M a h m u d k a ş ğ a r I n I n çəkdiyi və «Divanü lüğat-it-türk»ə
|
|
katäk nu.. ■ '■' K l ' R l ' K k o n i k ■ ■ S ı n i t l ı ' s h ı - l l o w s / ii, m / m i, , . , ı m / . ' i v , ı f / u , ; , / . ■ ! , / 1" 0 k o r u k K U Z K k ü z t i k l l l ^ l o ı l ı n . " t i l f k n , - ) t t c \ l t l l r e . n l b ■ , ı / y u y i i ! . d - n n n ı . İ . j l j . ı I i İ j ’ > i I k i j z u k , t l u ' ı ı p p c r w . ı ,J.,A /.Ü ( . o r , ı r l u T . 0 b v w h i f h t l u ' ı ı p p ı ’ r w . ı r p i s s e p . ı r ^ ı t c d f n . ı ı ı t h e l ı j w . ’ r . " A l s , , i ı . r , , n c \ v h , , w , . . ı v c s ' n n , ' . . , . 1. ı M K A 7 . I K k 'a z i k ■■ F c v c r a n d c l . i l l s , , ı / / i m ' i i i ' i .“ i . 1 / / . » ' f J ' v : ı , / » /■ııı:.,m / ■ / m . / , :S,AH1| k a z ı k K . A Z I K sarİ7 k ä z t k " | . ı u r K İ İ c c ; ' y , ı r , ı , ^ , j ) i K A / . I K k a x i C ' ' A t u r n " i n w , , r k ı i ı ı n J n ' l u ı f ı I ' . 1111.11 . T l ı , ı . : : , S , A M K K A - ^ .I ı K l ı ■■ K k a z ı s K A L 1 ) I Y s a i ' ı i j k a z ı t j i n k i ı l d i ‘ ■ ' ı ' ı . ı ı r t u r n h . ı ş c ı . ı ı ı c . " I ' IIAİ^^IK k a z ı ı ; ■ ■ Q) t ı r , ı ^ c ı n r ' . ) : , " :: D V ' Y i s T A ' S A N K ' K A / I K K Al < A^ K_ b u i s U - . a n a U i w k a r o k ■ y . . u iu . . im I i . i \ < - ı . . ı ı r a ( ! . , - i n t h ı s n ı . . t t c r , " I t s n , c . . n ı ı ı ı ; ı s t l . c n r - .'. n 1 " ' ' ■ » " ' I ,. ' h : küJl’ä k '■ L ,,c k ıır t ı ı i t ,Jİ lıa ır : . ı / ,; ıı.- - : .ı‘.ı ■ '.ıv ı ' .1 ' ' m.,.'.i^ l / , ' , A K k i , s i k " P ı c c c , , , , ; ■ , ........C t h ı , . , . :: |;YU K ASAK I ' I A K K b ır ka>.,k o i r n a k i • .1 l . ı . ı.j ’ ■ (.1 I . .1 . . . . • k . lH l^ , ^ k3wi(^ w i l l ı t l i f r h i ı ı " ( '.ırril.ı^'«- . >1 t l u ı i " " ' < ' I " . v I : M H V : i k ü w ü k m Ü J l " \ - i r J . İ Y I I . I I ' " ( ı . ; ı l . İ I ı l . - I '* )'«7 I İ A ' . h . ı h , III İ M . , r . ’ ..........I ■' y ■ l . - . ı ı . " .1 I . ' ' . ' ' l n . . . I ' . I ' . ı İngilis dilinə tərcüm ə. III cild. 299-cu səhifə. 98 M ahm ud Kaşğari «D ivanü lü ğ at-it-tü rk » . III cild. Əskər E qeubayın qazax dilinə tərcüm əsi. Divanü lüğat-it-türk M. KmtKcıı>ıılo\)T opirni coj;tep KİTiıObi k e m e KEME; Koui, KcmıcvPbiM. )KbipAa 6bi.fiaH aen Ke.nrcn: ki ,1 j y ^ j j) 1 ;>T.S^ r :- ' y ' I jÄ) ^ j j f AJ 99 299 KEME NEME K e n e (urup j o r u r ercJiın J (a ra K,bizbil bəri Kərdym K a tb te ja n b i K,ura Kərdym K q j a Koryp baK,u aedbi: Kene mypyn uopbip epdäı, Kapa Kbi3biA 6əpi KəpdyM , Kambie uaıibi K,ypa KopdyM, K a ü a K opyıı 6aK,y aedbi - K eu iK e mypbin yıcopmap ediM, K a p a K,bl3bUl ö o p i KOpdİM, Kammbt sıcaüdbi K,ypım KopdİM, Kueauı K,apan, sıcomaea aK,mbt». (K ciukc Tvptın TYH >KaMbi.nbin xopTap ca İ m ; Kapa Kbi3biJi 6epi.ficpfli kgpä İ m , TereyipİHAİ 6e- pİK cajtaFbiHabi aTyFaiiaidbin/ıaJWbiM; 6epi.nep M eui 6aüKan 6 h İ kkc cajiAbi, xorapbi xoTara Taprrbi...) KEME: K cxe. Kap6bi3, khhp , co.n CHJiKTbi H Ə p ce- jıep ^ıi T a c y r a n a ü jıa jıa H b iJia T b iH 3 c m 6 İji K a n ; K c 6 e - xe. HEME; Heujc? «KaHiııa?» MaFbiHacbin.uaFbi co3. • • • •" N cmc j a r m a K bcrdiu: Mewc Q azax dilinə tərcüm ə. 299-cu səhifə. 100 M ahm ud Kasğgri «D ivanü lüğat-it-türk». III cild. Syao C uninin Ç in dilinə tərcüm əsi. Divanü lüğat-it-türk 101 1 6^ t o 4 a P ' ' O y 0 0 ^ y a lv a d i i$ ^ yalvad'i T o 1 o İ5İ t tSİ Ö yalqad i' ” - isl ^ 0 _ 0 - ' 0 , O-' yalvar — yalvanıak) „ 0 ? 0 » 0 > ' 0 ’ y o rg ə d i t İ o J ' ol azak ın i ' " yergədi .fjip J o Ä .'¥1 -'f "6 o ^ t t i İH - it # ij{, yergər — yergəmək) CD „ J ® 0 0 * 0 0 ’ y i p l a d i uraqut yüzin y i plad i' A, ^ ( .h ^ - t ) T ( yiplar — yiplamak) o y a t l a d i Ife.^/İr," fT 3İ o yatqi yatlad i gJ ijrj? ^ T İİ T İW İ^İ i?! t ?ı' jfe t T o y a t l a d i i k i ^ f W ı ' . k ^ i f l ' I : o J ' ' « ' ani yatladi jıt^ ^ Pfi A T ( yat l ar — yatlamak) ^ y i p l a d i -^ iİ X -Ä o or yipladi K t t k T . ep ö: -T .Jı W i¥ T ( - X y i p ia r - ® -& - f t'!'- , Ü t w İ^) 'M •• ^ ’ ■ fr; i\; „ II1 t t >y ii'. ' İ i \ ’f- • • y o r g o m ə k ” „ 2^)9 Çin dilinə tərcüm ə. 299-cu səhifə. 102 M ahmud Kaşğari V İ i l i l p S l ; ' : t ^ * , ’' ' ' ı > V V V ‘ '■ , > ■ .-, * '■ -İVVİ'C"'' \f ! s ^ ^ t, U ^ ı' ‘ İ4 H-V'’. ’ ** '.■ ' ‘'( . '<{ff'>/,! ,■ 'I Ä • 1 ' ‘İ T ' ^ ' V;.;g . '1 "; e J lj.u a * w j b / j j ' W ' : k s ı s « D iv an ü lüğat-it-türk». H üseyn D üzgünün fars dilinə tərcüməsi. Divanü lüğat-it-türk 103 Y'\^ oUI c . o' ,c~^^ -“V.W I I - w jl öJu3İ "ijıiaJ ^ <Ü^^LöJSj y6' İ f ^ y Ijş -J M L i T ünlə b ilə ku ç ə lim Ycunar sın v ın k e ç ə lim T a n ju q sııw ın içəlim Yuw ğa y a ğ ı u w u h u n ‘^'■^ ' ls ^- rvj-^ı_r“p b oLjI ^ Uj] *io ^ 5 J i ' 5 L&< l ^ :dSİ>l ş (jl— ') 5 ,jk-j3 p l^ S}[; 5 3 • ( ^ k) ? o l ew g ə harclı KJiiJ!■bä.rd\ • C<_Ajt 'yo ^ ^ ^ ‘5^ 'CS^ .[hanr- b a rm a q -''^,y) o ly a n ç u q J :bürdi(^a;^ 5 j ı ^ j : S [>\j !>yy ^ : ^ _ a ğ zı h ü r d i jlİ,L ^y.y a5* y t .{bürər= b ü r m ə k '•S\Jy^ -'jl^) .c .^1 :^j-ijuyıpar b u rd ı ^j:ıyJ}i-^_ :burdı yiü . ü ■'o-^ b u rd ı .aijj? - r-..- - fy -----: -r' ı--. - r .Iburar- b u rm a q 'jU^' - jl_^) ə r y u q a r u tu rd ı j/:turdı ^ i ' y tum an turdı ıj-j\-j' j L ^ ' ,c ^ \> y '^^\~^'y ~*y^) .A ^ .Jljj jjjj dj) .(turur- turrnaq -“V./! ' .[bıçar- bıçm aq •jU>j m ən y ıp a r j i :saçtını j— ^ ^cıçtıuı j;!ş_o Lf..^Wİ I; ‘j' -Lr^ ‘^'''''■' s a ç a r - - ‘_,bn__ij) ^ .[saçmaq 5 /Ç(i; (jTO^ j/:sıçdı Sj\^ [sıçar- sıç m a q •jU J^ -■;U.j) .c~-l ,syj> ə r q a çd ı ;/:qaçdı - ) ü ^ ) , C ^ I J ; l ^ ;!;3 .[qaçar- qaçm aq jU iİ o l rnəni qoçdı ^ j/-.qoçdı j J i J •jLoi^ -j'-^) b Lr° ‘j' - 0 ^ .[qoçar- qoçrnacj a y k ü n ke çti j ^ ' ^ / ; k e ç t i ) / .J _ ^ 5 ol-J> 5 ;3; .o -o lj f Ljl 3I ə r k e ç d i 'J , c - ^ \ j j jy^., — Jİ— ^ .--ujA5” S j —O —,M .[keçər- keçmək . o l ^ sü k ö ç ti :köçti — ;L_>t5") .C.—.aJİ y - ^ J ’ -C,— .[köçər- kö çm ək •u5'UM' .Jl_)L^_^ « 0 » ■!—; ıS'ı\^^—^ ' f (_?!/ :j! JÜ ,;La yP-uJ P = «\—j» i-9j> J5L.J Ç” « 2^» ^ q= « J » eS;> J C ke^^LİÄ ui^vÇ -; J$L; F ars dilinə tərcüm ə. 299-cu səhifə. 104 Mahmud Kaşğari « D iv a n ü lüğat-it-türk». Seçkin Ərdi və Sərap T u ğ b a Y urtsevərin tü rk dilinə tərcüm əsi. Divanü lüğat-it-türk 105 k e d ir d i teçüıgcn, l’u cı ol tclım kcçürgcn: Bu beceriWİ ve işinde azimli İDİr adəmdır. Aym anlanM veren bir bajka ifadc de cwürgcıı lewürgen’dir. Ju dönlükte de kullanılır, (Olmüş bir adamın erdemlerini sayıyor) Savaş alanında düşman ateşini söndüren oydu Onlann ordulannı dağıtandı bizzat Karariı bir eylem adamıydı ancak Kaderin ölümcül oku onu yere yıkb yagı öan oçürgen töydun anı köçürgcn ıjlar ücüp keçürgen lcğdi oqı öldürü keçürtti. fceçiiriti: O, onasuyu llwşk.T bir şc)n dc olabiliıi geçirtti. Bclli bir m esele, çö- lulmesi için başka birine havale ed ilm esin i anlaım ak için de bu sözcük kuUanı- lır. kcçııi'tür, keçürtmck. ked (ked). Bir şeyi betim lerk en vurgulam a ya da abartma am acıyla kullanılan bir ilgeç. kcd at: Ne iyi at; ke^ neng: Ne iyi şey. kedgirdi. 01 kedgirdi: At ileri atıldı, kaçmaya çalıştı. keJğirer, kedgirmck. kedriın. kdıim et: Derisi sıynlmış et. kedük. Keçeden yapılm ış başhk. bkz. keyük. kedük. Tüyle sü slen m iş başhk. Keçe başhğa b enzed igi için b öylc adlandn'ilmıştu'. kedüklük (k e d ü k lü g ). kcdaklük kidiz: Yağmurtuk yapmak için hazırlanan k e ç e . Bu keçenin sahibine kcdüklüg denir. ledgü. Hcr türlü g iyilecek şey. kedildi. 011 kedildi: Giysi [başk.ı bir şcy dc ol.ıbılırl giyildi. Iıi’dlür. kedilmek. kedindi. Iiı'dindi tön: Sık sık giyilen giysi. kedirdi. ıil (|öyug kcıjirdi: O, koyunun derisini yüzdü ve eti şeriüer halinde kesü. iicdiVcr, İJt'ciirmel;. 299 T ürk dilinə son tərcüm ə. 299-cu səhifə. 106 M ahmud Kaşğari DÖRD HƏRFLİLƏR BÖLMƏSİ H Ə R N ÖV HƏRƏKƏSİ İLƏ O R TA SI S Ü K U N L U FƏ ’LƏ LD İ BABI JjJi Y e 1 p i r d i: «ts tij yel yelpirdi = k ü b k əsdi». Y e 1 p i r d i: J ər yelpirdi = adam cin vurm uş kimi sağa- sola devikdi, baxmdı». Y e 1 p i r d i; ^ kəpək yelpirdi = kəpək nəmləndi, su çəkdi». Torpağa çisək düşsə, yenə b e b deyilir. Y e 1 p 1 r d i: yağm ur yelpirdi - yağış yeri islatdı», (uSUj^ -JjA j yelpirər - yelpirmək). t^ J j^ Y a p t u r d ı; «c 5 J j ^ JSJ J( ol an q ar kap u ğ yapturdı = o ona qapı düzəltdirdi». Y a p t u r d ı ; «i 5 J j ^ j»lj jiKJl J l ol an q ar tam yapturdı = o ona divar hördürdü». Y a p t u r d ı: uSUii jiüi j( q I an q ar əkmək yapturdı = o ona çörək yapdırdı», (jL ^ j^ - jjjjj y ap tu ru r - yapturm ak). Y a 11 u r d ı: «(j^J^ t-SLİj jiül J( ol an q ar töşək yatturdı = o ona döşək sərdirdi». Sərilən hər şey üçün belə deyilir, ( -jj% (j'-»jjj yatturur-yatturm ak). Əsli « lj Jj^jj yadhturdı»dır, as- similyasiya baş vermişdir. Divanü lüğat-it-türk 107 Y a t t u r d ı: «i»jjy jSJ) cy> mən an q ar süsin yatturdum = mən onun qoşununu yaydırdım, ayırdım». Başqası da bebdir. H jjj Y o 1 1 u r d u m; «(»jj^ ^ ji^ ' C>» mən an q ar bitik yotturdum = mən ona yazı sildirdim». Əsli «(»jjjjj yodhturdum »dur. Hər hansı bir şey izi yox olana qədər sildirilsə, yenə beb deyilir, (ijh J^ -Cy^jJk yottururm ən - yotturm ak). j ^ J ^ Y i t t ü r d i; «ıs^J^ J^* ər anqar yarm akm yittürdi = adam onun pulunun itməsinə səbəb oldu». Başqası da be- bdir, (‘-S'^Jij . j j u yittü rü r - yittürmək). tsJj^ Y i 1 1 ü r d i; bir adam a bir şeyi boğçada və boğçaya bənzər bir şeydə saxlatm aq üçün də b e b deyilir. Əsli yadh- turdum »dur, assimilasiya baş vermişdir‘^‘*. Y a r t u r d ı; « Jf ol anqa yığaç yarturdı = o ona ağac yardırdı». Başqası da bebdir, -j> Ji yarturur -yarturm ak). j ^ J j i Y e r t ü r d i; « j ^ J j i o H h j ^ ' J( ol anqar butık yertürdi = o ona budaq yardırdı», ( <-SL 4 j j j j - j j j ^ yertürür - yertürmək). (S^JJi Y a z t u r d ı ; « j^ J J i J ^ i Jf ol anqar tügün yazturdı = o ona düyün açdırdı». j^J>Ji Y a z t u r d ı; «jiJ>Ji J( ol anı okta yazturdı = o onu ox atm aqda yanıltdı». A dam sözdə yanıltsa, yenə b e b deyilir, ( -jjjJd yazturur - yazturm ak). (j-iJJi Y ü z t ü r d i; « j'^JJi j ^ j^ü' J( ol anqar koy yüztürdi = o ona qoyun soydurdu, qoyunun dərisini üzdürdü». Başqası da bebdir. Bu ifado iki bənd y u x a n d a k ı maddoyo aiddir, sə hvən b u r a d a vcrilmişdir. ______________________ _______ ________________ Mahmud Kaşğari tsJjjJj Y ü z t ü r d i: «t^J j j J j Jf ol anı suw da yüztürdi = o onu suda üzdürdü», ('-SLäJjJj -j j j J j y ü ztü rü r - yüztürm ək). tsJjj*j Y a ğ t u r d ı: ( jJ J i tənqri yağm ur yağturdı = ta n n yağış yağdırdı». Başqa şey yağdırsa, yenə bu söz işlənir, - j j ^ yağturur - yağturm ak). 1 ğ t u r d ı: «csJjj*j jX:i j! ol a n q ar tarığ yığturdı - o ona buğda yığdırdı». Başqası da belədir. A dam a yeməyi və ya başqa şeyi qadağan etm ək də belədir, ((jU jjij yjğ. tu ru r - yığturm ak). Jjjij Y i ğ t ü r d i; «iS^J^ ıJüU J ( ol kadaşınqa nənq yiğtürdi = o, qohum -qardaşm a bir şey verm əklə yaxşılıq etdi, onların könlünü xoş etdi», (<^Ujjİj .J J k j yiğtürür - yiğtürmək)^^. csJ j j İ j Y u w t u r d ı: «csJ j j İ j oI topık yuw turdı = o, to p u yuvar- latdı». Y uvarlanan hər şey üçün bu söz işlənir, ( - J J ^ J ^ J ^ yuw turur - yuw turm ak). j ^ J ^ Y a k t u r d ı: ^ J f ol başka yakığ yakturdı = o, ya- raya yaxı saldırdı». iS'^J^ Y a k t u r d ı : «l? J j ^ <-Süi j( ol anm q əwinqə ot yakturdı —0 onun evinə od vurdurdu», ((jU jjL . jjjL yak tu ru r—yak- turm ak). Bir adam bir şeyə to x u n an d a d a belə deyilir. Y u k t u r d ı: « c jJ j^ j U uSüI J ( ol anm q tonınqa yıpar yuk- turdı = o onun paltarm a m üşk, ətir vurdurdu», ( - J J ^ j U j İ İ yu k tu ru r - yukturm ak). ■^5 Y az m a yə basm a nüsxələrdə sö z ü n k ö k ü n d ə («yiğ-») ğ i b verilən və «yiğtürdi- y iğ tü r ü r -y iğ tü rm ə k » şəklində olan bu s ö z b r yanlış yazılm ış olm alıdır. «ı-SUjjij» m əsdəri d ə b u n a d ə l a b t edir. D o ğ r u s u «yig-» k ö k ü i b « y ig tü rd i-y ig tü rü r -y ig tü rm ə k » o la ca q . B u n d a n əvvəl « y ığ tu r m a k » fe'li verilmişdir, m ə n a c a b u n d a n fərqlidir, həmin fe lın qalın saitli «yığ-» k ö k ü n ə q arşı bu ı n a d d ə n in incə saitli «yig-» k ö k ü d ay a n - m alıdır. Divanü lüğat-it-türk 109 ^jjSSj Y 1 k t u r d ı: (J' ‘-5^* J* ol anmq əwin yıkturdı = o onun evini yıxdırdı». Başqası d a belədir, ( ^ yıkturur - yıkturm ak). j j k j Y i g t ü r d i: « ts J j ^ jŞ'ji J^ ta r ətük adhakığ yigtürdi=dar ayaqqabı ayağı incitdi», - j j ^ yigtürür - yigtür- mək). ts jjj L Y a 1 t u r d ı: «ts Jjİ^ tüpi otuğ yalturdı = külək odu alov- landırdı», ( t j ^ j ^ -JJ^, yalturur - yalturm ak). t^ jJ İ Y o 1 t u r d ı: « ts J j^ Jf ol bulunuğ yolturdı = o, əsirə fıdyə pulu ödətdirdi». t^jjili Y o 1 t u r d ı: «csJj^ (y j& ^ Jf ol takağunı yolturdı = o, toyuğu yoldurdu». T ükü olan və yolunan hər şey üçün bu söz işlədilir. ^ i j ^ i Y o 1 t u r d ı: « ıiJ j^ Jf ol kulm yolturdı = o, quluna icazə verdi ki, qul özünü pulla satm alsın», ( - J J ^ yoltu- ru r - yolturm ak). ^ s ^ J A Y ü m t ü r d i: «tsJjİ" OJj^ J^ ol anınq közin yüm türdi = o onun gözünü yum durdu», (<-SUji 4 - j j ^ y üm türür - yüm- türm ək). i^jja^ Y a p ç u r d ı : «(iJjWi ^ '^f J^ ol okka yük'^^ yapçurdı = o, oxa quş tükü yapışdırdı». Bu sözü w ilə «< ^Jj^y aw çu rd ı» ki- mi deyənlər də var, ((j'^jWi -J J n i yapçurur - yapçurm ak). Bəsim A ta la y ın qeydi: « Y a z m a və b a s m a n ü s x ə b r d ə «yük» şəklində keçən bu söz «y ü n q » olm a lıdır. « Y ü n q » eyni z a m a n d a u y ğ u r dilində «quş b lə y i» d em ək d ir» ( D L T . III, S.97). Salilı M ü tə llib o v bu fikirlə r a z ıla ş m a y a ra q «yük» sö zünüıı elə «quş tükü» o ld u ğ u n u yazır (TSEX III tom , 107). Bizcə, özbə k alimi haqlıdır. Elə bu cildin (izündə «Y ü k sək » m a d d ə s i n d ə M a h ın u d Kaşğari yazır; «yüks.ək ta ğ = y ü k s ə k dağ. h ü n d ü r d ağ». Hər h ansı bir şey h ü n d ü r , yüksək və u zu n olsa, o n a «yüksək» deyilir. Bu, q u ş tü k ü nıənasına g ə b n «y ü k » sözündən alınm ışdır. çünki o n u n təbiətində yüksə lm ək vardır», Seçkin Ərdi i b S ə r a p T .Y u rtse v ə r bu sözü «yüg» (D L T -2005. s. 6 6 l ). uyğurlar «yəiim» ( T T D . 111 to m , bet 135), çinlilər «yük» o x u m u ş l a r ( D L T - Ç in , 111 ciid, s.94). 110 M ahm ud Kaşğari Y u n ç 1 r d ı; J ər ışı yunçırdı = adam ın işi pis- bşdi», yunçırar - yunçırraak). Y e 1 d i r d i'^^; « j ŞL yeldürür - yeldürmək). u m d a r d ı; «t Yüklə Dostları ilə paylaş:
|