M a h m u d k a ş ğ a r I n I n çəkdiyi və «Divanü lüğat-it-türk»ə


səhifə3/29
tarix25.03.2017
ölçüsü
#12338
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   29

1
  ğ 
1
  n;  «
yı ğm  to p rak   =  yığılmış to rp aq ,  torpaq  küməsi». 
Başqası da belədir. 
lA   Y a  k 
1
  n;  yaxm.  « j^  cA yakm  yer  =  yaxm yer». 
lA  Y a  k 
1
  n;  «J   cA  yakm  ər  =  yaxm adam ,  yaxm  qohum ,  doğma-əziz 
adam ».  Bu beytdə də işlənmişdir;
J J ^  
V ( J ^  cA
jÜü jjS —
(lıl 
ijiJä
«Y akm -yağuk körm ədhip nənqni  ködhür,
K adhaş tab a ıt kibi km qru bakar».
Yaxmı-yavuğu körm əyib öz m alm ı görər, 
Q ohum -qardaşa it kimi yan  baxar.
(İnsanda  vəfanm  azlığmdan  şikayətlənərək  deyir;  adam lar qohum -qar- 
daşı  deyil,  ancaq  malı,  sərvəti  görür,  ona  əhəmiyyət  verir-
Y a z m a   və  b a s m a   nüsx.əbrdə  b u   s ö z ü n   ərəbcəsi  verihT\əmişdir.  Bnsim  A talay  b u r a d a  
bir  yanlışlıq  .sezmişdir.  O n u n   fikrincə,  bu  ifadə  «lij  ü j i   y u r u n   y aka »,  yəni  «ipək  yaxa, 
ipək  ya.\ahq»  o l m a h d ı r   ( D L T ,   III,  s.22).  Salih  M ütollibov  d a   bu  ehtim a lı  həqiqətə 
yax m   sa ym ışdır  (T S D ,  III  toın,  bet  28).  Seçkin  Ərdi  i b   S ə ra p   T u ğ b a   Y u rtsev ə r  b u  
sözü  « y u ru n   y u k a »   kimi  o xum uş,  a n c a q   tərcüm əsini  v e r m o m iş b r   (D L T -2005,  s.713). 
Ç i n l i b r   də  b u n u   « y u r u n   y u k a »   kimi  o x u u m u ş l a r   ( D L T - Ç in ,  III  cild,  s.I8),  lakin  necə 
ç e v ird ik b rin i  bilmirik.  U y ğ u r l a r   isə  « y u r u n   y u k a »   kimi  o x u m u ş   vo  «uzunısğa  yırtılğan 
rəxt,  ya  ki  ipək  rəxt  parçisi»  kimi  tə rc ü m ə   e t m i ş b r   ( T T D ,   III  toın,  bet  26).  Bu, 
« u z u n u n a   kəsilmiş  p a l ta r ,  mələfə,  y a x u d   ipək  p a l ta r»   m a n a s ı n a   gəlir.  R ə x t -   paltar, 
m ə b fə ,  ev  m ü x ə lb f a tı;  yol  azuqəsi;  q o ş q u   b v a z i m a t ı   m ə n a sın a  g a b n   ç o x m ə n a h   sözdür.

28
Mahmud Kaşğari
lər.  Süm üyü  başqasından  gizbyən  it  kimi  q ohum -qardaşa 
yan gözlə baxırlar).
6 ^   Y i k ə ^2*^:  bir növ o td u r,  bundan həsir toxunur. 
ü k  Y a 1
1
  n:  alov. 
o t yahnı  = oddan çıxan alov».
Y  u 1 u n:  m u rd a r ihk,  qoxan ihk.
6^  Y  e  1 i  n:  yehn,  qısraq  məməsi.  Bütün  dırnaqh  heyvanlarm   məməsi 
bu sözlə ifadə olunur.
B U N U N  BAŞQA B İR  N Ö V Ü
İdJ  Y   a  y 
1
  ğ; 
j j j   yayığ  kişi=əndək-döndək,  hərdəmxəyaİ  adam , 
gah b u n a,  gah  on a meyl edən adam».
(İ*f  Y  a  y 
1
  k:  « ^ r ^  
yayık  kişi».  Bu  söz  də  bundan  əvvəlki  m ənada 
işlənir.  «Bişmiş  ət»  m ənasm dakı  «v^' 
pışığ  ət»  və « tiAı 
pışık» sözləri kimi.
Y  i  t  i  m^O:  kətən  toxum u.  Bu,  küncüt  dənəsi  kimidir,  lakin  qırmızı
olur, y ağ ın d an  çıraqda istifadə edihr.
A X IR D A  SƏSLİ H Ə R F  O L A N  SÖZLƏR
Y  a  b a-"*':  yaş və islaq olan hər hansı bir şey.  Oğuzca.
Salih  M ü tə llib o v   b u   s ö z ü   «yik 3n»  ( T S D ,  III  to m ,  bet  29),  S eçkin  Ərdi  i b   S ə r a p  T u ğ - 
ba  Y u rt s e v ə r  isə  «yigən»  ( D L T - 2 0 0 5 ,   s.695)  lcimi  ox u m u ş,  «həsir  o tu,  q a m ış»   I:imi  çe- 
v ir m iş b r.  U y ğ u r l a r   b u n u   « y ik ə n »   kim i  o xum uş,  «yikən»  kim i  ç e v ir m iş b r   ( T T D ,   III 
to m ,  bet  28).  Deməli.  h ə m i n   söz  u y ğ u r c a d a   m in  ildan  bari  eyni  m ə n a d a   işiənir.  Ç i n i i b r  
d a  «yikən»  kim i  o x u m u ş l a r   ( D L T - Ç i n ,   III  cild,  s.20).
-w 
s ö z ü n ü n   ərəb  aiifbası  ila  y a z ıh ş m d a   bir  qeyri-daqiqlik  o ld u ğ u   b a r a d a   B.  A tala- 
y m   qeydi  v a r   ( D L T ,  III.  s,24).  U y ğ u r l a r   ( T T D ,  III  to m ,  bet  29)  va  Salih  M ü ta liib o v  
o n u   «yim»  ( T S D ,  III  t o m ,   bet  30),  çinliiar  «yitim»  ( D L T - Ç i n ,   III  eiid,  s.20),  Seçkin 
Ə rdi  i b   S a r a p   T u ğ b a  Y u rt s e v ə r   isa  «yayım »  kimi  ( D L T -2 0 0 5 ,  s.677)  o x u m u şlar.
Seçkin  Ə rdi  i b   S arap  T u ğ b a   Y u rt s e v ə r   bu  sözü  « yıba »  kimi  ( D L T -2 0 0 5 ,  s.688).  b u n - 
d a n   s o n ra k ı  sö zü  isa  « y a p ı»   kim i  (D L T -2 0 0 5 ,  s.  661)  o x u ın u şla r .  U y ğ u r l a r   ( T T D ,   III 
to m ,  bet  29)  və  çinlilar  isə  « y a b a »   va « yapı»  kimi  v e r m i ş b r  ( D L T - Ç i n ,   III cild,  s.20).
29
Divanü lüğat-it-türk_________ — --------- ---------------- 
^
^   Y  a  b 
yatarin  iıstünə v ,  altm a  qoyuİM   keçs,  yəhər yas  ıg .  Ç  fc
cə.
Y a r u:  «f^ JJ:iyaru yəhm =  bahq yapışqam».
Iji  Y  ö  r ə^2;  yörə,  çevrə,  bir şeym ətrafı.  Oğuzca.
jj  Y a z ı: yazı, boşluq, açıqhq,  sahə.
^
  Y  a s  ı:  yastı, enli. 
yas> nənq = yastl şey, enlı  nəsnə».
t ; : ! : r : : L a n . r o y ™ q . . v a v i , ə < < . . y a v a » , - . n ə . < ^
awa» da deyihr. 
lij Y  a f a-^'’:  kolğan tikanı.
IL  Y  a f a:  «yafa yer  = tənha,  hücra yer».
Uu  Y  a k a:  yaxa,  paUar yaxası. 
i   Y  a k  r   «J  
yakı-yuku ər = yaltaq  adam ».
Ä  Y  a  k  u:  yagm urlnq,  plaş.  Əsl. 
yağku»dur,  ixtisar  olunmuş-
dur. 

,
^
  Y  i 

yigi  y S ^ Ç = b u d a ,la r,  bir-birinə 
g.rm.5 
boyuk
agac.  Bəzən  ^  g hərfi at.laraq  «£>i. 
yi 
^  Y  i  e i: «o“  
yigi t>Ş  = ^5»' 
m ənas.ndadır.
^
  Y  .  g   i:  « - ^   ^
 
y ‘8İ
deyihr,  əsli «cr^ yigi»dir- 
S.  Y  a i  a:  töhm ət, ittiham ,  b.rinin haqq.nda  pis zənndə olm aq.
*   Y  a  1  a:  ç ö ..y in ,  la v a ,n   bir  n ö v ü .,,  « ^  ^
  y»i»Ç‘
Çox  incə  olduğu  fiçün  toxunan  kimi  öz-ozünə  q>r.ian  ço-
ı:  Salih  M W .ıllita '' İJ“ 
f  “ ■
....-   -  
““ “
Y«,-..ev.  .V 
»  U„sc,.«  «yawa.  k,-
mi  (D L T -2 0 0 5 ,  s.675)  ox u m u şlar.

30
Mahmud Kaşğari
rəyə  belə  deyilir.  A dam   çörəkçini  «bunu  sən  qırdm »  deyə 
ittiham  edə bilər.
^  Y  u 1 a;  çıraq,  qəndil.  Bu beytdə də işlənmişdir;
VI (Jp j j  
Liüs! Ciäjl 
jf 
L
ui
S
j
I
«Təgmə ewət ışka^^  k ö rü p  turğıl ala,
Ç akm ak çakıp ewsə kalı u d h m u r yula».
İş görərkən sakit ol,  heç vaxt  təbsm ə,  ey ər,
Çaxm aq çaxan təbssə,  bil,  çırağı söndürər.
(İşə  h ö v lb   başlam a,  işin gedişinə  bax,  sakit  ol,  çünki çaxm aq  çaxarkən 
təbsən adam  çırağı, qəndiİi söndürər).
^  Y   a  1  u;  dayçaları  bağlam aq  üçün  istifadə  olunan  ip,  çatı.  Q ısraqlar 
sağılan  zam an  dayçalar  bir  iplə  bağlanır.  Y aylaqda  sağıl- 
m aq üçün qısraqlar dayçalarm  ətrafm da dolam rlar.
Y  ə  m   ü;  «bu  sözü  qəbul  etdinm i,  dediyimi  eiəməyi  ağhn  kəsdim i» 
m ənasm da  bir sözdür.  «
sən  barğıl,  yəm ü  =  sən 
get,  yaxşımı».  Əsh 
yəh»dir.  Bu,  «bəh»  m ənasm dadır. 
3
  ‘i* 
[yəni -m ü]  isə sual şəkilçisidir.
Lu Y  a  n  a;  yenə,  təkrarən,  ikinci  dəfə.  «t
5
-ıS IL yana  kəldi  =  yenə  gəldi, 
ikinci dəfə gəldi,  tək rar gəldi».
B U N U N  BAŞQA BİR N Ö V Ü
Y  a y a;  insanm  sağnsı,  dah.  Y alnız insana  şamildir.
( jjY   a 

a;  suyu  i b   tu tm aca  rəng  verən  bir  bitki.  Y um şaq  w  i b  
« l ^  
yawa» da deyilir.
Ç i n l i b r   m ə tn a l tı  haşiyədə  verdiiciəri  q e y d d ə   « a ş k a »   və  «ışlr a q   nəsə  y a z m ış la r  ( D L T - Ç in ,  111 cild,  s.22).  T ə ə ssü f ki,  a n l a m a q   m ü m k ü n  deyil.
Divanü lüğat-it-tüf^ 
-------- ----------- -------- 
•  +•

 
Oguzlar  ıs
y e r, 
ü i  yata  yer»  deyirlər.  Y u xarıda  d ed .y.m   k.m .,  J
vav hərfı  yumşaq w-yə çevrilmışdır.
FƏ’LƏL 
BABI
^  Y e 11 i-^^;  yeddi. 
^  ^  Y^ttı k a t kö k  = yeddi qat  goy».
31
FƏV’ƏL 
BABI
Y
 o 1. 
ç:  keçi  q.l.n m  dibindəki  incə,  yum şaq  tü k » .
i P j i Y u ğ a ^ y u x a ,   lavaş?''.
Y   a  y  ğ  u  k:  qısrağın  m am ələrinin  ücü.  Bəzilər.  « >
 yazgu  »
yirlər.  Q .pçaqca.
H Ə R  N Ö V  H Ə RƏ K Ə St İLƏ 
F Ə 'A L  BABI
Y  a  n  u  t:  cavab. 
» z  yanut.  =  sözttn cavab,».
Y   a  n  u  t;  əv ə z,  q arşılıq .
jUu 



a  ç:  agac.  D ö rd  dildə.  « 5 ^  » 
sözü 
də var.
Y  .  p  a  r:  mttşk,  ənbər.  Sərt  v   ilə.  [ 
- V  *P  il^l-
Y  
u   1 
a  r;  a t  c ılo v u ,  yü yən ı.

,  V 
r ä r ə   b u   sö zü  «yəUİ»  o x u m a q   m ü m k ü n d u r ,   a n c a q   bız
Uınx'  S S y a y r u y ğ u n   o la ra q  
.  Seçkn.  Ə rdi  İ b   S ərap
)•  Bu  söz ds baba  uyjun 
yurlscvsr  bunu  ..yuvja).  k.mı

32
Mahmud Kaşğari
j ^ i  Y a m  a r:  bir yer adı.  Y abaku  qırlarm da  böyük  bir  çay axır,  ad m a 
jUu Y am ar suwı» deyirlər.
Y a d a ğ  :  piyada.
Y  a  r  a  ğ:  fürsət,  im kan,  tav. 
<>u(  ış  yarağı  = işin  tavı,  sırası,
fürsəti,  imkanı». 
» da deyilir.
Y  a  m  a  ğ;  bu  atalar  sözündə də 
işlənmişdir:  « 
j i  
Ji
barçın yamağı  barçınka,  karış yam ağı k a n şk a   =
ipək  yamağı  ipək  parçaya,  yun  yam ağı  yun  parçaya  yara- 
şar».  Bununla hər şeyin,  hər kəsin  babı var demək  istənir. 
J U  Y 
1
  r a k:  ıraq,  uzaq.  « jn  J tjj yırak  yer  =  uzaq  yer».  Q ohum lardan 
və  başqasından  uzaq  olan  şeyə  belə  deyihr.  Bu  beytdə  də 
işlənmişdir;
( İ ' j J
JljS y JU
«Oğrağım  kəndü yırak,
Bulnadı məni karak».
Gedəcəyim yer uzaq,
Əsir etdi məni q ara gözlüm.
(Gedəcəyim  mənzil  çox  uzaqdır,  ancaq  sevgilimin  qara  gözləri  məni 
əsir edib yolum dan qaytardı).
Y  a ğ a k:  qoz,  cəviz.
Y a ğ u k;  yaxm. 
«
j j j
 
yağuk yer  =  yaxın  yer».  Q ohum lara «  (Ji
( S ^   yak - yağuk» deyilir.
Y  o  n  a  k:  eşşək,  öküz  və  sair  heyvanlarm   palanı  altına  qoyulan
şey, çul,  çuval  parçası.
Y  ə  m ə  k;  türklərin  bir  boyu.  Biz  onları  qıpçaqlardm   bir  boy  say-
dıq.  H albuki  qıpçaqlar da  özlərini  ayrı  boy sayırlar.
Divanü lüğat-it-türk
33
Y  a  ğ  a  n;  fıl,  (iki  dilin  -  türkcə  və  türkm əncə  -   birində).  ö i ^
Yağan  Tegin şəxs  adı  kimi  işlədilir.
Y o ğ u  n:  yoğun,  qalın,  şişkin.
0
^^ Y 
1
  1  a  n:  ilan.  « 0 ^   j !   ok  yıian  =  özünü  ox  kimi  insanm   və  başqa 
can h lan n   üstünə atan ilan».

1
1 a n:  « u ^ 
yılan yıh  =  türklərin on iki ilindən  birinin  adı». 
ü'-«i Y  a  m  a  n;  pis,  yam an,  (hər şeyin pisi).  «*^' 
yam an ig  = yaman
xəstəlik,  miskinlik xəstəliyi».
O RTA SI S Ü K U N L U  
FƏ ’L İ BABI
Y  a  1  b  ı;  yastı.  « ^ '- !  
yalbı  nənq  =  ağacdan  oyulm uş  olan  enli
hər şey»,  (dayaz boşqab kimi).
J^ji Y  a  r  t  u;  yonqar,  talaşa.  Buna  bənzədilərək üzərinə  bir şey  yazılan 
lövhəyə,  taxtaya da «J>ji yartu» deyilir. 
j ^ j i  Y e r ç  ü;  sin daşı,  məzar. 
u ^ ji Y o  r ç ı:  m ahir  bələdçi, usta qılavuz.
Y  i  n  ç  ü:  inci.  Cariyələrə  də  «jVj^ yinçü»  deyilir.  Bu  məsəldə də  iş-
lənmişdir:  « o - ^   '-^Jü 
‘■ ^ j'  ötlüg  yinçü  yerdə  kalmas
=dcşilmiş  inci  yerdə qalmaz»,  (dəlinmiş  inci  yerdə  qalmaz, 
onu  bir  alan  tapılar),  Bu  söz  cariyələrin  uzun  m üddət  ba- 
kirə  qala  bilməyəcəklərini,  nəhayət,  o n lan   da  alan  tapıla- 
cagını  bildirmək  üçün  söylənir.  O ğuzlar  və  qıpçaqlar  horfini  ^   ç-yə çevirərək  buna  « ’j ^  çinçü» deyirlər.
Y  o ğ d  u;  dəvənin çənəsinin  altındakı  uzun  tüklər.
Y  i  g d  ə:  iydə. 
jaaj
 Y a m  d 
u
;  qasıq.
ti-ii Y  u n d  ı:  yem əkdən  sonra qabm   yaxantısı.

34
Mahmud Kaşğari
Y  a  p r ı:  «

 
ijjh
 yap n   yer = düz və enli  yer».
Y a  p r 
ı; 
« ( j ^  
yaprı  kulak  =  palaz qulaq».
Y a  ş  r u;  gizli.  « ıi'^  
J' ol  yaşru  kəldi  =  o,  gizlin  gəldi».  «  jjA i
yaşru  ış  =  gizli  iş». 
jj* j Y  o  ğ  r  u;  dəvə  tükünün  uzun  olanlan.  « ı j j j ^  yoğruy»  da  deyilir.
Bu  sözdəki  j  r  hərfı  J d  hərfini  əvəz  etmişdir.  Ərəb  dilində 
də belə şey var.  Məsələn;  « « »  və « « j ^   ». 
j ' j ^ Y   a  ğ  r  u;  çevrə,  yaxınlıq.  «<_H^!jd  J J ^   j ^ '   ü*  ol  an q ar  yağru 
yonm as  =  o  onun  həndəvərinə  yaxuı  getməz».  Bu  sözün 
başqa  bir  variantı  « j j ^  yakru»dur.  burada  h ərf dəyişməsi 
(ü  <  t )   baş  vermişdir.  Ərəb  dilində  də  belə  hallar  çoxdur. 
Məsələn;  « ^ j ^ »  sözü « jj» d »  oiur,  b hərfı vava çevrilir. 
ls j^  Y 
o
 
ğ r ı;  qab-qacaq.  Bu məsəldə də  işlənmişdir;  «  öij*^ .jj^
aş  tatığı  tuz,  yoğrm  yeməs  =  aşm  dadı  duzdur,  duz 
q abda  yeyilməz»,  (qabda  ancaq  duz  yeyilməz).  Bu  söz  qə- 
naətlə dolanm ası  tövsiyə olunan adam a  deyilir.
Y a  k r ı;  iç yağu  piy.  Bu  beytdə də işlənmişdir;
ts J ^  S ^ j ^  
ts J*^ j J ^
«Pışrılur y ak n   kıyak,
T oşğurur yoğn çanak».
Bişirilər  kərə yağı,  piy  və yağ,
O nlar ilə dolub-daşar qab-qacaq.
(İç  yağı,  piy, qaym aq  bişilirər,  qab-qacağı doldurar).

a  X 
ş 
ı;  y a x şı,  g ö z ə l,  h ər  şeyin   g ö z ə li. 
«ı-SJl-! 
ya x şı  nənq 
=
yaxşı  nəsnə»,  « a "l 
y^ıxşı  ış  =  gözəl  iş». 
i f ^ j i Y   a  r  ş  ı;  bir  şeyi  yanya  bölən  şəxsin  adı.  Bu  söz  bir  şeyin  yarısı 
m ənasına  da  gəlir.  « jjı,r* ^ j:i 
anm q  yarşısı  b u -o n u   ya-
Divanü lüğat-it-türk
7,5
nya  ayıran,  bölən  budur»,  «tr^ji 
Vjj 
J(  oI  məninq 
birlə  tam   yarşı  =  o  mənimlə  divarda  y a n -y an y a  ortaqdır, 
divar aram ızda pərdədir». 
j i i j   Y  a  f ğ  u;  xaqandan  iki  dərəcə  aşağı  mövqedə  olan  adam a  verilən 
ləqəb.
j i i j   Y  a  f ğ  u;  Barsğan  yaxmlığmda  bir  şəhər  adı.  H əm in  şəhərin  ya- 
xınlığmdakı  bir  təpəyə  də  bu  ad  verilərək  «'
j
J  
j
*^  Yafğu 
art» deyilir. 
liäj  Y u  f ğ a;  oğulluq,  oğulluğa götürülm üş.
Y  a  1  ğ  a;  « ^   ijä  K ara  Yalğa  =  türk  diyan  ilə  F ərqanə  arasm da
sıldırım  bir  yer».  Bu  məsəldə  də  işlənmişdir;  «  ^ j ^   ijä 
L

İ   I
x
I
j
  i j ä  
kara  m unq  kəlməginçə  K ara  Y alğa  keç-
mə  =  qara  bəla  gəlmədikcə  K ara  Yalğanı  keçmə»,  (qara 
bəla  gəlmədikcə,  m əcbur  qalm adıqca  bu  sıldınm   yeri  keç- 
mə,  çünki  sarpdır və həmişə qarhdır). 
j ^ i   Y a  1 ğ  u;  axm aq,  gicbəsər,  beyinsiz.  Oğuzca.
Y  a  1  w 
əfsun,  sehr,  tilsim.  Sehrbaza 
yalwıçı»  deyilir.  Bu
şeirdə də  işlənmişdir;
l
SJJ^ uSüf  (j---- iL
(ijj'  '-5^1 Ü---
l
SJJİ  Ö!'  Ü------
uSI j j j  
l
S'^Jİ
«YaIwın anınq  közi,
Yəlkin  anınq  özi,
Tolun  ayın  yüzi.
U y ğ u rl a r  ( I T I ) .   II i  lo m .  bet  42) və çiniilor  ( D L T - Ç in .   III  cild,  s.30)  bu  sözü  «yoIvi». 
şcirdoki  «y;ılvın»  sö z ü n ü   isə  «yəlvin»  şəklindo  o x u nuışlar.  Salih  M ü lə llib o v   bu  sözü 
«yalvvi»  kimi  ('l'SD.  III  lo m.  bel  40)  vermişdir.

36
Mahmud Kaşğari
Yardı  məninq yürək».
Sehrlidir gözü,
Bir qonaqdu' özü,
D olunaydır üzü,
Parçalandı ürəyim.
(Sevgiiisindən  bəhs  edərək  deyir:  onun  gözündə  sehr  var,  onunla  ovla- 
yır,  özü  içimdə  qonaqdır,  üzü  isə  on  dörd  gecəhk  ay  kimi- 
dir,  məni  baxışları ilə vurdu,  ürəyim  yanldı,  parçaiandı). 
^   Y  u  w  k  a;  hər  şeyin  incəsi,  zərifı;  yuxa,  lavaş.  Bu  məsəkiə  də 
işlənmişdir:  «jLi Uia ^
 
ıJÜİ; ^ ü i   anası  tewiük,
yuw ka  yapar,  oğh  tətik,  koşa  k ap ar  =  anası  biciiklə  lavaşı 
nazik,  incə yapar, oğlu isə tətik,  diribaş olduğu  üçün  qoşa- 
qoşa  qapar»,  (anası  uşağı  aldatm aq  üçün  bichklə  çörəyi 
incə  yapar,  uşaq  isə  zirək  olduğu  üçün  çörəyi  iki-iki  qa- 
par).  Bu söz iki hiybgərin qarşılaşm ası zam am  deyihr.
Y  u  p  k  a:  yuxa.  Bu  söz  ^   f  ilə  də  deyihr, 
p  hərfi    f  hərfmin
yerində  işlənir.  Bu  xüsusiyyət  ərəbcəyə  də  məxsusdur; 
« jJ b   t'Ula^a.4 
».  Son  söz  ərəbcələşdirilə-
rək «
»
 şəklinə düşmüşdür. 
c Ä   Y 
1
1 k ı;  dörd  ayaqlı heyvanlara verilən  üm um i  ad;  sürü,  ilxı.
  a  r m a; 
U jj yarm a yuğa=bir  lavaş  (?)  növü».  U zununa ya-
rılan  hər şeyə  belə deyihr.
Y  a  ğ  m  a;  türklərin  bir  boyunun  adı.  B uniara  « ^  
kara  yağ-
ma»  d a deyilir.
Y  a  ğ  m  a:  T araz  yaxm hğm da  bir  kəndin  adı.  Kənd  bu  adı  yağ-
m alardan almışdır.
^ Y   a  1  m  a;  k aftan ,  qahn  kaftan,  yağm urluq;  yapmcı.  F arslar  bu  sö- 
zü  türklərdən  alaraq  «*uL  yahnah»  [«yəh:ıə»],  ərəblər  də
Divanü lüğat-it-türk
31
farslardan  alaraq  «hoı-fini  (J  ka-ya  çevirmişlər.  Ərəblər  eyni  şəkildə 
kondo»  sözünü  « J ^  xəndək»,  « ö j^  yaran»  kəlməsini  isə 
«cİj'^ yarak»  etmişlər.  Ərəb  şairi  Zü  r-Rümmə'^‘  həmin  sö- 
zü  bu  m israda  işlətmişdir;  «sjj^  ı j ^  
».  Heç  kim
çıxıb  türklər  bu  sözü  farslardan  almışdır  deyə  bilməz. 
Çünki  mən  onu  sərhədlərin  lap  o  biri  ucunda  savadsız, 
cahil  türklərin  dilindən  də  eşitdim.  O nlarm   d iy an n d a  ya- 
ğış  çox  yağır,  onlara  yapmcı  hər  kəsdən  daha  çox  lazmı- 
dır.
'-'jj Y e z n ə"^-;  böyük  bacmm əri.
Y  i g n ə;  iynə.  İri  iynəyə,  çuvaldıza 
6 ^  təmən yignə» deyilir.
BU  BABIN MATVİ43 OLAN SÖZÜ
Y  u  m  ğ  ı;  toplu,  çox.  « ^ l- i 
yumğı  nənq  =  çoxlu  şey»,  «
kişi  yumğı  kəldi  =  cam aat topa  hahnda gəidi».
HƏR NÖV HƏRƏKƏSİ İLƏ 
FƏ’ALİ BABI
Y  a  1 a  ç  ı:  « j' 
yalaçı  ər= hər  şeydə  insanı  gü n ah k ar  sayan,  it-
tiham  edən  kimsə,  şərxata».
■*'  D y ğ u rl a r   ( T T D ,   III  tonı,  bel  45).  v'inlilor  (I)LT-(,'iıı.  III  cild.  s.32).  .Salih  Mülnllibov 
( T S I ) .   111  to m .  bct  42)  vn  Seçkin  Ərdi  i b   Sorap T u ğ b a   Yurlscvnr  (I)LT-20()5.  s.654)  bu 
şa irin  adıııı 
şoklindo  göslormişlnr.  Zii  r-Ri.iınmrı  (696-735)  Omnvilor  d ö v r ü n ü n
b ö y ü k   şairlnrindnn  biri  olm uş,  qodim  nrəb  şcir nnonnlnrini  sodaqotlo  d a v a m   ctdirmişdir. 
O n u n   şeirinin  torcünıosi  bclədir: 
ko-nnnohu  m utoqobbi  y a lm a k in   =  o
sa n k i  yalm ak  gcymişdi.  Yoni  o,  türklorin  y alm a  dcdiklori  yapm ci  geymiş  kimiydi.
(,'inlilor  bu  sözü  «yo/no»  kimi  vcrmişlor  (l)L T -(,'in.  III  cild.  s.32).  liv/  bu  tipli  bozi 
sö/lnri  c  iln  veririk.
S ö zü n   tnrkib in dn  hnrrı-illot  varsa,  o n a   « m a tvi»  dcyilır.

38
M ahm ud Kaşğari



a  ç  ı:  la v a şın   bir  n ö v ü n ə  
də 
y a la çı  y u ğ a »   d eyilir,
çünki  ona  toxunan kimi qn'ihr.
Y  u  b  a  ğ  u:  « a ^ '  j e ü   yubağu  ış  =  üzərində  durulm anıasu  əhə-
m iy y ə t  verihTiəm əsi  lazım   o la n   iş».
'jh J i  Y  o  r 
1
 ğ u:  «jJd ’jh S i yorığu yer  =  gəziləsi-gedibsi  yer».  Bu.  m əkan 
ismidir,  zam an ismi də bebdir. 
j t ' j j   Y 
1
  r a ğ u:  çalğıçı; m üğənni, şərqiçi.
jcU ij  Y a ş a  ğ u:  «
j

bu  ər ol  uzun  yaşağu  =  uzun yaşa-
m aq  bu  adam m   haqqıdn-».  İsm i-zam an  və  ismi-məkan  da 
belədir.
Y  a  m  a  ğ u:  «jtUL J(  j j j  
bu  ton  ol  yam ağu  =  bu  paU an  yama-
m ağa dəyər,  yam anm aq bu pah arm   haqqıdır». 
j^Ly Y a b a k u:  türklərin bir boyu.
jäLy Y  a  b  a  k  u:  yun  yoluntusu.  Başdakı  tük  keçə kimi  olduqda «  j^Ly
yabaku boldı» deyihr. 
j^Wd Y  a  b  a  k  u:  « u ^  
Y abaku  suwı  =  öz  mənbəyini  K aşğar  dağla- 
rından  alan,  Fərqanə ilə Özçənd arasm da  axan  çay». 
j ä
L
j
 Y  ü  1  ə  g  ü:  dəstək,  dayaq.  «<-5oU  jöU   yüb g ü   nənq  =  dəstək  olan, 
dayam lan nəsnə».
Y  ə  n  i  g  ü:  « j ^   Jf 
J   j j   bu  urağut  ol  yənigü  =  bu  qadm
doğm aq  üzrədir».
HƏR NÖV HƏRƏKƏSİ İLƏ 
FƏ’LA N  BABI
ü * ^  Y  a  p  ç  a  n:  yovşan.  v  p  hərfini    f-ə  çevirm əkb  « C h ^   yawçan» 
da  deyihr.  Bu  qayda  barədə damşm ışıq.
Divanü lüğat-it-türk
39
Y e m  ş  ə  n:  qıpçaq  d iy an n d a  bitən  bir yabanı  meyvəsinin  adı.-'^
Y  a  w  ğ  a  n:  yavan. 
yawğan  aş  =  yavan  aş,  içində  ol  ol-
mayan  yemək».
öU l  Y  a  1 ğ a  n:  yalan.  Bəzən  bu  söz sifət  olur:  « y ^  
yalğan  kişi  = 
yalançı  adam»,  ^ jj- -  
yalğan  söz  =  yalan  söz».

1
  ]  ğ u  n:  yulğun,  yulğun  kolu.
ürf%  Y  i  p  k  i  n^S;  «uSüU 
yipkin  nənq  =  qonur rəngli,  tünd  qınnızı, 
ərğuvan  rəngində  olan  nəsnə». 
ü ^   Y ə  1 k  i  n:  qonaq.  « j^ '  ü ^  yəlkin  athğ  =  ath  qonaq».  Oğuzlar  ıs  y 
əvəzinə 
əhflə bu  sözə « ü ^ ' əlkin» deyirbr. 
ü ^   Y a  m  1 a  n:  gəm iricibrdən  olan  bir siçan  növü  .
ü ^  FƏ’İLAN BABI
Y c  t  i  g  ə  n4f>:  «yeddi  qardaş»  adı  veriiən  ulduz,  Böyük  Ayı 
bürcü.
üUu-u Y  a  s 
1
  m  a  n:  su  boşaldarkən  boğazı  qur-qur edən  kuzə.
Y  a  1 
1
  m  a  n:  adda-budda  baş verən  çapulçuluq,  talançıhq.
Yüklə

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   29




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin