M   yar  kaşı
=yarğanm   kənarı,  qıyısı».  Başqası da  belədir.
B a  ğ:  bağ,  üzüm  tağı.
B  a  ğ:  odun  və  odun  kimi  şeylərin  şələsi.  «t#^W 
otunq  bağı  =
odun şələsi».
T a  ğ:  dağ.  Bu  atalar sözündə də  işlənmişdir:  «
lağ  tağka  kawuşmas,  kişi  kişigə  kawuşur  =  dağ 
dağa  qovuşmaz,  insan  insana  qovuşar»,  (iki  dağ  bir-birinə 
qovuşınaz,  çünki  onlar  ycrlərində  sabit  dayanmışlar,  in- 
sanlar  zam an  keçsə  də  bir-birinə  qovuşa  bilərlər).  Bu  söz 
uzun  ayrılıqdan  sonra  dostunu  görən  adam   haqqm da 
söylənir.

154
Mahmud Kaşğari
155
D  a  ğ:  atlara  və  başqa  heyvanlara  vurulan  dağ,  dağlam a.  Farslar 
bu  sözü  türklərdən  almışlar,  çünki  türklərdən  fərqli  ola- 
raq   onlarda  sürü  yoxdur  ki,  dillərində  də  bu  söz  olsun. 
M ən bu sözü islam sərhədbrində də eşitdim'^^. 
j 
D  a  ğ,  d  h  a  ğ:  «yox,  deyil»  m ənasm dadır.  «Jİ £,'>5 
J   ol  an-
dağ  dağ  oI=o  elə  deyil»  dem əkdir.  Oğuzlar  bunu  arğular- 
dan   almış,  «demişlər.  Oğuzlarla  arğular  qonşudur,  dilləri  də  bir-birinə 
qarışm ışdır.
S a ğ:  ağıl,  zəka.  Oğuzca.
^Luı  S  a  ğ:  zirəklik,  anlayış.  Oğuzca.  « ( i^   £,*-«• 
səndə  sağ  yok  = 
səndə ağıl və anlayış yoxdur».
S  a  ğ:  sağhq,  əsənlik.  «j^Luı 
yininq  sağ  mı  =  canm   sağlam- 
dırmı».
uij*- 
S a ğ  s u w:  sağ su, şirin su.
uSJi 
s  a ğ  ə I i g:  sağ əl.  Oğuzca.  D igər türklər bu sözləri bilməzlər.
^Uı  S a ğ: yun atm aq, yun çırpmaq  üçün işlənən çubuqlarm  adı.
^Lu<  S a ğ  y a ğ:  sarı yağ,  kərə yağı.
S a ğ  k  ö n q ü I:  təmiz,  saf,  isti qəlb.
ıJUı  S  a  w:  a talar  sözü,  zərb-məsəl,  məsəl. 
'JäUı  sawda  mun-
dağ kəlir =  atalar sözündə belə deyilir».
S  a w:  qissə,  tarixi  rəvayət.
B u r a d a   Salih  M ü tə lli b o v u n   m a ra q lı  bir  qeydi  vardır.  O n u   o ld u ğ u   kimi  veririk: 
« M a h m u d   K aşğarinin  fıkrincə,  bu  söz  f a r s la n n   deyil,  ç ü n k i  o n la r d a   heyvan  sürüləri 
o lm a d ığ ı  üçün  bu   söz  d ə   olm a m ış d ır.  Deməli,  M a h m u d   K aşğarinin  fikrincə,  dildəki 
s ö z b r   h ə y a t  ilə  bağlıd ır,  h ə y a td a   sözə  ola n  e h tiy a c   nəticəsində,  m ö v c u d   olan  nəyi  isə 
ifadə  e t m ə k   üçün  y a r a n ır.  Bu  fikir  söziərin  cəm iyyətdəki  tərəqqi  və  tələbata  uyğun 
şəkildə,  m e y d a n a   çıxan  yenilikləri  ifadə  etm ək   ü ç ü n   y a r a n m a s ı  h a q q m d a   nəzəriyyə  ilə 
səsləşir.  M a h m u d   K aşğ a rin in   hələ  min  ii  b u n d a n   əvvəl  sözlərin  y a r a n m a s ı  h a q q m d a   bu 
p ü x tə   və  p a r la q   g ö r ü ş ü   o n u n   nə  q ə d ə r  yetkin   dilçi  o l d u ğ u n u   göstərm əsi  b a x ı m m d a n  
ə la m ə td a r d ır »   ( T S D ,  IH   to m ,  bet  167).
Divanü imat-it-türk__________ ____________ ___________________
cjU   S a w:  hekayə.
JjLu,  S a w:  m əktub,  risalə. 
tjLuıS a w:  söz,  nitq.
uİLu.  S  a  w:  xəbər,  soraq.  B uradan  ahnaraq  elçiyə 
sawçı»  deyı-
lir.  Ç ünki  elçi  bəzi  xəbərlər  söyləyir  və  yazılı  şeylərı  çat- 
dırır. 
sawçı  =  nişanlılar,  qaymlar,  qudalar arasında
gedib-gələn,  elçilik  edən  adam ».  Çünki  « t ^ ' -   sawçı»  yu- 
xarıda  d a  deyildiyi  kimi,  onun  sözünü  buna,  bunun  sözü- 
nü ona çatdırır.  Bu beytdə də işlənmişdir:
d J
l i j j t   LuJjl  ^
 J^j'
«Bilgə ərən  sawların alğıl ögüt,
Edhgü sawığ edhləsə özgə sinqər».
Bilgə ərlərin sözünü öyüd kimi alginən,
Ç ünki iyi,  yaxşı söz təsir etsə, qəlbə sinər. 
ciLu.  Ş  a  w:  çögən  kimi  bir  otdur.  Uç  şəhərində  bitir,  onunla  paltar  tə-
mizlənir,  yuyulur. 
ıJlä  K a w:  qov, çaxm aq çaxılarkən  tutuşdurulan qov. 
cİjS uiü 
K 
a  w -  k  J  w: 
ton  kaw-kuw  boldı  =  pis tikil-
diyi  I  pün  paltar qıvrıldı,  büzüşdü».
LİV  L a w:  m öhür m um u, m öhür basm aq  üçün işlənən  mum.
K  a k:  şəftəli qaxı.  Başqası da  belədir.
JIJ  K   a  k  s  u  w:  su   y ığ ılm a sı,  su  y ığ ın tısı.
^^L
j
  B 
ə
 g:  bəy.
cSU  B ə g:  qadının əri.  Evində bəyə bənzədiyı üçün  belə deyilmişdir.
T  ə  k:  bənzətmə  sözü. 
ol  andağ  tək  =  onun  kimi,  ona
bənzər».

156
Mahmud Kaşğari
Ç 
3
  k;  qum aş  biçimində  bir  pam bıq  toxum nadır.  O ndan  ö rtü   ha- 
zırlanır.  O nu yəm əkbr geyirlər.
N  ə k '
44
;  timsah.
<-SU  N ə k  y 
1
1 a n;  əjdaha.
N  ə  k  y 
1
1
1
;  tü rk b rin   on  iki  ihndən  biri.  Bu  kitabı  yazdığımız 
[dörd yüz] altmış doqquzuncu il 
u k  >-SU 
nək ihdir.
JW  B  a  1;  bal.  Suvar,  qıpçaq  və  oğuz  dihərində.  Digər  tü rk b r  bala  «arı 
yağı» deyirlər.  Bu  beytdə də işbnm işdir;
JW 
JJJİ  ‘-SLj 
ıj j
J l İ  
^
«Bardı sanqa yek  otru  tu tu p  bal,
Barçın kedhibən təlü yuwğa bolup kal».
Gəldi yanm a şeytan tutub bal,
İpək geyibən,  səfeh olub qal.
(Şeytan  sənə  qarşı  çıxdı,  sənə  bal  verdi  (bununla  dünya  bzzətini  və 
nem ətbrini  nəzərdə  tutur),  ipək  p ah ar  geydirdi,  onun 
hiybsini  anlayıb  başa  düşmədin,  artıq  yuxa  ağıllı,  kəmsər 
və dəh olaraq qal).
T  a  I;  yaş  budaq.  Boyu  düz,  qədd-qam ətli  adam a  « j l j ^   JU  tal 
bodhIuğ»  deyilir.  Bədən  yum şaqhqda  təzə  budağa  bənzə- 
dilir və  bu söz daha çox incə,  uzun cariyəiər üçün işbdilir.
ts 
J ^   Ç a I  k  o y;  ala-bula qoyun.
Jl-^  S  a  I.  qam ış  və  tuluqlardan  düzəldibn  yüngül  qayıq,  qayıqça, 
sal'45.  «jU tar»  sözü də  bu  m ənadadır.
Divanü lüğat-it-türk
157
'“1“*  S eçkin  Ərdi  ilə  S ə r a p   T u ğ b a   Y u rtse v ə r  «nDk=lim sah»  söz ünü  «nağ»,  «nək  yılan= 
ə j d a h a »   sö z ü n ü   « n a ğ   yılan»,  « n ə k   yıiı=(im sah  ili»  sö z ü n ü   isə  « n a ğ   yılı»  i2005.  S.340)  oxum uşlar.
M ü x t ə l i f  sözlərlə  bağlı  tez-tez  d a h i  Əlişir  N əv a id ən   m is allar  göstə rə n  Salih  M ütə l- 
libov  m ü q a y is ə   təriqilə  «sal»  s ö z ü n ə   də  Əlişir  N əva idən  old u q c a  gözəl  bir  beyti  misal 
g ətirm işdir.  O nu  b u r a d a   v e r m ə k d ə n   ö z ü m ü z ü   saxlaya  biim ədik.  H əm in  beyt  belədir;
Jl"<  S  a  1;  tutğaldan  hazırlanan  yapışqan  bir  şeydir.  Çin  qablarına  və 
buna  bənzər  şeybrə  sürtür,  sonra  onun  üstünə  naxış  vu- 
rurlar;  lak, çini lakı.
T a m;  divar.
j»Uı j»i 
0
 m-s ə m:  dərm an.  «səm» sözü tək 
i ş b n m i r '4 6 .
K a m;  qam ,  şam an;  kahin.
(j'j  T a n;  səhər-axşam əsən sərin əsinti,  k ü b k .
X  a  n;  tü rk b rin   ən  böyük  başbuğu.  Əfrasiyab  oğullarm a  da  «ü'^ 
xan» deyilir.  Əfrasiyab  «ü 
xakan  = xaqan»dır.  Bu adm 
verilməsinin  uzun və tarixi  bir hekayəsi vardır''^'^.
S  a  n:  say,  hesab. 
koy  sanı  neçə  =  qoyunun  sayı  ne-
çədir».
K a n:  qan.  Bu  məsəldə də işlənmişdir: 
kanığ  kan
b irb   yum as=qanı  qanla  yumazlar»,  (fəsad  və  düşmənçilik 
sülhb aradan qaldırılar demək  istənir).
M  a n  k 
1
  ş 1 a ğ:  oğuz ölkəsində bir yer adı.
M a n k ə n t :   Kaşğar  yaxınlığmda  bir  şəhərin  adı,  hazırda  xa- 
rabadır.
ü*^  M  a  n: 
ü'^ man  yaşhğ  koy  =  dörd  yaşını  keçən  qoyun».
Bu söz ancaq qoyun  haqqm da  işbnir.
Bəhri-əşkim  içrə  kiın  la p m a z  zərər göz  m ə rdüm i.
G u y a   kirpik  n ey ista n ın d an   a n ı n q   salı  var.
M   ə  z  m  u  n  u:  adətən  suya  qərq  o la n   h ə r   şey  həlak  olur.  Bəs  niyə göz  yaşı  dəryasın a 
q ə r q   ola n  g ö z ü m   həlak  o lm a d ı?  Ç ü n k i  g ö z ü m ü   q o r u y a n   kirpiyim  kirpik  ney ista n ın d an  
( n e y = q a m ış )   q am ış  sal  düzəltdi,  o n a   g ö rə   də  gö zü m   salam at  qaldı  (T S D ,  III  to m,  bet 
171).  N ə  q ə d ə r d ə  gözəldir!
I"*'’  Bəsim  A ta la y ın   y az dığm a  görə,  Q ərb i  A n a d o l u d a   «o  a d a m   əınə-səmə  y a r a m a z = o ,  
xeyrə-şarə  y a ra m a z »   deyimi  bu  gün  d ə   işlənir (DLT-111, s.l57).
T ə ə ssü f  ki.  M a h m u d   Kaşğari  həınin  hekayəni  verməmişdir.  « D iv an » ın   bir  çox  ye- 
r in d ə   « b u n u n   bir  hekayəsi,  tarixçəsi  v ar d ır »   deyən  m üəllif  nə  üçünsə  həınin  hekayələri

158
Mahmud Kaşğari
SO N U  H Ə R F İ-İL L Ə T L İ O L A N  SÖZLƏR
j
W  B a y:  zəngin,  varh.
j b   B a y  y ı ğ a ç:  Köçə şəhəri ilə Uç arasında,  U ça yaxın bir yer. 
T a y:  day,  dayça.  Bu beytdə də işlənmişdir:
\SlSJu
  ^
 U. 
^
 jSJl
«Təgür m əninq sawımı bilgələgə, ay,
T m ar kah atatsa kısrak sıpı tay».
Ç atd ır mənim  sözüm ü bilgələrə,  de:
D ay at olanda qısraq dincələr,  çünki onu 
m i n ə r l ə r '^ s .  
(i'—  S a y:  q a ra  daşh yer. 
cL« ts '"   S a y  y a r ı k:  bədənə geyilən zireh. 
iS^  K  a y:  türklərdən bir bölük,  boy.
B U  BA BIN  M İS A L  O L A N  BAŞ 
TƏ R Ə Fİ H Ə R F İ-İL L Ə T L İ SÖZLƏRİ
Y a p - y u p:  hiylə,  al, 
yap-yup kıldı=hiylə qıldı».
nəql  etm əm işdir.  Məsələn,  nəcabətli  q a d m l a r a   nə  üçün  cə m   h a h n d a   «iş/i/br»  deyilməsi 
kimi.  B u n l a n n   tü r k   m ə dəniyyə t  tarixi  üçün  misilsiz əhəm iyyəti  olardı.
Bu  şeir  p a r ç a s m m   yazılışm da  və  o x u n u ş u n d a   m ü b a h i s ə   d o ğ u r a n   bəzi  m ə q a m l a r  
var.  Beytin  ilk  m is ra s m d a   ərəb  əlit'bası  ilə 
bilgələgə»  sözü  I  cilddə  «bilgəligə»
şəklindədir.  Bəsim  A t a l a y m   fikrincə,  bu  söz  «bilgələrgə»  olmalıdır.  «D iv an » ın   I  cildin- 
dəki  şe ird ə  « a tla r k a » ,  « ta tla r k a »   yerinə  r-siz  « a tla k a » ,  « ta tla k a »   sözləri  işlənmişdir. 
B u r a d a   d a   həm in  vəziyyətdir.  Beytin  ikinci  m is r a s m d a   yanlışhqla 
sini»  imlası  i b  
verilən  sö z   isə  «sıpı»,  yəni  « sıp a sı= a tın   balası,  dayç ası»  o lm a h d ır  ( D L T ,   III,  s .l5 8 ). 
Salih  M ü tə llib o v   o n u   in a n d ıra   bihnədiyi  üçün  Bəsim  A ta la y ın   ikinci  qeydi  ilə  razı- 
la ş m a m ış   və  «sıpı»  y erin ə «sini»  yaz m ışdır  ( T S D ,  III  to m ,  bet  173).  Çinlilər ( D L T - Ç in ,  
III  cild,  s.  153),  eləcə  d ə   u y ğ u rla r  «bilgələgə»  və  «sını»  şəklində  o x u m u ş l a r   ( T T D ,   III 
to m ,  bet  216).  S eçkin  Ərdi  ilə  S ə r a p   T u ğ b a   Y u rtse v ə r  isə  birinci  m is ra d a k ı  m übahisəli 
sö zü  «bilgələkə»,  ikinci  m is ra d a k ı  sözü  isə  « sa m »   şə klində  (D L T -2005,  s.  544)  o x u m u ş  
və  belə  m ə n a la n d ır m ış l a r :  «day  a t l a r   a r a s m d a   s a y ıla n d a ,  yəni  dayça  b ö y ü y ü b   a t   olsa, 
qısraq   dincələr».  M ə n t i q i   cəhətdən  bu  o xunuş  və  tə rc ü m ə  d a h a   m əqbul  g ö r ü n ü r.
Divanü lüğat-it-turk 
-------- ----------- ------------------- ------------------------
k  i  ş  i:  yad adam .  Bu sözdən alınaraq 
JW 
yat baz
yadhıl'4^» deyilir ki, «yad-yabançı, ayrıl» deməkdır. 
cjb  Y  a  t:  yağış  yağdırm aq  və  külək  əsdirmək  üçün  q am lan n   daşlar 
vasitəsilə  gerçəkləşdirdiyi əfsun.
JU  Y  a  z:  yay.  Bu  məsəldə  də  işlənmişdir:  « j ^  
^
  OJW  yazm
katığlansa,  kışın səw nür=yayda çahşan qışda sevmər». 
o-U  Y  a  s:  ziyan,  zərər.  « . . ^  a-W ^  
anm q  təlim  yası  təgdi  =  ona
yam an zərər dəydi».
OJ,  Y  
a  s: 
alüm , 
həlak  olma. 
e-W 
anm q 
o jtı  yas  bold.  =
onun oğlu öldü».
oäu  Y  a  ş:  göz  yaşı. 
közüm   yaşı  akdı  =  gözümün  yaşı
axdı».
oiU  Y a ş:  tərəvəz,  səbzə.  «f.-^ 
yaş yedim=tərəvəz, göyərti yedım». 
(jiu  Y a ş:  yaş,  təzə.  « ^ ' 
yaş ət = təzə ət». 
e u   Y a ğ: yağ.
e u  eu-  S a ğ  y a ğ:  kərə yağı.  Oğuzlar piyə də « t ^  yağ» deyırlər.
J j i  JU  Y  a k-y u k:  qabdakı bulaşıq.
j u   Y  a  k-y  u  k:  uzaq  qohum lara  «
0
^'-“  dJi 
yak-yuk  kadaş» 
deyilir  ki,  «uzaq  qohum »  deməkdir,  yəni  o  bizə  qabın  bu-
laşığı kim i yapışıqdır.