M a h m u d k a ş ğ a r I n I n çəkdiyi və «Divanü lüğat-it-türk»ə
|
|
1 ğ: tığ at = rəngi qırmızı ilə do ru arasında olan at, qonur at». Ç a ğ - ç u ğ: « i j ^ çağ-çuğ koptı = gurultu qopdu, hə- şir düşdü», « t s - ^ t ^ ç u ğ ı kopdı = gurultu qopdu». t ’j^ Ç o ğ:*əşya qoyulan heybə, boğça. Ç o ğ: günəş şüaları, günəşin saçaqları. «cf^’j^ kün çoğı = gü- nəşin şüası». t ’j^ Ç o ğ: odun alovu, odun yandıqdan və köz olduqdan sonra közün üstündə uçuşan şölə. İ#?' Ç 1 ğ: köçərilərin çadır içini bölmələrə ayırm aq üçün sələ qamı- şından (çığ otundan) düzəltdikləri pərdə. Bu, qamışdan daha incə, daha yumşaqdır. ^ Ç ı ğ: bir tü rk arşm ıdır. Ərəb arşınmın üçdə ikisi qədərdir. Köçəri- lər onunla bez ölçürlər. ^ S 1 ğ: bənzətmə qoşm asıdır. Arzu ediləni və söylənəni o şeyə bən- zətm ək üçün ismin sonuna əlavə olunur. « J kulsığ ər 136 M ahm ud Kaşğari =qula bənzəyən adam», « j j bu k a n ol oğlan- sığ=bu qocamn xasiyyəti uşaq kimidir». Söz ^ kc-Ji, ya- xud incə ahəngli olsa, ^ ğ yerinə ^ g gəlir [-sığ yerinə sig işlənir]. M əsəbn: mm xasiyyəti bəyinkinə bənzəyir», «ı-S^ji jf Jc) ’ jj bu oğul ol ərsig = bu uşağm xasiyyəti ərlərin xasiyyətinə bən 7 ,əyir». K o ğ; gözə və ya yeməyə düşən çör-çöp. K a ğ-k u ğ; « dilər, bu şəkildə çığıraraq səs saldılar». K 1 ğ; torpağı qabartm aq üçün işlənən gübrə. S u f'2i; yun ipdən əllə hörülən qurşaq. S u w: su. Bu atalar sözündə də işlənmişdir: suw berməskə süt ber = su verməyənə süd ver», (sənə su verməyən adam a süd ver). Bu sözün m ənası budur: sənə pislik edənə sən yaxşılıq et, çünki sənin yaxşıhğın onu sənə qul edər. (_«jİ (Jlİ K a w-k u w: « 4 5 ıJlİ ton kaw -kuw boldı = paltar tikilərkən büzüldü, çəkildi». P o w. bayatlaşm aqdan və ya qoxm aqdan çörəyin ü stündə yara- nan yaşıl təbəqə. Başqası da belədir. B o k; nəcis. Oğuzca. B u k: «^ 5 ^ kağun buk yergə tüşdi = qovun part deyə yerə düşdü». İçi boş olan hər şey yerə d ü şü b yarılsa, «buk etti» deyihr, bu, əşya düşərkən çıxan səsi ifadə edir. M ™ A talaym qeydində deyilir ki, türk dilində se hərfi y o x d u r və M d h m u d K aşg a n bunu «D ıv an » m əvvəlinda bildirm işdir. O / a m a n se iiə yazılan < yHmlsdfMD “ t ° Divanü lüğat-it-türk 137 Ç o k; « J J » 'Ç o k '- “ ər = pis, alçaq adam». Oğuzca. Ç 1 k; « (jj'^ i}i^ çık et körəyin = hələ bir səsin çıxsın görüm. kişisən. səsini çıxar». Bu, incidən adam a qarşı çıxa bilmə- yən adam üçün söylənir. ı j j ^ S u k: « J suk ər = acgöz, alçaq adam». S u k: «‘^l5üj( suk ərnqək = şəhadət barmağı». Bu, həris barm aqdır. çünki yeməyə birinci 0 uzanır. S 1 k: az. Oğuzca. «J* olarda koy sık ol = onlarda qo- yun azdır». K a k - k u k: «tP' kaz kak-kuk etti = qaz qağ-quğ deyə səs çıxardı». K a k u k'-'*; yarm a, qurudulm uş ət, yaxud ərik, qaysı kimi mcy- və qaxı (?). B ö k:'--^ bök, oyunda aşığın bclinin yuxan düşməsi. Buna « <^>çik bök = cik bök» də dcyilir. B ö g'-'’; böv. Bir hörümçək növü. Türk və türkm ən diliərinin birində. K ö g: (yumşaq ^ g ilə). Şcirin vəzni, ölçüsü. « J ^ bu yır nə kög üzə oI=bu şcirin vəzni. ölçüsü nə üstündədir, bu şci'- lıansı vəzndədir». Salih Müln iiibov bu s ö / ü «çuk» şə klindn verm işdir (’r S İ), 111 tom , bet 14.^). Lakin kii'il ohlbası il,-) « M y K » s ö / ü n ü h.'im «çuk». hom dn «çok» kimi d,ı o x u m a q m ü m k ü n d ü r . Bəsim A la la y bek") hesab edir ki, bu s ö / do .ovv.ılki kimi « k a k k u k » şnklind.n o lm a h d ır. (,'ünki « k a k u k » sözü bu bölm.ıy.n uym ur. Hlıtiınal ki. « k a k u k » sö/ünd,ık ikinei k şndd.'ili imiş. şnddn d ü ş m ü ş d ü r ( l ) L T . İIL s.130). U y ğ u rla r bu s ö / ü « k ak k u k » kimi o x u m u ş vn «qax» dey.n tnreümn etmişlnr ( 'r i ' I ) . III tom, bet 179). Seçkin Ərdi iln S n ra p T u ğ b a Y urtsevnr isn « k a k kok» kimi (I)LT-2()05. s.4()0) o xum uş. «qLirudulmuş meyvn» kimi m nna landırm ış, sonra isn « s ö / u /a tm a s ı var(,hr» qeydini vernıişlnr. O n d a beln çıxır ki, bu s ö / «kak», ynni bi/im işlntdiyim i/ «qax= m eyvn q axı» dem nkdir. '“■* U y ğ u rl a r « b ö k » maddnsini «pük» kimi vermişlnr (TT’I), III to m, bet LSO). Salih Mütn llibov hnm bu sö /ü , hnm dn üstdnki s ö / ü «pük» şnklindn o x u m u şd u r. ( T S I ), 111 tom . bet 144). Ə rnb im lasm da eyni eür y a /ıla n ( ^ j j ) bu iki sö /. şüb h n si/ ki. fnrqli şnkildə təlnlTü/ edilmişdir. ------ ---------------------- ------------------------------------- --------- Mahmud Kaşğari K ö g; oxum ada səsin yüksəlib-alçalması, zil-bəm. J 31 - kögləndı=adam səsini alçaldıb-yüksəldərək şərqi oxudu». K ö g; bir şəhərin xalqı arasm da m eydana çıxaraq ilboyu gülünən şey, gülməcə. j i di ’ji h u yıl bu kög kəldi = bu il bu gülməcə gəldi, bu ilin gülməcəsi, məzhəkəsi budur». K ö g: kög yılkı = başıboş, sərbəst yayılan heyvan». Bu şeirdə də işlənmişdir; j:.! J5Ü__S «K öglər '26 kam uğ tüzüldi, Iwrık idhiş tizildi, Sənsiz özüm özəldi, Kəlgil am ul oynalım». M ahnı tam am düzüldü, İbrik, qədəh düzüldü, Sənsiz canım üzüldü, Gəl çıx, yavaş oynayaq. (Şərqılər, m ahnılar ard -ard a sıralandı, sürahilər, qədəhlər m asa üstdə düzüldü, könlüm səni istədi, gəl çıx, ürəyim. dincəlsin, yavaş-yavaş oynayıb şadlanaq). ‘-sjs K ö g: qoçun, yaxud başqa heyvanların qışa yaxın d iş ib rb cüt- ləşməsı. « j ^ j ’Jä koy kögi boldı = qoç qatım ı oldu». Başqası da belədir. 138 u yğurca n əşrlərdə bu söz «küglə r» şəklində ( T T D , III t o m , bet 181) venlm ışdir. Divanü lüğat-it-türk 139 K ö g: aynanm üzündə peyda olan pas; korroziya. Bu sözdən alm araq « j ^ közünqügə kög tüşdi = aynaya pas düşdü» deyilir. K ö g: q ad m lan n üzünə düşən çilHk. Başqasmm üzünə düşən çil- lik üçün də b eb deyilir. ‘-SjS K ö k: göy. Bu məsəldə də işlənmişdir: « j j ^ I^Jjj kökgə sudhsa, yüzgə tüşür = göyə tüpürsə, üzə düşər», (bir adam göyə türüpsə, tüpürcək qayıdıb üzünə düşər). Bu söz baş- qasm a pislik edərkən pisliyi özünə toxunan adam haqda deyilir. K ö k; göy rəngi. «üJJ ‘■^J^ kök to n = göy rəngli paltar». Göy, səma rəngində olan hər şeyə belə deyilir. •-sjs K ö k: « (^ js kənd köki = şəhərin dörd yanm da yerbşən bağlar, bostanlar; şəhərin qaraltısı». Bu sözlə ağacların yaşıllığı m urad edilir. (İjjSjS K ö k y u k: kəndlilərə və türkm ənlərin böyüklərinə verilən ad. (Jjj B e 1: «(/4jä M j ^ ' ol anqar ança aş berdi, bel kıldı = o ona o qədər yemək verdi ki, boş beli doldu». Bir adam a dibdiyindən çox yemək verənə «bel kıldı» deyilir. J j j T u 1: dul. JjJ tul urağut = dul qadın». Bu atalar sözündə də işbnm işdir; «*-^ J j j l h j ^ ’ jj ^ yawlak tıllığ bəgdən kerü yalınqus tul yeg=bəd dilli ərdənsə yalnız [tən- ha] dul olmaq yaxşıdır>^ (qadının tənha dul olması t)nu söyən bəd dilli əri olm asından yaxşıdır). J j j T ö 1; döl vaxtı. Oğuzca. Balaya da « J j j töl» deyilir. 140 Mahmud Kaşğari Jjj T 1 1: dil. Bu hikm ətli sözdə də işlənmişdir; ərdəm başı tıl = fəziiətin, ərdəmin başı dildir». Bu, ərəbin « Cıa:;» sözü'-'^ kimidir. (Jjj T 1 1; dil. uyğur tılı = uyğur dili», X ıtay tılı = Çin dili». Jjj T 1 1: dil, söz. Jjj J ol bəggə tıl təgürdi = o, bəyə dil uzatdı,o, bəyə sözlə toxundu». Jjj T 1 1; casus. Jjj u -^ y a ğ ıd a n tıl tu ttı = düşm əndən dil tutdu». Ç i 1; çirkinlik, çil. Oğuzca. Ç i 1; bədəndə qalan qançır izi. S ü 1; ətdə və ağacda olan yaşlıq, nəm. J j - S ü 1: ^ Jjl« süllüg ət=yaxşı bişməmiş, üstündə qan izi qalmış ət». Bu atalar sözündə də işlənmişdir; « ıjjklu sögüt sülinqə, kadınq kasınqa=söyüdə təzəlik, qayın ağacm a qatılıq, sərtlik (xasdır, yaraşır)», (söyüdə yaşlıq nə qədər yaraşırsa, qayına da sərtlik bir o qədər yaraşır). J j « S o 1; « ^ 1 J > - sol əlig = sol əl». Jj“ S i I; «t/-^ Jj- sil at = yemi az yeyon at». Jjs K o 1; qol. Jj5 K o 1; dağın təpəsindən aşağıya doğru cnən, ancaq dərənin ortasm - dan yüksək olan yer. «^^jä oprı kolı=dərənin qolu». Jj^ K o 1; qılıncın və ya bıçağın üzərində olan yiv biçimindəki oyma. O çox zam an qızılla işlənir, ona «t^jä kılıç kolı» deyilir. J js K ö 1; hovuz. JjS K ö I; göl, su tu tar. yığılmış su. Ərobin sözü belodir: oj nıoi'iı m.ıxbıı lə h tə iisaniiıi= hər a d a m öz (iilinin a i t m d a gi/iid ir. gizio nm iş diı». yoni danı,şanda (Mum l 14! tiLuj) i s i g k ö 1; Barsğanda bir göl, uzunluğu 30 fərsəx, eni 10 fər- səxdir. tiü jİ K ö r ü n q; Kaşgar dağlarında, Biyizdə’-*^ olan bir gölün adı. Çevrəsi 30 fərsəxdir. j j s ı-Soiuı S i d h i n q k Ö I; K oçnqar Başına yaxm (yuxaıı- dakı kimi) bir göl. J js Jj]; Y o 1 d u z k ö 1; Köçə, K inqüt və uyğurlar arasında yerləşən bir göl. J js csll A y k ö 1; Uç yaxınlığında bir yerin adı. JjS uiüj:; T a r 1 n q k ö 1; İki Öküz sərhədində olan bir gölün adıdır. Bu göllərdən hər birinin sahəsi 30-40 fərsəxdir. Bunlar ki- mi türk ölkələrində çoxlu göllər vardır. Mən ancaq islam diyannda olan göllərin irilərini söylodim. J js K ö I; dəniz. Buradan alınaraq dəniz köpüyünə « J ^ J > köl köpügi» deyilir, ancaq « j - ^ lənqiz köpügi» deyilmir. ^ T i m; şərab dolu tuluq. « < ^ ^ tiınçi = şərabçı. meyxanaçı». Bəzılərı şərab satana da « ^ tim» dcyir, ancaq bu, doğru dcyil, doğru olan ovvəlkidir, çünki ^ | -çı/-çij pcşo bildirir. ^ S 1 m s I m r a k; bir ycınək növü. Resepti; baş lyənı kəllə] qaynadılıb bişirilir, sonra xırda-xırda doğranaraq bir qaba qoyulur, ədviyyat vurulur və üstünə köhnə yoğurt tökü- lür. Bir müddət eləcə saxlanır. daha sonra yeyilir. Çigileə. i»ja K o m; dəvə yəhəri. Dəvənin çulu sam anla doldurulur, dəvənin hürgücü qədər yüksəldilir, sonra dəvənin üstünə qoyulur. Buna « ^'■’woy komı» deyilir. '■’« Hosim A talay ın l'il uöl adını homin sö/.don ahııış olmasın? ( l ) L 1. 111. s. I.'IS). 142 M ahm ud Kaşğari (»ja K u m: dalğa, su dalğası. Bu beytdə də işlənmişdir: jIjI Uufl ^ j U j \ ü LuıjS «Kölüm kumı kopsa kalı tam ığ itər, Körsə anı bilgə kişi sözgə bütər». G ölüm ün dalğası qopsa, d iv an itəb y ər, döyəclər, Görsə onu bilgə adam , sözə inanar. (G ölüm dalğalansa, sarayımm divarma çarp araq sanki on u yerindən oynadar, itələyər, ağlı başm da bir ad am b u n u görsə, o za- m an sözüm ün doğruluğuna inanar). (»jj N o m: millət, şəriət, yasa, qanun. B uradan alm araq tənqri nomı», yəni «tanrm m dini və şəriəti» deyilir. B ütün dinlərə də «f»^ nom» deyilir. Bu söz çincədir. T o n: paltar. T u n: dincəlmə, rahatlıq. «t 5 -ılj ö jj kön q ü l tu n boldı = könül rah at oldu». T u n: «ü&f t u n o ğ u l = q a d m m ilk u ş a ğ ı , ( o ğ l a n və y a q ı z o l s u n ) . u j j T u n: « jjä O jj t u n k ız = q a d m m ilk d o ğ d u ğ u q ı z u ş a ğ ı » . T u n: qadm ın ilk ərinə «<-S^ d y tun bəg» deyilir. ü " T 1 n: « ( ^ 6 “ tın kişi = bir işin q u lp u n d an yapışm ayan avara adam». Harm laşan, tənbəlləşən heyvana da belə deyilir. ü:“ T i n: yüyən, cilov. öf?- Ç 1 n: « J j« oJÄ çın söz = doğru söz». üfi- Ç 1 n: « t r ^ o#^çın kişi = doğru-dürüst adam ». X u n: « l A j I xun ış=qaba, faydasız iş», « U Iİ! '' xun x ara ışlama = qaba, faydasız iş işləmə». S u n: « ( j ^ (!)>-' sun kişi = yumşaq xasiyyətli, ürəyi yuxa adam ». Divanü lüğat-it-türk 143 S o n: «üJ^' son altun = külçə qızıl». Bu, bir barm aqdan bir arşm a qədər uzunluqda ola bilər. S 1 n: boy-buxun. Bu sözdən alm araq « y-^ ctf" bodhluğ sınlığ kişi=boylu-buxunlu adam» deyilir. B uradan alına- raq m əzara da « C ^ sm» deyilir, çünki m əzar insanın boyu uzunluqda olur. (ly*- S 1 n: məzar. üjjIİ K a t u n s ı n ı: Çinlə tanqut ölkəsi arasm da bir şəhər adı. S i n: sən. Kənçək dilində. Türklər « ü " sən» deyirlər. Kənçək dilində çox zam an sözlər kəsrə ilə deyilir. Çünki onlarm dih pisdir. Y uxan Çinə qədər çigil, yağma, toxsı dillərində sözlər zəmməli, rum ölkəsinə qədər oğuzlar, suvarlar və qıpçaqlarm dilində isə fəthəli olur. Bu, türklərin dəvəyə t hərfmin kəsrəsi ilə « J ^ tiwi», oğuzlarm isə t hərfınin fəthəsi ilə « 'jj təvə»'29 demələri kimidir. Türklər «j»JjJ bar- dım» deyirlər, «getdim» deməkdir, d hərfi kəsrəlidir. Bu, norm aya uyğundur. O ğuzlar və başqaları J d hərfıni fəthə- li söyləyərək «j»JjJ bardam » deyirlər. Bu, qaydaya ziddir. A rğular isə J d hərfini zəmməli qılaraq keçmiş zam an fe’l- lərinin ham ısm da «^'i^ bardum , kəldüm» deyirlər. Bu tələffüz isə qaydadan büsbütün uzaqdır. Bu boylar ara- sındakı fərqlər belədir. öiA Ş 1 n: taxt. Çigilcə. üjS K o n: qoyun. Arğuca. Bu sözdə ü n hərfi j y hərfindən çevril- mişdir. Y uxarıda da deyildiyi kimi, qayda belədir. üJä K 1 n: bıçaq və ya qılmc qını. D əvə sözü «L)ivan»ın b a s m a və y a z m a nüsxələrin in müxtəlii' yevlərində «təvə», «dəvəy», «ləwəy», «tiwi» im lasında verilmişdir. 144 Mahmud Kaşğari K ö n; gön, at dərisi. « at köni» deyilir və ən çox da bu ifadə- də işbnir. Bu söz bəzən insan dərsi üçün də işbnir. « anınq köni kurıdı», yəni «onun dərisi qurudu, o öldü» deyilir. Buradan alınaraq dəvə gönünə tə- wəy köni» deyilir. G ön sözü dəri aşılanm azdan əvvəl işb- dilir, aşılandıqdan sonra ona « o - j ^ koğuş» dcyilir. ( j ^ M u n; xəstəlik, ayıb. « ^ ^ m un kişi=qəlbi dölək, könlü sələk adam » (?). Bu savda da işlənir; «u-Uli (jkiL yal- nquk oğlı munsuz bolm as=insan oğlu eyibsiz olmaz». BU BABIN M A T V İ O L A N L A R I JJ B o y; yeyilən bir otdur. Oğuzca. isJi B o y; hörüm çək fəsiləsindən bir həşərat. bög = böv» də deyi- lir, doğrusu da budur. lsJİ B o y; qövm, qəbilə, tayfa, əşirət, qohum . Bir-birini tanım ayan iki adam rastlaşdıqları zam an öncə salam laşır. sonra « ^ (JJi boy kim» deyə soruşurlar. Yəni «hansı boydansan». Biri «.>!*- salğur» deyə cavab verir, yaxud kitabm başm da [I cilddə] göstərdiyim boy adlarm dan birini söyləyir. Bundan sonra danışm ağa başlayır, yaxud dərhal ayrıhrlar. Beləlik- lə, biri digərinin qəbiləsini, boyunu tanımış oiur. lSJ^ T o y; ordugah, ordu qərargahı. Bu sözdən çıxış cdərək « ( j^ xan toy» deyilir ki, «xaqanm ordu qurduğu yer» demək- dir. Bu sözü oğuzlar bilməzlər. lsJ^ T o y; «J^J toy otı = dənnan düzəldilən bir ot». T o y; q a b - q a c a q d ü z ə l d i l ə n p a l ç ı q . ç a m u r . Bu s ö z d ə n d l ı n a r a q q a b - q a c a ğ a « ^ ' t o y a ş ı ç » d e y i l i r . Divanü lüğat-it-türk 145 is y T o y; toy quşu, dovdaq. Bu, j dh hərfıni ıs y hərfınə çevirənlərin diiincədir. «jjj todh» da deyilir. Çigilcə. K o y; qoyun. is’^ K o y y 1 1 1 : türklərin on iki ilindən biri. is’^ K o y; paltarın qoynu. «t3^ ^ əlig koyka sok = əhni qoy- nuna sox» deyilir. K u y; dərənin dibi, düz yeri. B U BA BIN M İSA L O L A N L A R I ‘ t ' J İ Y a p - y u p; hiylə, al. yup» sözü tək işlənmir. B uradan alınaraq oğuzlar « j ’^ ’ji(^ 'ı Jİ ol anı yupladı» deyirlər ki, «o onu aldatdı, ona hiylə etdi» deməkdir. Y u t; qışda şaxta zamanı heyvanları qıran fəlakət. jLj Y a r; yarğan; sulann açdığı yer. Y e r; yer. jjj Y e r; qumaşın bir üzü, yaxud arğaşm bir üzü. Rənglərdən biri üstün, çox olan əriş və ya arğac kimi şeydir ki, digər rəng- lər buna uyur. «C»Ji J - " yaşıl yerlig barçm = yaşıl yerlikli parça» deyilir. Yaşılhq bu qum aşda üstün rəngdir, digərləri az işbnir. j ü Y 1 r; qəzəl, şeir. j j j Y ü z; üz. Bu atalar sözündə də işlənmişdir; « ^ '-•jjs yüzgə körm ə, ərdəm tilə = üzə baxma, ərdəm ara», (üzün gözəlliyinə, çirkinliyinə baxma, adam da ədəb axtar). Bu, İsamm bu sözü kim idir j ' ’o B u r a d a m ə ş h u r ərəb şairi İsaının « in n ə m ə əi-m əru bi asqareyhi bi qəlbihi və lisanihi = insan iki kiçik qisınin də - qəlbində və dilində vardn', tə za h ü r edir» mis rası verilib. 146 Mahmud Kaşğari Jjj Y i z: bir ot növü, sələ qamışı. K öçərilər ondan çadırı bölmələrə ayırm aq üçün pərdə düzəldirlər, qam ışdan daha incə və yum şaqdır. Y a ş-y u ş: yaşıllıq. «o^ji yuş» sözü tək işlənmir. Y 1 ş; eniş. B uradan alm araq « o ^ a rt yış» deyilir ki, «yoxuş, eniş» deməkdir. e j i Y u ğ: ölü basdırıldıqdan sonra üç, yaxud yeddi günə qədər veribn ehsan. Y a k - y u k: qabdakı bulaşıq. B uradan ahnaraq ayak yukı» deyiUr ki, «qab bulaşığı» deməkdir. (iW Y a k - y u k: uzaq qohum lara d a « 0 -'^^ dM yak-yuk kadaş» deyihr. (ijj Y o k: «c 3 Jİ tJ* ol m unda yok = o b u rada yoxdur». Y ö k: quş tükü. ciU! Y i g: «tA « yügün yigi = qantarğanm ağıza düşən qismi». Y e g: xeyir. Bu ancaq bir şeyin digər şey üzərində üstünlüyünü bildirir. « ^ bu at anda yeg = bu a t ondan yaxşı- dır, üstündür, xeyirlidir». ^ Y i g: «*^' yig ət = bişməmiş, çiy ət». Çiy olan hər şeyə « ^ yig» deyilir. (_ 5 o j Y i k: (sərt ke ilə) iy, məkik. Əlif ilə « ik» kəlməsi də ayrı bir sözdür. Bu, ərəb dilinin dəyişmə yolu ilə « j J jjjL j Jİijli »'31 sözləri kimidir. J j j Y o 1: yol. Səfərə də « J ji yol» deyilir. « i / ^ Sji an q ar yol çıktı» deyirlər, «ona yol göründü» deməkdir. Bu söz qəfıl səfərə çıxm aq lazım gələndə söylənir. 1^1 B u r a d a ərəbcə iki q o ş a ifadə verilmş və o r a d a i ilə y-nin dəyişməsi göstərilm işdir. ə im ai-y ə lm a i; ələndəd-yələndəd. Divanü lüğat-it-türk 147 J j j Y u 1: bulaq, su gözü. Jjj Y e 1: yel, külək, rüzgar. J a ; Y e 1; cin. « t s ^ J ər yelpindi» deyilir, «adamı yel çarpdı, cin çarp- dı» deməkdir. Y e m: yemək, təam. « j ^ ^ yem kəldür = yemək gətir». üJi Y u n: « 0 ^ (jji yun kuş = tovuz quşu». d J üJi Y u n A r 1 k: Balasağuna yaxm bir yayla adı. 6 " Y i n: insan bədəni. j VAVLI SÖZLƏRtN Ə W Ə L İ VƏ SO N U HƏRƏKƏLİ O LA N FƏ’ƏL BABI 1^2 T a p: yaralam a və ya döym ə izi. « j-iJ J( oI anı tap-tap urdu = o onun hər yanm a tez-tez vurdu». S a p: qılınc və ya bıçaq sapı. Bu atalar sözündə də işlənmişdir: «(_pUİj ijLui (jİj) ijj İ u ) oğlan ışı ış bol- mas, oğlak m ünqüzi sap bolm as=uşağm işi iş olmas, oğla- ğın buynuzu sap oImaz». v l " S a p: bir sözə veriləcək cavabda sıra, növbə. D əyirm anda taxıl üyüdəndə, tarlada torpaq suvarm aqda sıra üçün də belə deyilir. J( oI sözkəli'^^ sap berməs = o. Bu b a b fə’əl deyil, faictiici o ia ra q fə’l b ab ıd ır, üstəlilc, b u r a d a verilon s ö z b r i n hcç bi- rin d ə vav y o x d u r. Bəlkə d ə bu, k atib xətasıdır. B .A ta la y m fıkrincə, b u sözdəki - li a r t ı q d ı r ( D L T , III, s.l45). S .M ü tə llib o v bu fikrə e t ir a z etmiş və -gə şəkilçisinin XI əs rd ə səbəb m ə n a s ın d a işləndiyini, bu sözün - lə suffiksi i b «.sözləgəli» şəklində ola biləcəyini v u rğ u la m ışd ır ( T S D , III to m , bet 159). Bu n ü m u n ə n in tərcüməsi d ə q a r a n lıq d ır . B .A ta la y on u « 0 , sözə sıra verməz», yəni b a ş q a s ın m d an ışm a sı üçün n ö v b ə və sıra verməz, S .M ütə llibov « 0 , d a n ış m a ğ a növbə verməzw kimi çevirmişlər. Bizcə, b u r a d a « 0 , q u r u sözə n övbə verməz, q u r u sözə görə ö z n ö v b ə s in d ə n vaz keçməz» m ənası var. U y ğ u r l a r misalı « 0 , söz növbəsini əldən verm ə z» kimi ( T T D , III tom . bet 199), S.Ə rdi ilə S .T .Y u r tse v ə r isə « 0 iıeç kimsəyə söz söylə m ə k sııası, fürsəti verm əz» şə klində (D L T -2 0 0 5 , s.468) m ə n ala n d ırm ışlar. 148 Mahmud Kaşğari quru sözə görə öz növbəsindən vaz keçməz». Taxıl üyüt- m əkdə və başqa şeylərdə « ( j ^ m'— səninq sap kəldi = sənin sıran, sənin növbən gəldi» deyilir. ujUİ ljUİ Ş a p-ş a p; 'r'l" Yüklə Dostları ilə paylaş:
|