M a h m u d k a ş ğ a r I n I n çəkdiyi və «Divanü lüğat-it-türk»ə
|
|
1 n d ı; J ər yalmdı = adam soyundu». Başqası da be- lədir, ((iM i yalm ur - yalm m ak). Y o 1 u n d ı; j ü - saç yolundı = saç yolundu». Y o 1 u n d ı; « i S ^ kul yolundı=qul azad edildi», (qul öz sahi- binə fıdyənin dəyərini ödəyərək azad olundu). Y o 1 u n d ı; « ( S ^ bulun yolundı = əsir buraxıldı», (fıdyə ödə- yən əsir sərbəst buraxıldı). Y o 1 u n d ı; « ls ^ urağut yolundı = qad ın ərinə pul verərək boşandı», ( jL a i yolunur-yolunm ak). Y a m a n d ı; « c s - ^ tjjjj J ər tonm yam andı= adam paltarını tək- başma, başqasınm köməyi olm adan özü yam adı», ( (jUjUj yam anur - yam anm ak). u m u n d ı ; « t 5 - i j ^ ü J ^ ol közin yum undı = o özünü gözünü yum urm uş kimi göstərdi», yum m ur - yumm- mak). Y o n u n d ı; «(^-ij^ J( ol yığaç yonundı = o özünü ağac yo- nurm uş kimi göstərdi». Başqası da belədir, ((jWji yonm ur - yonm m ak). B U N U N BAŞQA BtR N Ö V Ü (^•4“ Y a y I n d ı; « j - ^ J( ol suwda tonm yaym dı = o, paltarm ı suda başqasınm köməyi olm adan özü yayıb yudu», ( jU lu yaym ur - yayınmak). Divanü lüğat-it-türk 79 SO N U HƏRFt-İLLƏTLİ OLANLAR Y u b a d ı; «( 5 -^Wİ iAi' J ər ışığ yubadı=adam işi ciddıyə almadı, üzüstü buraxdı, üstünə düşmədi», ( (i^jWd -jW:i y u b ar- yu- bam ak). Y 1 d h 1 d ı; «c 5 ət yıdhıdı = ət iyləndi, ət qoxdu». H ər hansı bir şey pis qoxsa, yenə belə deyilir, ( J ^ i ^ - J^i-^ yıdhır - yıdhımak). a r u d ı; «c?^JJ:i kün yarudı = günəş işıq s a ç d ı » . Q aranhq bir yerə işıq düşsə, yenə belə deyilir, -JJJ:! yarur - yarum ak). Y a r a d ı; «c5^'^ J ^ ' ol nənq anqar yaradı = o şey ona yaradı, uyğun gəldı», (c i^ '^ - j '^ yarar - yaram ak). Bu atalar sözündə də ışlənmışdir; « ^ ata tonı oğulka yarasa atasm tiləməs = atasm m pal- ta n oğlunun əyninə olsa, ondan sonra atasm ı ıstəməz», (bundan sonra atasm m mirasmı almaq üçün onun yaşa- masını istəməz). Bu sözdə başqa bir məna da vardır. O da budur; artıq o çağda uşaq atasm a m öhtac olmaz. Bu söz- dən çıxış edən oğuzlar «(>'j:i J İ yol yarasun» deyirlər ki, «yol diləyinə uyğun olsun, uğurlu olsun» deməkdir. ^ ^ İ Y o r ı d r. J ər yo n d ı = adam yürüdü. yeridi». Başqası da belədir. Hər hansı bir şey yürüsə, yenə belə deyıhr, ( -J:JJ^ j U jjj yorır - yonm ak). Bu atalar sc)zündə də işlənmişdır; jjiiüi ‘ ^ yorup kündüz 80 Mahmud Kaşğari səwnür, kiçikdə əwbnip*'^ ulğadhu səw nür=yolu gecə ikən gedən gündüz sevinər, çünki o, yolu görm ədən getmişdir, gənc ikən evlənən adam isə yaşa d o landa sevinər, çünki uşaqları işləyərək onun ehtiyacmı ödəyərlər, adam rahat olar». Y 1 r a d ı: « ^ U yıradı nənq = nəsnə uzaqlaşdı», ( J U j j - J j j yırar-yıram ak). Y a z a d ı; «; 5 J'Jj J ər kışlağda yazadı = adam yazı qışlaq- da keçirdi». Başqası da belədir, ( - Jj i yazar - yaza- mak). ciJ'jj Y o z a d ı: «cs J ' k o y yozadı = qoyun qısır qaldı». H ər hansı dişi heyvanın üstünə erkək aşsa, ancaq döl tu tm asa yenə belə deyilir. (Q ısraqdan başqa hər hansı heyvan öz erkəyi ilə cütləşsə, ancaq döl tutm asa, yenə belə deyilir). Qısraq üçün j^-4 ifi bi kısır boldı = qısraq qısır qaldı» deyi- lir'^*’. (J'-^jj - j 'j j yozar - yozamak). Y ə z ə d i: «ts-i'jj >-S'jj yəzək kam uğ yerig yəzədi = qoşu- nun avanqardı bütün yeri dolaşdı», (qoşunun avanqardı düşm ənin olub-olm adığm ı yoxlam aq üçün hər yanı gəzdi), - j j j yəzər - yəzəmək). Bu söz az işlənir. Y a ş a d i : yaşadı. ü j J j ' ər uzun yaşadı = adam uzun ya- •şadı», ( - j Uü yaşar - yaşamak). tS'ijji Y a r u d ı - y a ş u d ı : ts-Jjjj J ər yarudı-yaşudı = adam kefləndi, sevindi». yarudı» sözü tək işlənmir. Bıı söz « s ^ j l ə d h b n i p » kimi yazılsa da, əslində «əwlənip» olmahdn-. Z a t ə n y azm a n ü sx ə d ə s o n r a d a n incə bir qələmlə səlirlorin a r a s m a «əw lə nip » sözü əlavə edilmişdir. Ü stəlik. bu. «evlənmək» m ə n a s m d a d ı r və a t a la r sö z ü n d ə d ə m ə h z bıı söz, bu m ə n a tələb o lu n u r . Bəsim A ta l a y «bi» s ö z ü n ü n V .V .R a d lo v u n lü ğə tində və « L ü ğ ə t i- c a ğ a ta y i » d ə «biyə» şəklində keçdiyini qeyd etm işdir ( D L T . III, s. 8 81 yaşudı» sözü ilə birlikdə işlənir, ( yarur-yaşur - yarum ak-yaşum ak). jjİ j Y a ğ u d r. «ts-jj*:i ^ bəg kəmləgi yağudı = bəyin gəUşi ya- xınlaşdı». Başqası da belədir, (J^j*:* -jj* j yağur - yağu- mak). iS ^ . Y a 1 a d ı: « ı s ^ ts J^* J* ol an q ar oğ n yaladı = o onu oğur- luqda ittiham etdi». Başqası da belədir, (l 3 > ^ - j ^ yalar - yalam ak). Y ü 1 ə d i: « i S ^ ü* ol tam ığ yülədi = o, divara dəstək üçün dayaq vurdu». Başqası da belədir, (‘-^UsLi yülər - yülə- mək). Bu şeirdə də işlənmişdir: tV*J^ t > J ^ Ö İ J ^ t > j ^ ( y ^ j j j LI jSJl «Uluğnı tilərmən, Taw arm yülərmən, Tiləkni bularm ən, Yılkım anqar üplənür». Böyüklüyü dilərəm, M ala güvənərəm, Diləyiınə çataram , O nun üçün sürüm yağm alanar. (Bilgi istəyirəm, m ala güvənirəm, (bununla ululuq m urad edilir), ar- zum a çatıram , buna görə malım və sürüm yağmaya uğ- rayır). Y ü 1 i d i: « ^ ^ säÇ yülidi = adam saçım qırxdırdı, təraş etdirdi», ( ' - i ' ^ - j ^ yülir - yülimək). M ahmud Kaşğari u 1 u d r. ^ b ə g budhunuğ yuludı = bəy buduna yar- dım etdi», { J > ^ -j^ijyulur - yulum ak)^'. ı s ^ Y 1 1 1 d ı; «t5-^ ^ suw yılıdı = su ilıqlaşdı, su ihndı». Başqası da bebdir, -jAi yıhr - yıhm ak). Y a m a d j; « t 5 O jh J ol ton yam adı = o, p altar yamadı». Baş- qası da bebdir, yam ar - yam am ak)‘^-. Y a n u d ı; « t£ Jji J ər biçək yanudı = adam bıçaq itibdi». Qıhnc və qıhnca bənzər şey b r itib n sə, yenə b e b deyihr. Bir şey itibndikdən sonra əl üstünə sürtülsə, yenə bu söz işbnir, - j j ^ yanur - yanum ak). Y ə n i d i; « t5 -^ ‘^ • j f urağut yənidi = qadm doğdu», y ə n ir-y ə n im ə k ). [Qayda]: Bu söz ancaq bir neçə m əqam da işbnir. Əsasən qadın doğanda işbnir, heyvan doğan zam an doğuian şeyin adı çəkihr və ona [-ladı şəkilçisi] artırılaraq f e l yaradılır. M əsəbn, inək doğsa, «t 5 JVjciji uSbü) inqək buzağuladı» deyihr ki, «inək buzov doğdu, buzovladı» dem əkdir. Bu- rada «j& 'jj buzağu» sözünə cjJV [-ladı şəkilçisi] əlavə edil- miş və fe l yaradılm ışdır. Quş balasına «^^ bala» deyilir. Quş bala çıxarsa, bu qaydaya m üvafıq şəkildə kuş balaladı» deyilir. Bu söz qısraq üçün işlənmir. Qısraq Bəsim A ta la y bu n ü m u n ə n in türkcosini («bəg b u d h u n u ğ yulu dı» ) və o n u n ərobcədən torcüm əsini («boy b u d u n a yardım etdi») b a s m a n ü sx ə d ə o l d u ğ u kimi vermişdir, a n c a q orəbcə bəzi ibarolərin yanlış yazıldığmı, əslində b u n u n «bəy q ö v m ü n ü yağ m a etdi» m ə n a sın a gəidiyini bildirm işdir ( D L T , 111, s. 90). Bu s ö z ü n m ü z arc və məsdərini Bəsim A ta ia y q o y m u ş d u r . Divanü lüğat-it-türk 83 balasma «0^ kulun» [yəni qulun] deyilir. Qısrağm bala- ladığmı bildirmək üçün «t5J'-i3^ kulunladı» deyilməli idi, lakin b e b deyilmir. Çünki ü n ib J 1 hərfı eyni məxrəcdəndir və bunlar dəyişirbr^^ O na görə də sözdə ixtisar m eydana gəl- mişdir. Bu şəkildə « c ^ a r s l a n ənü k b d i» deyilir. Başqası d a bebdir. urağut yənidi» ibarəsinin etim ologiyasm da iki izah vardır. Birincisi; «<-S^'-j yənig nənq» sözündən ahnm ış olm asıdır, «yüngül nəsnə» de- məkdir. Q adın doğduğu zam an yüngülbşir, ona görə də «(^juL yənidi» deyilir. Bu sözdə j n hərfı kəsrəlidir. Qay- daya görə, j n hərfı fəthəli olm ah idi. İkincisi; «öy yin» sözündən ahnmış olmasıdır. «öw yin» bədən deməkdir. Q adm öz bədənindən bir bədən çıxarmışdır. Bu izahm ikisi də gözəldir. Ü ç hərflibr bölməsi bitdi. ' Əslində b u r a d a dəyişən yox, düşə n h ə r f vardn'. 84 Mahmucl Kaşğari DIV A N U LUGAT-IT-TÜRK TIPKIBASIMI F A K S İ M İ L E 1 9 4 1 A N K A R A Ai. k ; k .' m , t, «D ivanü lüğat-it-türk». Y azm a nüsxənin faksim ilesi (1941). Divanü lüğat-it-türk 8.‘i ’M , M r ı m ı t r W / 1 Ifı l' 1^1 < ■ ' 'C'jv^ ¥ > ' mc A ■ ;i| M iM i » l i ' ’W İ * P / - : j i;,-': İ 4 P ' “ k - / : ’ i t sı < ■ ;■' •? J-.^| ır İ Ç' tflm tn- «• * ' Ö. •• c-. T- --- r ? ¥ ) m f ^ » P ' ^ v ^ r «D ivanü lüğat-it-türk». Yazm a nüsxənin faksimilesi (1990). 86 M ahm ud Kaşğari c ^ f7 " ------- ---------^ . . . . ^ Ä i O i j u j c^i<3 U Üüü’j ^ l ä >]^ I ^ ‘^IlÜliu^^U>i5^ J ü L j y o i j i ^ 1 i j U ^ l i j ^ i J ^ y i i J İ İ ı i o ! ^ «Divanü lüğat-it-türk». Yazma nüsxənin faksimilesi. 299-cu səhifə. Divanü lüğat-it-türk 87 ^ l - t-^ys n ı ---------------------------- * j ^ \ c İ«»l»* ■ «D ivanü luğat-it-türk». III cild, basm a nüsxə - Kilisli nəşri. Mahmud Kaşğari T ^ ^ |r - ' j u ^ ^ J ‘ ^ • J U J ’i M« ' ^ l i y • J t *■ * ^*' "^ -* * C> ^ • . • ; '''. A - - ] • ^ - J ’wJ' • İ^:>':AJCL. . W I* ul'' ^ U _.■' j i^ L \ L . ;.• • J ^,' J '^ ' ^ * ' ' •—»■ ^ ^ ‘-L* Uj^ V . v i'- * ---- ^ ^ jS' j . ^ ' ı j ^ ^ j J> y.^ 1 ^ ,:■ (* jR j ı : ı ‘ i > r . . % «D ivanü luğat-it-türk». I cild. Basma nüsxə. 99-cu səhifə. '•• - * -.i Divanü lüğat-it-türk 89 ö t b l i o t h ^ c i i u r ^ ; » n t a t i » H u n g a r t C R 1, ıMnTEra’ORKISGIlEK WORTSCIIATZ XİCR 5H I 1Mİ M M,-K*Är\RİS U ^ İ S l . r f İ T ATTI (!k »K ^jıe«rm w.w C . B K O C K m f A N N . J 4İT ı. vTtjüntrnwKo ı»r.R v m k f m m m M fn n tm i. ut% M n^kıt »Cfi)^pn:ü nvhnmnmmKi^ v »ii>jkner tfi^Sw m n x - a m n L i B m i r t tjsnrm O T t O K İ k l l S İ ö W t T * IİH K I. «D ivanü Iuğat-it-türk»ün K .B rokkelm ann tərəfindən hazırlanm ış indeksi (1928). 90 M ahm ud Kaşğari T Ü R K p İ L K U R U M U Y A Y IN L A R l : 523 '‘1 • in : DİVANÜ LOGAT-IT-TÜRK TERCÜMESİ r * gi-^Şİj&i>|lSiiSİİS r ^ V' ' '; III Ç e v ire n B E S İM A T A L A Y «D ivanü lüğat-it-türk». III cild. Bəsim A talayın tü rk dilinə tərcüm əsi. Divanü lüğat-it-türk 91 puza benzer şeyler dikmek iç in toprak- ta yarıklar ve sukurlar yaptı).Bİr a- öaD genaes, büvet yaparsa ylne böyle denir, ( ' ^ U J J-}- k ır la r - k ır- lamak). kaşladıs arık kaşladı = o,ırmaga ka§, g e n » s , bCvet yaptı". B ir ls i bir adamıu kagına vurursa yine böyle denir, ( 3 U ^ ^ - j kaglar - kaşlamak). kuşladı: Beg kuşladı = Bey ku§ avladı", (^_ 5 I. - i y J i ^ ku§lar- ku ş la m a k ). 1 ' - ’ t' t ''' k ışla d ı: " er ev/inde k ışlad ı = adam evinde k ışlad ı" . Başkası da b5yle- dir, ( 3 L* k ışla r - kı§- lamak). # f • t ^ ^ 5 kınladı; ii o l biçek kınladı = o^bıçak kını yaptı". Başkası da bäyle- dir, ( - j kınlar - kın- lamak). sJJi>^kö*,ledis " ^ 1 oglan« kötledi = Qocuga fenalik y ap tı”. Bagkası da böy- le d ir , _J kötler - köt- lemek). ^i'yjS^kedhledl: " V juğ = « J ' er kedhledi = adam gabaladı’’,(adam k u w etli kimsele- rin yaptığını yaptı) , ( j z»» T ü rk dilinə tərcüm ə. III cild. 299-cu səhifə. M ahmııd Kaşğari Divanü lüğat-it-türk 93 0> a , 0 ^ , o , ö y x c a A i : ^ ' 1 J l o;ı a n a p öy x c a A' i — y \ \ VHHHr eyf i pyFH^i aH TOpXHHAIİ, 60 UI TOpTAH, HÜIHH ( HCTaMar an )^o;iÄa. M a KÖ y p u H c y p a i A a ) 6a>Kap;iH. o J 0 o , . j U ^ j 6 y x c a p , ö y x c a M a K ) . H ə i i c ä Ä İ - . ^ ' ^ U ^ l o L - J l o.T c y w ; ı a HSncäAi — \ \ 0 y c y B ^ a c y s M O K H C T a A u . ( i j U U . : : ^ ' J ə n c ä p , M ä n c ä M ä K ) . 0 , 0 , 0.. (_c.iU:...,- c a T c a A r . ; _ c . i U i - - . y \ J l o j i a T u ı c a T c a A ' i — y > \ ■" O T H H H C O T M O K H C T 3 A H . B O U I I ^ a C H İJ^aM u j y H A a ı i . O Q ( J l . U ı ^ csTcap, caTcaMaK), 0 • 0 , 0 , ! : , c y p c ä A İ : (_$jU ^ J l o.ı a T i F cypcäAİ — y ' ' ' o, OTHII ' lOn. MOK HCTa AH. B o i l I I ^ a CH .X'TM U i y H Ä a f t . ( j U o o , J İ İ U U ^ c y p c ä p , c y p c ä M ä K ) . C ^ 0 , 0 ^ c y w c a ^ ı : ji äp cywca;u — 0A3 m cyora \ \ T a u n ı a ö y . a A i ı , c y B c a A H . B o ı ı i K a c H x a M m y H Ä a H . o O , a , ( Ö U U İ - . ; j U L - c y v v c a p , cyw caM a^ ). B y c y s H i n ı r M a T j H O C H / i a x a M ü C T a m , .%aM x o x h i u 6 o p . 0 f f 0 . . . . c y w c 'i A ' İ : — c i p K ä c y w c U ' i — c h d - \ I ' ' K a ^ a c y B Ta-bMH n a i i A O 6 y . ı ; ı , H- C y B H H a r O O , 0 0 , c n p K a K y M H i i H k c c a h . c y w c i p , c y w - chı:iK). ^ i U İ K a ! i c a ; ı ı : aHi'n Tärpä K i - V V \ ^ ıu ı ı-;a ncaA İ — y ı i H H r a T p o c j) in ııı o ;ı ,a M .ı a p K o n .ıa A H . O O (JU '- K a n c a p , h ' a n c a M a K ) . 299 Özbək dilinə torcüm ə. III cild. 299-cu səhifə. 94 Mahmud Kaşğari ** * ,6 3 l» C w «D ivanü lüğat-it-türk». III cild. U yğur dilinə tərcüm ə. Divanü lüğat-it-türk 95 ^ : L j U U J Ü U t u p i I ğ ^ t>0 ^ ^ O - 0 5 — kal'in b u l u t u q j W ' j ' lü p i s ü r ə r karat]ku 'ixıq uru n q aqar ‘ j k r '^ b'^- 1 ^ - ^ " .jjv-c^ır ^ U j i z ^ y i S \ j b ^ j- ju ^ ıs L \jL5. j_jXsÜ (SivJ jV L tj.5 b • L.^jjls '• k j j L JläLo U a J 3 ’^ ‘/ ı_ 5 ^ ^ •İ3a-j s u b i I <±! o ^ sc -) C.-İ •- s ^ ja j ö 5 « j i l j — s u b i b a x ^ i U .o L T o i I J -V ^Js k u b a U _ -o L j (3-’j>r^ ^ \ j ,JLİ j 4 a L a L- j ı^\ d il5 ”j i U> ’ı S ^^jVaj'13^-i.Ä I v ü p ä L S S ^ y - u S — k a p a y ü k l ü g o k 4,J . J . O ıJjL.'...I.^ JlJ I ä ^ L ä JA.>-JI^ k . u p ə 1. a 5> j ’y ^ y ^Oj^L^ ^.Jj,..:^J:.3 — k ü p Ə yüT' l k J 2 9 9 U yğur dilinə tərcüm ə. III cild. 299-cu səhifə. 96 M ahm ud Kaşğari co o c: 30 o m oo o M A l - I M Ü D a l - K Ä S I ' A R I COMPENDIUM O f THE TURKIC DIALECTS’ İ D ı ı v ä n L u y ä t a < - T u r k | ? E u ıt L iJ j i j d T f jn ; l , n _ - d v . n h I n t t i ' d u t c ı n n a n d b v i R O E E R T D A N K O F F '■5 . 11 1 c o l l j h ı ä i a t i ı . a . w ı t h C ’i * ' % P j r l III || J S .,,4 , W-'V : A o □0 > z o c > o m CO > 3D > —I C= 30 m co ->ı ■ ! i i', . ■' ' ■!, . i'm . ' , ',- ■ - •'A ---:.. , . l ■( u V j ' / ; ' h ' , ,,. ■:?. , i r ‘y r; L i ' i' ,, . . . Edıtcd by Şınası T c k ın • G ö n ü l Alp ay Tek in - t- Y' " **■ f ''.cj «Divanü lüğat-it-türk». III cild. Robert Dankoff və Ceyms Kellinin ingilis dilinə tərcüməsi. Divanü lüğat-it-türk 97 K I k U .» .'n K I ! ı r I ..11 V I Mİ . . I 1 . I f . 1. , Im ■ ....................! ■ ' ! ................... - ' t ' i KlllK kiöli: •'Sıu.»U s,t>ıı "l.nıMİnnr n K \ İ " ‘ K k ; ı H ı ı k • | r l ı " K A I ' t I k .M İn K I ■ , 11. • . i , I ■ 11 • . | l i : ~ f ’ t' . I ’ ■' M IK ı’ ‘ ' ' ' ''l k V-.rt„V 1 'M l i o d ü f ,■.,. l.-lı ,, ■ 1 , . ; ; ı ı ı J W ' . l . J ' ' i ı l ' l u l l - . n u . ı l ■■ |., , , , l l , , l : ' V : ; i : i l l , l l | . , , 5 | ( , „ 1„ K i | K ' 1 ,, K t , , ,, l, jı, , . . 1 , " ' , ' l ’ l i l , ' . l l \ 1.1 l l l i s | , , . i . , , l ,■ \ ] , , ,•^■,1'1,1 (I K . \ R , - \ K A | > . n l i , ]<■ ı m - . n ıl H L ' " 11, ■L ,■:,■..,I V ^ . ı ı ı h . ı y i / ■ l l , , , , . , 1 , 'i|. ........... , , , I k A K A K ' . M I ’V k ä r ä k m ü " l \ it ı ı r c f s \ . n y ' ' j y , ı ı ı i , . ı y i , " r'ı,, h , , v . v i K A I ’ At: Yüklə Dostları ilə paylaş:
|