M a h m u d k a ş ğ a r I n I n çəkdiyi və «Divanü lüğat-it-türk»ə

Y 
e  k:  şeytan.  Bu  atalar  sözündə  də  işlənmişdir:  « 
- ‘'i
^
 
bilmiş  yek  bilmədük  kişidən  yeg  =  tamdığm  şey- 
tan  tanım adığın  adam dan  yaxşıdır».  Bu  söz  tam ş  adamla- 
ra  hörm ət etməyin vacibliyi barədə deyilir. 
j u   Y  a 1:  atm   yah.  Bütün türk  dillərində.  «^W 
at yah  =  at yah,  yahn
bitdiyi  yer». 
j»U  Y a m:  gözə və başqa şeyə düşən çör-çöp.
159
1-»'' Əslində  isə «yadhılsm »  olmalıdır.

160
M ahm ud Kaşğari
Ch  Y  a n:  uca süm üyünün başı.  U ca sümüyünə də « ö ^  yan» deyilir.
BU  BABIN BAŞQA B İR  NÖVÜ
Y   a  y:  yaz.  Bu  atalar  sözündə  də  işlənmişdir: 
qjIj
küz  kəligi  yaym  bəlgülüg=payızm  gəlişi  yazdan  bəllidir». 
Bu  söz sonu əvvəlcədən  bəlli  olan  iş  barədə  deyilir.  Bu  şeir 
parçasm da da işlənmişdir:
UHl 
j L
U jİ lj( > — Islıı
j j j j ı
 j S j f   j I İ ä   )j3j
«Yay körkinqə m anm a,
Suwlar üzə tayanm a,
Əsizligig anunma,
Tılda çıkar edhgü söz».
Yaym  gözəlliyinə inanm a,
Su üzərində dayanm a,
Pislik etməyə hazırlaşma,
Dildən çıxar yaxşı söz.
(Baharm  rənglərinin  gözəlliyinə  inanma,  ondan  xeyir  gözləmə,  suya 
güvənmə,  dünya  nemətlərinin  dadm a  və  baharm   sərin  kü- 
ləyinə  güvənən  suya  qarşı  durmuş  kimidir,  şərə  hazırlaşma, 
xalqı məmnun edəcək şirin sözləri dilindən əskik etmə).
Qayda:
Bu  bölmənin  sözlərinə və  on a  bənzəyənlərə m ənqus  sözlər  dedik.  Çün- 
ki  bu  bölməyə  daxil  olan  sözlərin  ortasm dakı  yumşaq
Divanü lüğat-it-türk
161
hərf,  yəni  hərfı-Iin düşür.  Söz yazılışda deyil,  tələffüzdə iki 
hərfli  olur.  «Qol»  m ənasm a  gələn  söz  yazıhşda  «Jjä  koI» 
imlası  ilə yazıhr,  tələffüzdə  j  vav hərfı  düşür. 
^
anm q  kolm   aldı  =  onun  qolunu  yaxaladı,  tu td u »   demək- 
dir.  j  vav hərfmin  düşməsi  ilə köləyə «Jä kul»  deyilməsi də 
buna  bənzəyir.  Əsinti  mənasma  gələn 
«6a
 
yel»  sözü  də 
belədir,  tələffüzdə  y  hərfı  düşür.  « < - ^ ^  (Ji ^
  anm q  yeli 
küçlüg»  deyihr  ki,  «onun  yeh  qüvvətlidir»  deməkdir'^o. 
Sənə,  il  m ənasm a  gələn  «6i  yıl»  da  belədir.  Bu,  mənqus 
qism indən  olan  b ü tü n   isim və  fe’IIər üçün  keçərli  ölçüdür. 
G örürsənm i,  türk  dili  ərəb  dili  ilə  yan-yana  yüyürür. 
Çünki  ərəbcə  fe’llərdə  «t^ 
J 
ü J  ‘üiİ! ‘b ü  »  deyilir,
bu  sözlərdə  yum şaq  hərf düşmüşdür.  T ürk  dilində  isə  bu 
qayda  həm  isimlərə,  həm  də  fe’llərə  şamildir,  çünki  türk 
dili  genişdir.  Ərəb  dilində  bu  qayda  ancaq  fe’llərə  aiddir, 
isimlərə isə aid deyil.  Bunu yadm da yaxşı saxla!
FƏ ’ƏL K Ö K Ü N D Ə N  Y A R A N A N  j  V A V LISÖ ZLƏ R
K  
1
 z 
1
1  ç ü v ü t:  qızıh  boya, zincifrə, süləyən.
J   A I  ç ü 
V 
ü t:  al boya.
cSji  K ö k   ç ü v ü t :   göy,  lacivərd  boya.
'50  B u r a d a   Bəsitn  A ta la y ın   belə  bir  qeydi  var;  «B u  sözlərdə  g ö s t ə r i b n   q a y d a   sö z b rin  
ə rə b   hərfləri  ilə  yazılışına  görədir.  Yeni  hərfiərim izlə  (latın  əlifbası  ilə  -   R ,Ə .)  yazıiışda 
b u   q a y d a   öz  qüvvəsini  itirir»  ( D L T ,  III,  s.l62).  T ü rk c ə d ə   və  « D iv a n » d a   u z u n   s a itb r  
tezisini  m üda fıə  e d ə n b r   b u   iz a h a ta   baxsınlar.  İ m la d a   j   vavın  və  j   ye  hərfinin  iştiralii 
ilə  y azılan  «Jj*   k o i= q o i» ,  « J j s   k u l= q u l»   və  «Ja!  ye!»  sö z b rin d ə k i  s ə s lib r   h a n s ı  uzun- 
l u q d a d ırs a ,  y a z ılı ş d a j v a v m   və  ts  ye-nin  iştirak  etmədiyi  «
6 ?* kolm »,  «ü?* k u lm »   və  «<^ 
yeli=yeli,  k ü b y i »   s ö z b r in d ə k i  sait  s ə s b r  d ə  eyni  u z u n lu q d a d ır .  Ç ü n k i   t ü r k b r   ü ç ü n   söz- 
b r i n   ərə b  əlifbası  i b   necə  y a z ılm a sm m   h eç  bir  əhəmiyyəti  yox  idi  və  tü r k   orfoepiyası 
ə rə b  əlifbasınm  imla  q a y d a l a r m a   ta be deyildi.  Sizcə,  tü rk cə d ə  u zu n   s a i t b r  v ard ım ı?

162
Mahmud Kaşğari
J«I
j
  Y a ş ı l   ç ü v ü t ;  yaşıl boya.
S a r ı ğ   ç ü v ü t :  sarı boya, zırnıq,  auripiqm ent.  Y um şaq w 
ilə 
çüwüt»  də  deyilir.  Biləsən  ki, 
çüvüt»  sözü 
bütün rəngləri özündə əhatə edir.  O nlan  bir-birindən fərq- 
ləndirm ək üçün bu söz rənglərin adm a əlavə olunur.
K  a 
V 
u  t'5i;  qovud. 
« C j j c I İ  
kağut»  d a   deyilir.  Q ovud  d arı  unu, 
şəkər  və  yağm  qanşığm dan  ibarət  yeməkdir,  yeni  doğan 
qadm lara verilir.
5
;j
3
  K   o  V  u  ç:  cin  çarpm asm m   nəticəsi.  C in  çarpan  adam larm   üzünə 
soyuq su səpilir, sonra « ^ js 
kovuç-kovuç» deyilir, başı 
üstündə üzərlik və öd ağacı yandınhr.  Məncə,  bu söz « ^  
gä kaç-kaç =  qaç-qaç» deməkdir.
K  ü v ü ç:  « C u ^ 
küvüç yügün =  kiçik yüyən».
Jjä  K   o  v u z:  oğuzlar  bu  sözü «^jä kovuç»  əvəzinə işlədiriər.  «  jj^  J
äj
 
yel  kovuz  bitigi»  ifadəsi  «cin  çarpm asm a  qarşı  əfsun, 
sehr, dua» deməkdir.
K   a 
V 
u  z'52;  içkidə  olan  xüt,  çöküntü.  « J ^  0-» 
jj®  kavuz sü-
çikdən ketər = şərabı xıltdan təmizlə, süz». 
j j ^   K  ü V ü z:  palaz.  Y undan toxunm uş döşək və palaz kimi şeylər 
t'Ji  Y u 
V 
u ğ:  selin  yuxarıdan yuvarladığı qaya parçalan.  «İSj  yuwuğ» 
d a deyilir.
( j j ^   S  u 
V 
u  k:  cıvıq.  Y oğurt,  bəkməz  kimi  duruldularaq  maye  halma 
sahnan  hər  şeyə  belə  deyilir.  « ^ j ^  
suvuk  yoğurt  =
sulu yoğurt».
'5'  U y ğ u r l a r   ( T T D ,   I II  to m ,  bet  223),  o n l a n n   a r d ın c a   d a   çinlilər  b u   sözü  « k u w u t»  
şə k lin d ə  y a z m ış la r   ( D L T - Ç i n ,   III  cild,  s.l58).
S a lih   M ü tə lli b o v   b u   sözü  « kovuz»  ( T S D ,  III  to m ,  bet  178),  u y ğ u rlar  ( T T D ,   III 
to m ,   b e t  223)  və  o n l a r m   təsiri  altın d a  o la n   ç i n l i b r   isə  «kow uz»  şəkiində  yaz m ışlar 
( D L T - Ç i n ,   I l l c i l d ,   s .l5 9 ).
Divanü lüğat-it-türk
163
(jj«  S  u 
V 
u  k: 
suvuk  kudhruk  =  qatır  quyruğu  kimi  tüksüz
və  uzun  quyruq».  Ağac  və  ağaca  bənzər  şeylər  də  belədir. 
Qıpçaqca.
(jja  K o v u k:  qovuq, içi  boş olan hər şey.  «(j^ kowuk» da deyilir.
(jjä  K a V u  k:  məsanə,  sidik kisəsi.  « (j^   kawuk» da deyilir.
(jjä  K   a V u  k:  kəpək,  d a n   kəpəyi.  Bu sözlərdəki  j  hərfı yumşaq  w  hər- 
findən çevrilmişdir.
<-Sj^  K ü 
V 
ü k:  «(j-j-» ‘-ij^ küvük muş = erkək pişik».
‘-^j^  K  ü V ü  k:  sam an.  Oğuzca.
J j j   T  o 
V 
1
  1:  davul,  nağara.  Ov  zam am   şahin  üçün  çahnan  davul.  Bu 
sözün  ərəbcədən  ahndığm ı  və  məxrəc  yaxmhğı  üzündən  -la 
hərfmin  ^  t-yə  keçdiyini  zənn  edirəm.  Bu  hal  ərəb  dilində 
də  vardır.  Məsələn:  ^  
kimi. Eələcə 
də
sözünü 
kimi  demişlər.  Lakin mən  bu  sözü islam  alə-
minin o  biri ucunda əsil türklərdən də eşitdim.
BU BA BIN  O R T A D A  cs  Y H Ə R F İ O L A N  SÖZLƏRİ
jjä  K  a  y 
1
  r:  oğuzlar qum a « j ^   kayır»,  türklər «qaba torpaqh  yer» de- 
yirlər.
T a  V u ş:  duyğu, qımıltı.  «(j-Ş3 tawış» da deyilir'^\
T a  y 
1
  ğ:  «
jü
 
tayığ yer =  sürüşkən  yer».
T u  y a  ğ:  heyvan dırnağı.  « ( j ^  ‘^1 a t tuyağı  =  at dırnağı».
K  o  y  u  ğ:  «‘^'-> 
koyuğ  nənq=özlü  maddə,  qatı  maye»,  «‘^1?^ ^  
koyuğ süçik  = qatı şərab»'-'’‘^.
'5’  Seçkin  Ərdi  ilə  S arap   T u ğ b a   Y urtsevarin  «tavış»  və «tawış»  kimi  ( D L T -   2005,  s.  542 
va  543)  o x u d u q la rı  bu  sözlərin  o r ta s m d a   j   y  harfı  yoxdur.
Saiih  M ü tə llb o v   bu  birləşm əni  «ü zü m   şərbəti»  kimi  tə rc ü m ə  etm işdir ( T S D ,  III  tom , 
bet  180).  Seçkin  Ərdi  ila  S ərap   T u ğ b a   Y u rtse v a r   « k o y u ğ   süçik»  sözünü  « ü z ü m   şirəsi»

164
Mahmud Kaşğari
^   K a y 
1
 ğ;  oğuzların qayı boyu.
K  u y u ğ:  quyu. 
kudhuğ» da deyilir. 
jjä   K   a  y 
1
  ğ:  « ja  ^  kayığ  yer  =  yoldan  kənarda  qalan  yer».  Başqası 
d a belədir.
B a y 
1
 k:  «
Jj j  bayık söz = doğru söz».  Oğuzca.
T  a y u k:  « J  
tay u k  ər = incə,  kübar gənc adam».
T  a y  a  k:  dayaq,  dayanğac.  «
cs
J
jjj
 
küdhəgü  tayak  berdi  =
təzəbəy  dayaq  verdi»,  (gəlin  atd an   düşərkən  day aq   kimi 
əlini  çiyninə  qoyması  üçün  təzəbəy  ona  cariyə,  yaxud  k ö b  
verdi).  Bu,  varhlar  arasm da  adətdir.  Cariyə,  yaxud  k ö b  
gəlinin m ah olur.  Bu atalar sözündə də işbnm işdir:  « ^ J A  
(J-L
4
JJ 
tayak  bilə  taymas,  tan u k   sözün  büt-
məs  =  dayağı  olan  sürüşməz,  şahid  sözü  ilə  bir  şeyə  inan- 
m aq  olmaz»,  (əHndə  dayağı  olan  adam m   ayağı  sürüşkən 
yerdə  də  sürüşməz,  şahidin  sözü  ancaq  şahidhk  zamanı 
bəlh olar).
T u y u k:  « t ^  
tuyuk kişi  = cam  sıxılan  adam ,  sıxmtıh adam ».
T u y u k:  « d i^ 
tuyuk kün  = sish,  çiskinh gün».
T  u y u k:  « i ^  J
jj
 tuyuk kapuğ  =  bağh qapı».
J ^   K  a y a k:  qcym aq.  Bu şeirdə də işbnm işdir:
jü a
J l^
«Sedhrəmiş olğun koyak,
Sarm am ış süttən kayak».
Seyrəlmiş olğun başaq,
Tutm am ış süddən qaym aq.
və  « ç o x   şirin  ş ə ra b »   kimi  (D L T -2005,  s.  446),  u y ğ u r la r   « q atı  şə ra b»  kimi  ( T T D ,   III 
to m ,   b e t  227) çevirmişlər.
Divanü lüğat-it-türk
165
(D arm m   yetişmiş  başaqları,  d ən b ri  seyrəldi,  süddən  də  qaym aq  sü- 
züldü,  yeyə  bilmək  üçün  ikisini  birlikdə  bişirmək  lazım- 
dır).
K  
1
  y 
1
  k:  sözdə  durm am aq.  Bu  söz  bəzən  sifət  olur  və  « < ^   J İ  
kıyık kişi» deyihr ki,  «sözündən qaçan adam » deməkdir.
J ^   K  
1
  y 
1
  k:  «ı-^U  J ^   kıyık  =  əyri  olan  hər  şey»,  (çəpinə  kəsilmiş 
q əb m  kimi).  Başqası da  bebdir.
Jd^  M   a  y  a  k:  dəvə  qığı,  dəvə  gübrəsi.  Bu  söz  ən  çox  dəvəyə  nisbətdə 
işbnir.  Buradan  ah n araq  « J ^  
koy  mayakı»  da  deyi- 
hr  ki,  «qoyun  qığı»  deməkdir.  A t  təsinə  isə  «J-i" yundak» 
deyihr.  Bu  məsəldə  də  işbnm işdir:  «  ‘-Sjj 
U-jl  <-Sjj 
o ^ J   təwəy  bedük  ərsə,  m ayakı  bedük  ərməs=dəvə  böyük 
olsa da,  qığı  böyük  olmaz».  Bu söz özündən  müştəbeh,  tə- 
kəbbürlü  adam  haqqında  deyihr,  «böyüklük  sənə  yox,  ya- 
nında köbsi olduğun adam a yaraşır» m ənasm a gəlir.
K  e y i  k:  bu  sö zb  əslində vəhşi  heyvanlar nəzərdə  tutulur.  Bu  söz 
əti  yeyibn  heyvanlardan  ceyran,  m aral,  dağ  keçisi  kimi 
heyvanlar haqqında işbnir.
K e y i k: «(y-ş 
keyik kişi  = meymunsifət adam»'^5.
K e y i  k:  «css^ 
keyik  sögüt=yabanı  söyüd,  çöl  söyüdü».  Hər 
şey  iki  növdür,  birincisi  əhlidir  (evcildir),  ikincisi  vəhşidir. 
Vəhşi  növə «t-M  keyik» deyilir.
Bu,  B .A talaym   tə rcüm əsidir  (DLT-111,  s. 168),  orijinalı  belədir:  « m a y m u n   yapılı 
kişi»,  yəni  m e y m u n a   bənzəyən  a d a m .  Əslində  isə  sö h b ə t  vəhşi  in sa n d a n ,  q u ly a b a n ıd a n  
gedir,  çünki  «keyik»  sö zü  h ə r  şeyin  vəhşisini,  yabanısını  ifadə  edir.  H əm in  sözü  S.  M ü- 
təllibov  belə  çevirmişdir;  «suda  ya ş a y a n   a d a m   şəklindəki  h ey v a n »   ( T S D ,  III  to m ,  bet 
182).  Bu,  su  pərisinə  uyğun  gəlir.  U y ğ u rl a r  «kəyik  kişi=yava  a d a m »  ( T T D ,   III  tom ,  bet 
230)  kimi  vermiş,  çinlilər  ə rə b   və  latın  hərfləri  ilə  «kəyik  kişi»  yazm ışlar  (D L T - Ç in ,   III 
cild,  S.163),  a n c a q   hansı  m ə n an ı  verdikləri  anlaşılm ır.  H üseyn  D ü z g ü n   «kəyik  kişi»ni 
«yəni  m e y m u n i- a d ə m n ü m a ,   nəsnas»  (»^  J  ■>  s,510),  Seçkin  Ərdi  ilə  S ə ra p   T u ğ b a   Y u rt- 
sevər isə «vəşhi,  ibtidai  a d a m ,   nəsnas» (D L T -2 0 0 5 ,  s.312)  kimi  vermişlər.

166
Mahmud Kaşğari
K e y ü k:  yapıncı kimi şeylər.  j   dh hərfıni  iS  y e d ən b rin  diHndə.
^
  K ö y ü k: 
köyük nənq = yanm ış şey, yan an   şey».
M  a  y 
1
  1: 
mayıl  yemiş  =  yetişmiş  şaftah  və  qovun  kimi
m eyvəbrin çürüməyə, xarab olm ağa üz tutm ası».
K
1
 y 
1
 m:  düşm ənin  gəlməsi üzündən  b ir vilayətin  sakinlərinin  qor- 
xu  və  dəhşətə  düşməsi.  « ı j ^  ^  
k o rk u n ç  kıyım  boldı 
=qorxunc qıyım oldu,  böyük dəhşət yaşandı».
^   K  i  y  i  m -k  i  y  i  m: 
d j^   ^  
o\  kiyim-kiyim  kün  ke-
çürdi  =  o,  tənbəlhklə  gün  keçirdi»,  (nə  işləyərək,  nə  də  işi 
tam  buraxaraq qəfiət içində gün keçirdi).
üii  B o y  ın :  boyun, insanın boynu.
öiJ B 
0
 y 
1
 n:  qıhncm qəbzəsinə « t ^  0   kıhç boynı»,  bıçağın dəstəyinə 
« tr ^  
biçək boynı» deyihr.
B u y u n'56:  qövm,  boy,  tayfa.  ^  dh hərfm i  j   y hərfınə çevirənbrin 
dihndə.
0
“  T u y 
1
 n:  «J  j j j  tuym  ər = paxıl,  sıxmtıh kişi».
T  o  y 
1
  n:  m üsəlm an  olm ayanların  ru h an i  başçısı,  [buddist  rahibi]. 
Bu,  islam  dinindəki  im am   və  m üfti  dərəcəsinə  bərabər ru- 
hanidir.  Toym   həmişə  b ü tü n   yanında  d u ru r,  kitab  və  ka- 
fırhk  h ö k m b rin i  oxuyur.  U lu  T an rı  bizi  onun  şərindən 
qorusun.  Bu məsəldə  də  işbnm işdir:  «
bir  toyın  başı  ağrısa,  kam uğ  toym   başı  ağ- 
rım as=[m üsəlm an  olm ayan]  bir  din  böyüyünün  başı  ağrı- 
sa,  bütün  din  b ö y ü k b rin in   başı  ağrım az».  Bu  söz dostları- 
nın  yediyi  bir  şeyi  hər  hansı  səbəb  üzündən  yeməkdən  çə- 
kinən adam  haqqm da deyihr.
156
Uyğurlar  bu  sözü  «boyun»  şəklində yazmışlar (TTD,  III  tom,  bet  231).  Çinlilər də 
eyni şəkildə vermişlər (DLT-Çin,  III cild, s.l64).
Divanü lüğat-it-türk
167
BU BABIN MATVİ OLANLARI
'jä  K  a y a:  qaya.
K  
1
  y  a:  tərkibində  £  ğ  və  kiçiltmə-əzizbmə  şəkilçisidir.  « L ^ (  oğulkıya=oğulcuğaz», 
« 
kızkıya  =  qızcığaz».
^   K  ü y ə:  güvə.  Keçə və keçəyə bənzər şeybri yeyən böcək.
^   K   i  y  ə:  tərkibində  ^   ke  hərfı  olan  incə  ahəngli  sözbrdə  kiçiltmə- 
əzizbm ə şəkilçisidir.  « ^ J   ərkiyə  =  ərciyəz»,  « ^ j ü  yerkiyə 
=yerciyəz».
Ijj  Y  a  n  a:  yenə,  təkrar;  geri  qayıtm a  ədatıdır.  «^?^ ^  yana  kəldüm  = 
yenə gəldim, təkrar gəldim».
BU  BABIN BAŞQA BtR N Ö V Ü
^   Y a y a:  yançaq, yanbız.  Bu söz ancaq insanlar barədə deyilir.
[Qayda]:
İsim brin  bu  növü  nə  yazılışda,  nə  də  təbffüzdə  h ərf baxımından  ixti- 
sar  edilməz,  azaldılmaz.  Ç ünki  bunlarda  sözün  ortası  hə- 
rəkəlidir.  İxtisar  ancaq  o rtası  sükunlu  olan  sö zbrdə  apa- 
rıhr.
M ücərrəd sö zb r bölməsi bitdi.

168
Mahmud Kaşğari
ZİYADƏLİ SÖZLƏR BÖLMƏSİ
Jc ii F A ’ƏL BABI
T a d u n;  bir yaşındakı  buzov.
T 
u
 
d h 
u
 
n: m ənbədən suyu paylayan adam , m übaşir,  cuvar. 
oiİH  T 
1
  d  h 
1
  n:  vaxt  bildirən  söz. 
’ji   bu  tıdhm   kəldi  =  bu 
vaxtda gəldi,  bu vaxt gəldi».
tJui  FƏ ’A L B ABI
B a y a t:  ulu ta n n n m  adı.  Arğuca.
B a y a t:  oğuzlardan bir oymağm adı. 
jLjä  K   o y a r:  köləbrə və  heyvanlara nisbətdə işlədibn  söyüş.  « i s j ^  ’ji 
bu  koyarı  =  bu,  ağzm dan  selik  axanm   biridir».  Bu,  «  u ij«  
(S’^  suw  koydı»  cümləsindəki 
koydı»  sözündən  ahn- 
mışdır, «su və suya bənzər şeyləri tökdü» deməkdir.
K   a  y  a  s:  toxsı,  çigil  ölkəbrindəki  bəzi  şəhərlərin  adı.  Üç  şəhər 
belə  adlanır,  birincisi  «o'Liä 
Saphğ  K ayas»,  ikincisi 
Ü rü n q   K ayas»,  üçüncüsü 
)jä  K ara  Ka-
yas»dır.
K   u  y  a  ş:  m öhkəm   isti,  bürkü,  xəfə,  günəşin  şiddətlə  yandırıb- 
yaxması.
A  y a ğ: ayam a,  b q əb .  Bu şeirdə də işbnm işdir:
Divanü lüğat-it-türk
169
lcüi 
.u (^>uıL 
lİıaVl ı j - ^  
j)
«Kodhğıl m anqa akıhk 
Bolsun m anqa ayağa,
Idhğıl məni tokışka,
Yüwgil m anqa ulağa».
Buraxginən comərdHk 
Olsun m ənə ayam a,
G öndər məni savaşa,
M indir məni bir ata.
(Qoy  com ərdlik  mənim  ayam am   olsun,  məni  döyüşə  göndər,  ancaq 
döyüşə getmək üçün mənə bir at verərək kömək et).
M   u  y  a  n:  səvab.  « J ^
l
A m uyanhk  =  yollarda  gəlib-keçənlərin  su 
içməsi üçün düzəldilən xeyrat bulağı, ehsan bulağı».
H Ə R N Ö V  HƏRƏKƏSİ İLƏ ^
 FƏ ’L İ BABI
B  u  ç  ı:  «jj^ 
buçı  kubuz  =  simli  udlardan  biri».  Bu,  qaz 
köksü  (bərbət) adı  veribn çalğı a b tb rin d ə n   biridir.
İj^  K  a  y  d  a:  harada.  «
6
*- 
kayda  sən  =  haradasan».  0   n  hərfı  ib  
kanda» deyildiyi  kimi,  «kayuda» şəklində də deyilir.
K  ö  y  d  ə:  qızıl  və  gümüşün  əridibrək  süzüldüyü  ocaq,  dom na  so- 
bası.
^   K  o  y  k  a:  dəri.  Əslində dəri  barədə  işbnsə də,  bəzən  kürk  üçün  də 
işbdilir. 
J( ol  koyuğ koykaladı=o,  qoyunu  soy-

170
Mahmud Kaşğari
m adan  dərisinin  tüklərini  yandıraraq  təmizlədi».  Bu,  yu- 
nun qaynar su vasitəsilə dəridən təmizlənməsidir.
^
  K 
1
  y m  a:  «'jS( UŞ kıyma  ügrə  =  bir əriştə növü».  Xəmiri  sərçə dili 
kimi əyri kəsilir.
^
  K   u  y  m  a;  yağlı  bir  çörək  növü.  Resepti:  xəmiri  qədaif 
x ə m i r i '^ ?
kimi  incəldilir,  tavada  qaynam aqda  olan  yağm  içinə atılır, 
qarışdırılır, üstünə şəkər tökülərək yeyilir.
^
  K  u y m  a:  hər hansı  bir m etaldan çəkiclə  döymə  surətilə deyil,  əri- 
dərək  tökm ə  [qəlib]  yolu  ilə düzəldilən  həvəng,  şam dan  və 
çəkic kimi alətlərin hamısma 
kuym a» deyilir.
H Ə R N Ö V H Ə R Ə K Ə S İİL Ə   jiuä  FƏ ’A L U B A B I
T a y a ğ u:  daş və təzək parçası. 
lijjj  T u r 
1
 ğ a:  torağay,  sərçənin bir növü. 
jcUİ-  S u y a ğ u:  xoruzun ayağmdakı mahmız.
B i t i g ü:  türk  qəiəm danı və buna bənzər şeylər. 
K ö 1 i g ə:  qatı kölgə.
K a 1
1
 m a:  dörd sütunlu açıq çardaq,  günəşlik.
İ k ə m ə:  bir çalğı növü.
K ö ş i g ə:  az köigə,  zəif kölgə.
BU  BABIN M İSA L  O L A N L A R I
Y o r 
1
 ğ a:  yorğa. 
liäji yonğa at = yorğa at».
'57  T ə x m in ə n   şə k ə r b u ra   xəmiri  icimi  çox  naziic,  incə  yayılan  xəm irdir.  Salih  M ütə llibov 
« q ə d a i f  xəm iri»  ifadəsini  « u n u   şərbət  ilə  y o ğ ru la n   xəm ir»  kimi  (T S D ,  III  tom ,  bet  188) 
çevirm işdir.
Divanü lüğat-it-türk
171
Y 
ü  1  i  g  ü:  saç  təraş  edən  ülgüc.  Oğuzlar  bu  sözü  işlətmir,  əvə- 
zində 
kərəy» deyirlər. 
jSU  Ə y ə g ü:  hər heyvanın  kürək sümüyü.
ciiUa  FƏ ’L A N  
b a b i
(jlijj  T  a  y  ğ  a  n:  tazı.  Bu  atalar  sözündə  də  işlənmişdir:  «
j
SLL
j
  tayğan  yügrügin'^^  tilkü  səwməs  =  tazmm  iti 
qaçanını  tülkü sevməz».  Bu  söz özünü digərindən  ağllı  sa- 
yan,  bir-birinin  paxıUığmı  çəkən  iki  alim  haqqm da  deyi- 
lir.
C P ^  K ə y  k ə  n:  K ayasdan  Ihya  axan iki çayın  adı.  Birinə « ö ^  ^
 
Kiçik  Kəykən»  deyihr,  bu,  kiçik  çaydır,  digərinə  « ü ^  iif 
Uluğ Kəykən» deyihr,  bu,  böyük çaydır.
HƏR N Ö V  HƏRƏKƏSİ İLƏ 
FƏ Y ’ƏL BABI
K 
1
  y  m  a  ç:  «*^Ji 
kıymaç  börk  =  tiftikdən  [keçi  tiftiyindən]
hazırlanan  ağ papaq».  O nu çigillər geyirlər.
S a   B a y n  a k:  nəcis,  gübrə.  Oğuzca.
B  o y n  a k:  dağ boynu,  bələn.
J lü   B  o y n  a  k:  ilana  ağı  verən  kərtənkələ.
K a y ğ 
1
  k:  qayıq.
^
  M  a  y  ğ  u  k:  kosa  adam .  Qoşa  dırnaqh  deyil,  top  dırnaqh  hey- 
vanlardan  tükləri qısa olanı.
>-S^  K e y  1 i g:  meymun.
15»  Bu  misala  « D iv a n » d a   b ir   neçə  dəfə  rastianır,  bir  yerdə  o.  wtayğan  yüg ü rg an n ı  tılku 
səwməs»  şəklində keçir.

172
M ahm ud Kaşğari
K  e  y  1  i  g:  buna  bənzədilərək  çaşqın  və  ya  qərib  kimi  iki  tərəfə 
baxa-baxa yeriyən adam a 
keylig kişi» deyilir.
B 
0
  y m u  1; 
Jah boymul  at  =  boynunda  ağlıq  olan  at».  Qoyu- 
na və başqa heyvanlara da b e b  deyilir.
B  a  y  r  a  m:  oğuzca.  Bunun  xalqm  sevinc  və  gəzinti  m ənasm da 
işbtdiyi 
badhram »  sözündən  çevrilmiş  olduğunu  sa-
nıram ,  [doğrudan  daj  bayram   sevinc,  şadhq  günüdür. 
Ç ünki  islamiyyətdən  əvvəl  bayram m   nə  olduğu  bihnmə- 
diyi  üçün  on u n   adı  d a  ola  bilməzdi,  əgər  olmuş  olsaydı, 
b un u   b ü tü n   türklər  bilərdi.  Bu  sözü  ancaq  dillərində  j dh 
hərfini  j   y hərfinə çevirənlər bilir.
Ç a y d a m:  döşəyə doldurulan və plaş tikilən incə keçə.
S  a  y  r  a  m: İsbicab  da  deyilən  Beyza  şəhərinin  adı.  Bu
şəhərə 
Sayram'59 da deyilir.
S  a y r a m:  «ıSy^ 
sayram suw  =  topuqdan yuxarı çıxm ayan
su, dayaz su».
HƏR NÖV HƏRƏKƏSİ İLƏ JM   FƏ’ALİL BABI
B  a  k  a  n  a  k ‘^
0
;  qoşa  dırnaqh  heyvanlarm   iki  dırnağm m   arası  və 
iki dırn aq d an   biri.
'5'^  Bu  şə h ə r  h az ırd a  Ç i m k ə n t   a d l a n ır .  Seçkin  Ərdi  i b   S ə r a p   T u ğ b a   Y u rtsev ə r  b u   iki 
m a d d ə n i  belə  çevirmişlər;  « S ay ram ,  S ipencab  (Kaleyi-Səfıd)  də  deyiiən  Bəyaz  k ə n d in  
(mədineyi-Beyza)  adı.  D ig ə r   adı  S ay ram d ır» .  « S ay ram .  S a y r a m   suw:  d a y a z   su»  ( D L T -  
2005,  s.  479).  F arsca  a d ı  A ğ  q ala,  tü r k c ə   Bəyaz  k ə n d   m ə n a s m a   gələn  bu  şəhərin  a d m ı 
Bəsim  A t a l a y   və digər  naşirlər  İsflca b  kimi  verirlər,  islam  c o ğ ra fiy a şü n as lığ m d a  a d ı  d a  
İsfıcabdır.  F a r u q  S ü m ə r   və digər  tarixçilər  də  o n u   İsfıcab  kim i  yazırlar.
Bəsim  A t a l a y m   q e y d i n ə   görə,  b u   sözü  və  b u n d a n   so n r a k ı  sözü  hərəkələ rdəki  qeyri- 
dəqiqlik  ü z ü n d ə n   h ə m   « b a k a n a k » ,   h əm   « b a k a y a k » ,  h ə m   « b a k a n u k » ,  həm   də  «ba- 
k a y u k »   şə k lin d ə  o x u m a q   m ü m k ü n d ü r   ( D L T ,  IH,  s.  177).  Seçkin  Ərdi  ilə  S ə r a p   T u ğ b a  
Y u rts e v ə r   b u   m a d d ə n i  belə ç e v ir m iş b r ;  « B a k a n a k   ( b a k a y a k ) .   Q o ş a  d ırn aq lı  h e y v a n la r-  
d a   d ı r n a q l a r m   a r a s m d a k ı   bo şlu ğ a  və  ya  d ır n a q l a r m   iki  y a n ı n a   verilən  ad.  A tla rı n
Divanü lüğat-it-türk
173
ipM   B  a  k  a  n  u  k'6':  atm   dırnaqlarm m   ortasm da  olan  çıxm tıh  ət  par-