M a h m u d k a ş ğ a r I n I n çəkdiyi və «Divanü lüğat-it-türk»ə


səhifə14/29
tarix25.03.2017
ölçüsü
#12338
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   29

çası.
T  o k 
1 m a k:  toxm aq,  camaşır döyəcləm ək üçün  toxm aq. 
jk u ä  K   a  y  a  ç  u  k:  gözəl  q oxu lu   bir  dağ  otudur.  Z ənnim cə,  bu  ot  ya 
türfə yarpağı,  ya da zəfərandır.
BU BABIN M İSAL OLANI
M   ü  n  d  i:  m indi.  « c 5 ^   Ä
 
atm  
y a p u t a k ' ^ ^  
m ündi 
==
adam  çılpaq ata m indi, keçəsiz və yəhərsiz ata m indi».
« b a k a y a k » ,  b u n d a n   s o n r a k ı  sözu « b a k a y u k »   kımı  vermışlər  ( T T D ,
4 S .,  « h ,r,s .„ i„  
. . n n d .  
l . , a .
keçir.

174
Mahmud Kaşğari
BEŞ HƏRFLİLƏR BÖLMƏSİ
H Ə R  NÖV HƏRƏKƏSİ İLƏ 6 » ^   FƏ ’ƏLƏL BABI
K a y ı r l ı  ğ: 
«Jü
 
kayırlığ yer = düz və qaba torpaqlı yer».
K  u  y  a  s  1 
1
  ğ;  «jl 
kuyaslığ  ər  =  kuyaslı,  K uyas  şəhərindən 
olan adam ,  kuyas sakini».
T u y a ğ 1
1
 ğ; 
tuyağlığ yılkı  = dırnaqlı heyvan».
c 5 ^   K  o y u ğ 1 u k;  qatıhq, mayelərdə qatıhq.
O R T A S IS Ü K U N L U  O LA N LA R

a  
n d  u 
V  a   ç ; 
bülbül.  Bu şeirdə də işbnm işdir;
jä 
li.
^ljllu, J^\ j ^
 
J> -j^i
«Səndən kaçar sundılaç, 
M əndə tm ar karğılaç, 
Tathğ ötər sanduvaç, 
Erkək -  tişi uçruşur». 
Səndən qaçar at quşu, 
M əndə dinər qaranquş, 
Şirin-şirin  ötər bülbül.
Divanü lüğat-it-türk
175
Erkək-dişi uçuşar.
(Yaz  qışa  xitabla  deyir;  at  quşu  səndən  qaçar,  qaranquş  məndə  din- 
cələr,  bülbül  də  şirin-şirin  ötər,  hamı  onun  səsindən  zövq 
alar,  bütün erkək-dişi quşlar yazda cütləşər,  oynaşarlar).
B u 1 ğ a y u k; 
J
jüj
  bulğayuk suw =  bulanıq su».
S  a  r  k  a  y 
1
  k;  heyvanlann  mədəsində  qırxbayır  adı  verilən  bir 
işkəmbə.  Bəzən  ö  n  ilə  «ca^j*- sarkanuk»  deyiHr.  Ərəb  di- 
Hndə  də  belə  şeylər  olur.  Məsələn;  « 
jUiu^ » kimi.
(ia-j'-iä  K  u d u ç a k;  büzdüm.
B U N U N  BAŞQA B İR  N Ö V Ü
Ä
  B a y b a y u k ;   kəpənək  quşu deyilən  bir quşdur.  Ağac  budaqları 
arasm da yuvasmı zənbil şəklində hörür,  gözəl  ötür.
B U B A B IN A L T I  H Ə R F L İL Ə R İ

o
 

u
 
n  d 
u
 

u
 
k;  iki  öküzün  boynunun  üstünə  birdən  qoyu-
lan  boyunduruq.
M   u  y  a  n  ç 
1
  1 
1
  k;  miyançıhq,  vasitəçilik,  barışdırm aq  üçün  iki 
adam m   arasm a  girmək.  «J? 
sən  m uyançıhk  k»l»
deyilir  ki,  «sən  bizə  vasitəçilik  et»  deməkdir.  Əsli  «səvab» 
m ənasm a  gələn 
muyan» sözüdür.
M ənqus isimlər kitabı  bitdi

176
M ahmud Kaşğari
BİSMİLLAH İR-RƏHMAN İR-RƏHİM
MƏNQUS FE’LLƏR  KtTAm
Divanü lüğat-it-türk
177
İKI HƏRFLİLƏR BÖLMƏSİ
K  e  ç  t  i;  « , j ^  jf  ər  keçti  =  adam  işdə  gecikdi,  ağır  hərəkət elə- 
di», 
keçər -  keçmək).
cs J jjj  B  u  r d  ı; 
J
j j j
 jty   yıpar burdı = müşk qoxdu».
(iJjjJ  B  u  r  d  ı;  «osJj^ 
suw  burdı=suyun  buğu  yüksəldi,  buğlan- 
dı».  Hər  hansı  bir  şey  gözəl  qoxu  versə  və  buğlansa,  yenə 
beİ
3
 deyilir,  (J İ^ jj-jIjj  b u r a r -  burmak). 
li-^JAf  B  e  r d  i; 
(J>-«jj 
J(  ol m anqa yarm ak berdi  =  o mənə pul 
verdi».  Başqası da belədir, ( ^ '^ j"  -J ja  berür -  bermək).
T   a  r  d  ı;  «t^Jjlj 
  bəg süsin  tardı  =  bəy  qoşununu  yaydı, 
dağıtdı».  Bir  adam   bir  şeyi  dağıtsa,  yenə  belə  deyılıı, 
( J '^ j'j -J J ^   ta ra r -  tarmak). 
l
S'^
j j
 

u
 
r  d 
r.  « ( i< s >   j j ^  
  ər  yokarı  turdı 
=  
adam   yuxan  durdu, 
qalxdı».  Başqası da belədir, (jjj^   T  u  r  u  r;  keçmiş  zam anı  və  məsdəri  olmayan  müstəqbəl  bir  fe’l- 
dir.  Ərəb  dilinin  « 
»  və  « j^   »  sözləri  kimi.  Bu  söz  bir
şeyin  adı  çəkilən  anda  bir  yerdə  durduğunu  və  bulundu- 
ğunu  bildirir.  « j j j j  
J   ol  əwdəturur»  deyilir  ki,  «o,  [bu 
an]  evdədir,  evdə  var»  deməkdir.  Bu  sözlə  ayağa  qalxmaq 
m urad  edilmir.  « j>  J ^ J  ər  sökəlturur»  deyilir  ki,  «adam  
xəstədip)  deməkdir.  Bu  sözlə  xəstə  ayağa  qalxdı  deyilmək 
istənmir.

178
M a h m u d Ka^ğari
T  u  r  d  ı: 
at  turdı  =  at  durdu,  zəiHodi,  inkişardan  qal-
dı».  Başqası  da  bebdir, 
tu ra r ~  turm ak).
T  e  r  d  i; 
j ^  J'  ol  tavvar  terdi  =  o.  m al  yığdı».  Başqası  da 
belədir.  (^'-^ji'- J j ü  terər -  termək).
(^Jj'-^  S  ə  r d  i;  «c?Jj>-^(yi  J'  ol  anı  sərdi  =  o  ona  sərt  s ö z b r  dcdi.  qaba 
sözlər dedi». 
- J j ^  sərər -  sərmək).
(i-ij-  S  o  r  d  ı; 
^   kənc  süt  sordı  =  uşaq  süd  əmdi».  Baş-
qası da  belədir.
Jj«  S  o  r d  r.  «ts-ij« jj-* J   ər söz sordı  =  adam  söz.  xəbər soruşdu». 
ljJj«   S 
o
 
r  d  ı;  «lsJj> -  ^
  J   ər  yitük  sordı  =  adam   itiyi  barədə  so- 
ruşdu,  itiyini  aradı»,  {(jl-^j^  - j 'j ^   so rar-so rm ak ).  Bu  son 
iki söz oğuzcadır.
K  a  r  d  ı;  «cs-ij'ä  liiL J   ər  suwka  kardı  =  su  adam ın  boğazında 
qaldı».
K  a  r  d  ı;  «l
5
'^j'^ 
suw  arıktın  kardı  =  su  arxdan  daşdı»,
(qışda  çaydan  su  daşdı).  Bu,  suyun  və  qarm   donması, 
çayın  suyunun  buz  üstünə  çıxması  nəticəsində  baş  \erən 
daşmaya  deyilir,  (JU jä 
karar -  karm ak).
lsJJjj  T  o  z  d  ı;  «cs-ijjj  lü k i 
J  
ər  tumluğka  tözdi= adam   soyuqdan  ac- 
dı»,  (‘-SUjj!;.
tQ
2
ər ~ tözmək).  Qıpçaqca.

1
  z d  ı; 
yağ sızdı  =  yağ  əridi».

1
  z d  ı;  «CJJJ:^ i J i ^  
olmadınif'-^  suw  sızdı  =  q ab d an   və  bu- 
na  bənzər şeylərdən  su  sızdı». 
 

1
  z  d  I.  «tsJjj« (jj^ kün  sızdı=günəş  göründü,  günəşin  ucu  şərq- 
dən  göründü», 
sızar  - sızmak).
-   Bu 
S ö z  
orob  h . m . r ,  
i b  
«ö iu i(  olmadh,n>>  şoklindo  yazılm .şd.r.  Təbii  ki.  bu  ya/.l.ş
-  Vünk.  ad hq  halda  «ol.ııa»  sö z ü   q a b .  sü r a h ,.  kuzo
Divanü lüğat-it-türk
179

1
  ş d  ı;  « S ’^
 
J   ər  yoldan  kışdı  =  adam  yoldan  çəkildi.
sürüşdü».  G ünəş  göyün  ortasmdan  çəkilsə,  yenə belə  de-
yilir. 
-j>-*M kışar -  kışmak)'^’^.
i S ^ ’j^  T o  ğ  d  ı;  «.LS^’y   ğ,jj  toğ  toğdı  =  toz  göyə  yüksəldi».  (  -j>^jj
j
L
acj
:  toğar-toğm ak).  Bu şeirdə də  işlənmişdir;
(i'j^  ÜJŞ
(ijcjj 
Jljc f 
jJijj
^jJİ 
i
.
ii
.'
m
4
j
«Ağdı  kızıl  bayrak,
Toğdı  kara toprak,
Yetşü  kəlip oğrak,
Tokşıp anm  keçtimiz».
Ucaldı  qızıl  bayraq,
Tozlandı  qara torpaq,
Yetişdi gəlib  oğrak,
V uruşaraq  gecikdik.
(M üsəlm anlann  qızıl  bayrağı  yüksəldi,  qara  torpaqdan  göyə  toz  bu- 
ludu  yüksəldi,  oğrak  atlıları  da  yetişərək  gəlib  bizə  qatıl- 
dılar,  onlarla  birlikdə  savaşa  girdik,  ona  görə  də  geri  dön-
məkdə gecikdik).
E  w d  i; 
j ' 
ər ew di=adam   tələsdi», 
- J ^ '  
ewər-ewmək).
K  o  w  d  ı;  « s ^ ^  
0
*'  J   əi'  atm   kowdı=adam   atını  qovdu,  çapdı». 
Başqası da  belədir,  ( - i ^ J ^  - Ä  kow ar -  kowmak)'''^.
Bnsim  A la la y ın   h a q h   qevdinə  göi'Ə.  bu  söz  əsli.ıdə  « k a y d ı - k a y a r  -kaynıak»  ş.^kh.ıd.ı 
o lm a h d ır .  bu .'a d a  o rtaq h q .'m ü ştə .-ək lik   bildi.'ən  -.ş  şəkilçi.sinə  c h t.y a c  y o x d u r  ustə hk. 
bu  böl.ıv->də  .ki  hərtli  sözlər  nəz ərd ən   kcçivili.-  (D L T .  111,  S.182K 
l.h  M u to lh b o v   bu 
qeydlo  qism ə.ı  .-az.d.r,  O   belə  h e s a b   edir  ki.  bir  s(wün  başqa  b.r  b a b d a   vcr.lm.əs.  elə  də 
b ö y ü k   sə hv  s a y ıh r.an ıah d .r  ( T S D ,  111  to.n.  bet  I9S-I99).
Bu  fe'lin  müza.'e  və  .nəsdərini  biz q o y d u q .

180
M ahm ud Kaşğari
l
S ^   Ç 
1
  k d  ı: 
ö y   ton  çıkdı  =  p altar  nəmləndi».  H ər  hansı  bir
şey öz-özünə  torpaqdan  nəm  çəksə,  yenə  b e b   dcyilir.
-j%>'  çıkar -  çıkmak).

o  
k d 
i: 
ə t  
kokdı  =  [odda  bişən]  ətin  qoxusu  yayıldı»,
Çu'aq  söndürülərkən  iıisinin  yüksəlməsi  və  yayılması  za-
manı  da bu söz işbdilir.

o
  k   d   ı; 
u i ^   suw 
k o k d ı  

s u   o v v ə l k i   h a l m d a n   ç ı x a r a q
s a k i l l a s d i .   d i n d i :   d ı ı n ı l d i ! »
^  
K O K U l " "  
-   M .;, 
C İ l l / Ə k i i ' . ’ ,  { 
-
kokar -  kokmak).
T  ö  g d  i: 
J   ər tuz tögdi  =  adam  duz  döydü.  duzu  na-
rmlaşdırdı»,  ( ^ u s ^  
tögər ^  tögmək).
s   ö  k  d  i: 
fjä  J(  ol  am  sökdi  =  o  ona  söydü,  o  onu  söy-
dü, həqarət etdi», 
sökər -  sökm ək).

a   n   d  
i
:  « t j J i L : ^ f  
Jf 
o l   a h m n ı   t a n d ı  

o ,   b o r c u n u   v ə   b u n a   b ə n -  
z ə r   ş e y l ə r i   d a n d ı ,   i n k a r   e t d i » .  
Hər 
h a n s ı  
bir  şcyi 
d a n a n  
a d a m   ü ç ü n   d ə   b e b   d e y i l i r ,   ( j U ü  
t a n a r   -   t a n m a k ) .

o  
n  d  ı:  «t
5
^ >   LsLİf 
J
  ər  əwinqə  töndi  =  adam   evinə  döndü», 
( " ^ ^ ^  
tönər -  tönmək).  Oğuzca.

a  n  d 
ı: 
Ji  ol 
su w d m   k and ı 

o ,  
su y a   q a n d ı.  d o-
yu n ca su  içd i»,  (JUIIİ 
. J \ l
 
k an ar -   k a n m a k ).
ls 

o
 
n d 
1
.  «t
5
-ıj^ 
kuş kondı=quş qondu,  quş  bir şeyin  üzərinə
qondu».
K  o  n  d  ı:  «,^budhun  kondı  =  xalq  köç  yerinə  çatıb 
yerləşdi»,  (el-oba,  oymaq  köçdükdən  sonra  bir yerə yerbş- 
dı», 
(jU ^jä -jUjä 
konar -   konmak).
virmişlər  fDLT-200^5^T.440).^^^  Yurtsevər  bu  misalı  «çalxantı  y atışd ı,  d in d i»   kim i  çe-
Divanü lüğat-it-türk
181
BU B A B IN  M İS A L  O L A N L A R I
Y   e  r  d  i:  «
ls
^

 
j '  ər  aşığ  yerdi  =  adam   yeməyi  bəyənmədi,
tənqid etdi», 
- J j n  yerər -  yermək).  Oğuzca.
Y  e  r  d  i:  «  (iJjJJ 
J   ol  ərig  yerdi  =  o,  adamı  məzəmmət  etdi,
tənqid etdi»,  ( ^ ^ j : “ -J
jjj
 yerər -  yermək).  Oğuzca,
Y  ö  r  d  i:  «l
5
-^jJİ 
< ^'j(  urağut  oğhn  beşiktin  yördi  =
qadın  uşağını  beşikdən  açdı».  H ər  hansı  bir  şeyin  bağı 
açılsa,  yenə  b e b  deyilir,  (‘-^'^jj:! - J jjjy ö r ə r  -  yörmək).
(i%   Y  e  1  d  i:  «
ls
%  
ü
-'  aş  yeldi  =  yemək yeyildi».  Başqası  da b eb d ir, 
(
yel ür  -  yelmək).
[Qayda]:
Bu  bölm ə  əsil  iki  hərfli  sö zb r  bölməsi  deyil,  üç  hərfli  də  deyildir.  Biz 
onu  iki  h ərflib r  bölməsinə  qoyduq,  çünki  təbffüzdə  qısa 
və  aydm dır.  Bu  sö zb r  ərəb  əlifbası  ib   yazıldığı  zaman  iki 
h ərflib r  kimi  yazılır.  T ürk  hərfləri  ib   yazıldığı  zaman  isə, 
yuxarıda gördüyün kimi, hərf əlavə edilir.

1K2
M ahm ud Kaşğari
ÜÇ HƏRFLİ LƏR BÖLMƏSİ
HƏR NÖV HƏRƏKƏSİ İLƏ 
FƏ ’Ə LD İ BABI
B  u  y u  r d  u: 
J   ol  an q ar eylə  buyurdu  =  o  ona  e!ə
buyurdu», 
buyurur -  buyurm ak).  Oğuzca.
B  a  k 
1
  r d  ı;  « tsJ.^ L ı^   təwəy  bakırdı  =  dəvə  böyürdü,  bağu'dı». 
Oğuzca. 
bakırar -  baku'm ak).
T  
a  t 
u
 
r d  ı: 
«
cs
J
j
^I
j
 
u
-* 
J( 
ol  m anqa  aş  tatu rd ı  =  o  mənə  ye-
mək  daddu'dı».  Başqası  da  belədir, 
-
j j j
I
j
  tatu ru r  —
taturm ak).
T  e  t  ü  r  d  i: 
« c s J j"  
J( 
o

andağ  tetürdi  =  o  elə  söylətdi.  elə 
dedirtdi»,  ( '- ^ ^ j y - j j ^ t e t ü r ü r -  tetürm ək). 
cs-^jJjj  T o  z a r d  r.  «l
5
-^jJjj J jj  toz tozardı  =  toz qopdu,  toz  yüksəldi», 
( - jl J ^  tozar -  tozmak)'*’". 
ts Jji;u  S  a  t  u  r d ı;  «ts JjjU- 
jSji  j(  q|  an q ar  koy saturdı  =  o  ona  qo- 
yun  saydırdı».  Başqası  da  belədir.  ((j'-*jjI-^  - j j ^ ^  saturur —
 
saturm ak).
S  > t 
u
 
r  d 
ı;  «
. S
ciüi! 
J( 
ol  otunq  sıturdı  =  o,  odun  kəsdirdi, 
qudııdı,  yardırdı».  Başqası  da  belədir,  ( J ^ j ^ - j j V ^   sıtu- 
ru r-sıtu rm a k ).
i'iısxaləK İn  « lo z a r   ■
  to z m a k »   ş ə k lin d o   v e rila n   b u   sö z ln r   y a n lışd ır . 
H osım   A ta la y m   y a z d .g m a   g o r ə .  b a b m   tə lə b in ə   u y ü u n   o la r a q   b u n la r  
" lo /a ru r-- 
.;V c iin ıa k »   k ın ii 
vazılmalıdır  ( D L T  
III 

^'ilih  m -*   ı r u  
4  u 
ı 
r  
q ə t , c ə l b e l m , ş d . r ' ( T S D , l l I   to m .  b e t ' İ İ )  
M u tə J h b o v   d a   bu  m ə.sələy ə  d .q -
Divanü lüğat-it-türk
İ83
( i '^ j ^  

1
 ç  u  r d  ı:  «onu  qmadı»,  (o  onu  bir  işdə  ayıbladı,  onun  dilxor  ol-
m asm a  görə  xəbisliklə  şadlandı), 
kıçurar  -
kıçurmak).
K  ü  t  t  ü  r  d  i; 
j
^ !  
ol  anqar  koy  küttürdi  =ona
qoyun  otartdırdo).  Başqası  da  belədir, 
- j> j s   küt-
tü rü r -  küttürm ək),
'j ^ J ^  
K i t  ə  r  d  i:  « t^ J j^  
Jf  ol  taşığ  yoldan  kitərdi  =  o,  daşı
yoldan  qaldırdı».  Hər hansı  bir şey yerindən  qaldırılsa,  ye-
nə  belə deyilir, 
- j J ^  kitərür -  kitərmək).
45-^
j
^
 
K  e 
ç
 
ü
 
r  d  i: 
« (^ J jW ^   j A i '   J  
ol  ışığ  keçürdi 
=  
o,  işi  geçikdirdi», 
(lS I a J ^  - j J ^  keçürür -  keçürmək). 
j- ^ J ^   K  ö  y  t  ü  r d  i'^’^: 
J   ər otunq  köytürdi  =  adam  odun
yandırtdı».  Başqası  da  belədir,  (‘-^^jj^  -J
j
J^  k ö y ü rü r- 
köyürmək).
T  a  y  I  ş  d  ı; 
V
jj
 
Jİ  oI  anınq  birlə  tayışdı  =  o  onunla
sürüşm əkdə yanşdı»,  (
- j j ^  tayışur -  tayışmak).
S  o  y  u  ş  d  ı: 
t j J  
J>'  ol  manqa  təri  soyuşdı  =  o  mənə
qoyunun  dərisini  soymaqda  kömək  etdi».  Başqası  da  be- 
lədir.  Y um urtam n  və  ağacın  qabığını  soymaq  da  belodir, 
(
- j J ^  soyuşur -  soyuşmak).
K  a  y 
1
  ş  d  ı;  « j ^ ^   ^ jiijii  (^'  jV'  olar  ikki  bir  birgə  kayışdı = 
onlar  ikisi  bir-birinə  rəhm  etdilər,  acıdılar». 
- j J ^
kayışur-kayışm ak),  Bu  şeirdə də  işlənmişdir:
^
 j ^ l   lİL_
1
:
B a bm   q u r u l u ş u n a   gı^iıə  bu  söz 
köyü,-di»  şəklində  olnıalıd.r,  Z aiən  .ııüza.-c  və
məsdəri  d ə   bu  şəkildə  ve.-ilmişdir.

184
Mahmud Kaşğari
J—
«Nəlük anqar biliştim,
Koçşup takı kawuştum,
Tüzünlügin kayıştım,
Alktı məninq yayımı».
Niyə onnan tanışdım,
Qucaqlaşıb qovuşdum,
Rəhm  ebyib acışdım,
M əhv elədi yayımı.
(Haqsızhğa  uğramış  adam ın  diHndən  deyir:  hardan  onu n la  tanış-biliş 
oldum,  hətta  qucaqlaşıb  dost  oldum,  o na  rəhm   ebdim , 
hahna acıdım, heç nədən bütün yaz g ü n b rim i m əhv etdi).
K  o  y u ş  d ı: 
u i ^   jSJİ Jf ol  anqar suw  koyuşdı= o  ona  su
qoym aqda kömək etdi»,(jU*
2
ı ^ j j l i ^  koyuşur-koyuşm ak).
K  
1
  y 
1
  ş  d  ı: 
15^  J(  ol  m anqa  yığaç  kıyışdı  =  o  mənə
çəpinə  ağac  kəsməkdə  kömək  etdi».  Y arış  da  bebdir, 
(jU ijä  
kıyışur -  kıyışmak).
M  a  y 
1
  ş  d  ı:  «tsAuy^ 
j

ər  yergə  mayışdı  =  adam   tənbəlli- 
yindən  yerə  yapışdı»,  (jUAw 
m ayışur -  mayışmak).
Bu,  tapşırılan işi yerinə yetirməkdən çəkinm əkdir.
Y  a  m  a  ş  d  ı:  kiçicik  bir  h ərf dəyişməsi  nəticəsində  «^
5
-^;^ ma- 
yışdı»  sözü  bu  şəkli  alır,  ((jL«*iuj -jj^U u yam aşur  -   yamaş- 
mak).
S  o  y  u  k 
1 1

j(  ər soyuktı  =  adam   soyuldu,  ınah  talandı».
((jUS^L -jiİ L   soyukar -  soyukmak).
^
 

f  ,•  « 
yer  sayrktı  =  ver  qara  daşh  oldu»,  (
- ^ v ı k H i  
s H V i K i i i a k ) .
Divanü lüğat-ıt-türk
185

o  y  u 
1
  d 
1

« i s 4 ^   ^
 
bulut  soyuldı 

bulud  dağıldı,  hava  açıl- 
dı».
S  o  y u  1  d  ı:  «ı^-iljl- 
tsjä  koy tərisi  soyuldı  =  qoyunun  dərisi
soyuldu».
S  o  y  u  1  d  ı:  «tS'iİj^  O-y  üPj(  ərdin  ton  soyuldı  =  paltar  adam ın 
əynindən çıxarıldı»,  (
soyul ur  -  soyulmak).
^ K
  o y u 1 d ı:  «ts4^ 
yoğurt koyuldı  =  yoğurt,  qatıq qatılaşdı».
H ər hansı  bir maye qatılaşsa,  yenə b e b  deyilir,  ( 
koyulur -  koyulm ak). 
c
5 4
^  K  
1
 y 
1
1 d  ı:  endi,  «ts4^ 
kün kıyıldı  = günəş zenitdən endi».
K  
1
 y 
1
1 d  ı:  keçdi,  sovuşdu,  «Ls4ä^ jj' ödh kıyıldı  = zam an keçdi». 
jA S   K  
1
  y 
1
  1  d  ı:  kəsildi,  « ti4 ^   ^1*j  yığaç  kıyıldı  =  ağac  çəpinə  kə- 
sildi».

1
  y 
1
1 d ı:  qaçıldı,  «cs4^ j j ^   söz kıyıldı  = veribn söz tutulm adı, 
v erib n  sözə əməl edilmədi»,  ( j U l i - j j l ^  kıyılur-kıyılmak).
M   a  y 
1
1  d  ı:  «ts4i^ 
kağun mayıldı  =  qovun  yumşaldı»,  (su- 
lu,  təzə  qovun  xarab  oldu).  Bu,  qovunun  keçəbşərək  şa- 
laqlaşması,  büzülməsidir.  Başqa  m eyvəbr  haqqm da  da 
b e b  deyilir,  ( J U ^  -j ^  mayılur -  mayılmak).
T  a  y  a  n  d 
« j - ^   ^
  J(  ol  m anqa  tayandı=o  mənə  dayaq- 
landı».  H ər  hansı  bir  şeyin  üzərinə  söykənmək  də  bebdir, 
( jU L j - jj lu  tayanur -  tayanmak).
K  a y 
1
  n  d  ı'^O:  « c s4 j5 ^ (  aşıç kaymdı  =  qazan  qaynadı».  Başqası 
da  bebdir,  ((juijä  - J ^   kaymur-kaymmak).  Bu  atalar  sö-
''’''Seçkin  Ərdi  ilə  S ə ra p   T u ğ b a   Y u ıts e v ə r   bu  sözü  kıta bın  1  mssosınd.ı  (I)LT-2()()S. 
s. 103)  verm əyi  u n u tm u ş ,   II  q isim də  (D L T -2005,  s.544)  vennişlər.
Bəsim  A ta l a y   b u   sözün  y a z m a   və  b a s m a   nüsxələrdə  «
ls
  kay n a d ı»   şəklində 
verildiyini,  a n c a q   d o ğ r u   v a r ia n tın ın   « j ^   kayindı»  o id u ğ u n u   yazmışdır,  çü n k i 
« k a y n a d ı»   f o rm a sı  b u   b a b a   u y ğ u n   gəlmir  ( D L T ,  III,  s.  191).  Seçkin  Ərdi  ilə  S ərap  
1 uğba  Y urtscvə ı  b u   sö zü  «k ay ın d ı»   şəklində  (DLT-2005,  s.417)  oxum uşlar.

186
M ahm ud Kaşğari
zündo  də  işlənınişdir; 
kay n ar  öküz
kcçiksiz  bolm as=dolub-daşan  çay  keçidsiz,  körpüsüz  ol- 
maz». 
B l i   s ö z  
qanşıq-dolaşıq  iş  baş  verəndə  söylənir,  bu- 
nunla  «hər çətinlikdən  bir çıxış yolu  vardır»  dcınok  istənir. 
ı j ' ^   K 
0
  y  u  n  d  ı
'
J
'
  ol  özünqə  suw  ko_\'undı  =  o 
özünə su  qoydu». 
koyunur  - k o y u n m a k ).
BU BABIN M İSAL OLA N LA RI
Y  a y  I  k  t  ı;  «tr%:; jjl  ödh yayıktı  =  bahar  fəsli  gəldi.  b ah ar  oldu».
( i İ ^  
yayıkar -  yayıkmak).
Y  a  y 
1
  I  d  ı;  «c?4y 
yığaç  yayıldı  =  ağac  yırğalandı».  (yel  əs-
diyinə  göıə  agac  sağa-sola  yırğalandı).  H ər  hansı  bir  şev 
öz-özünə əyiiərək qnnıldansa.  yenə  bclə deyilir.
Y  a  y 
1
  I  d  ı;  «>- 
yayıldı  sü  =  qoşun  yayıldı».  Başqası  da  be- 
bdir.  Bu  sözün  j dh  ilə  «^ilL   yadhıldı»  variantı  da  var, 
( t i ^  
yayılur -  yayılmak).
[Qaydal;
Bu  bolmədə  venlən  ortası  sükunlu  te'llər ilk  baxışda  dörd  hərlli  görün-
sələr  də,  əshndə  üç  hərflidirlər. 
Jf  ol  koyuğ
b atu ıd ı-o ,  qoyun  baglatda»  və 
saturdı=saydırd
sözlərində oldu»u  kimi.
1
»
s.45^7?oxumusl  'r"  ( ' n X i ' ' ( h ' ' ' k u y u n d i ) .   şnklində  {DLT-2005, 
vcrn.,br.  ə ; i ; „ : ; ; i s o o l b L ± : ! r  
m   dld.  s. 
188
-I
89
)
»  (-o>,ı u d u ı .  çünki  sö/iırı  kökü  « k o v -»   felindəndir.
Divanü lüğat-it-türk
!87
D Ö R D  H Ə R F L İL Ə R   BÖLM ƏSİ
H Ə R  N Ö V  HƏRƏKƏSİ İLƏ 
FƏ ’LƏLDİ  BABI
T  a  y  t  u  r  d  ı; 
J'  ol  anı  suwka  tayturdı  =  o  onu
suda  sürüşdürdü».  Başqası  da  belədir, 
taytu-
ru r -  tayturınak).
T  u  y  t  u  r d  ı;  «
l
s
J
J' 
ol  manqa  söz  tuyturdı  =  o  mənə 
söz  tərif etdi.  mən  ondan  söz  duydum».  (tii-*j^ - j j ^   tuy- 
turur-tuyturm ak). 
j j J J   K a y t u r d ı ;   «c
5
 ^ J ^  
J' 
ol  anqar  kayturdı  =  o  ona  qəm xar
oldu.  qahm ar çıxdı»,  (o,  qardaşm a  kömək  etdirdi),  (  - j j ^  
kayturur -  kayturmak).
K  a  y  t  a  r  d  ı; 
Yüklə

Dostları ilə paylaş:
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   29




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin