M əsləhətçi: C. Q. Nuriyev. Elm V ə Təhsil Mərkəzi «Təfəkkür»
Yüklə 420,42 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
< 222 ed ən ölkələrin sırasına Kosta-Rika, Honkonq, İndoneziya və Syerra-Leone d ə əlavə olunur. Ölkəmiz uzaq xarici ölkələrə əsasən neft emalı m əhsulları, qara metaldan hazırlanmış məmulatlar, alkoqollu və alko- qolsuz içkilər, kimya sənayesi məhsulları, soyuducular, kondisionerl ər, pambıq, tütün, əlvan metallar və başqa məhsullar ixrac edir. Respublikamızın idxalında isə əsas yeri ərzaq m əhsulları, xalq istehlakı malları, maşınlar və elektrik aparatları, elektrotexniki avadanlıqlar və onların ehtiyat hissələri, qara metal v ə qara metal məmulatları, onlardan hazırlanan məhsullar, mebel, ağac, tikinti materialları və s. tütür. Z əif tərəfdaşlar dünya bazannda iş görə bilməzlər. Bu, xarici İqtisadi əlaqələrin əsas qanunudur. Daim inkişaf edən güclü iqtisadiyyat olmazsa, müvafiq xarici iqtisadi resurslar da ola bilm əz. İndiki şəraitdə yalnız ixrac potensialının inkişaf etdirilm əsi respublikanın səmərəli xarici iqtisadi fəaliyyəti üçün baza v ə onun təhlükəsizliyinin rəhni ola bilər. Buna görə də yüksək keyfiyyətli məhsul buraxılmasını təmin edən istehsalın sürətlə İnkişafı ölkənin xarici iqtisadi strategiyasının başlıca istiqam ətlərindən sayılmalıdır. Daxili bazarın və bütövlükdə xalq təsərrüfatının tarazlığının pozulduğu şəraitdə İdxal siyasəti böyük əhəmiyyətə malikdir. Xüsusən istehlak tələbatını ödəmək və xalq t əsərrüfatının normal fəaliyyətini təmin etmək üçün zəruri malların idxalı son dərəcə vacibdir. Hazırda ərzaq mallarının, dərman preparatları və bəzi başqa xalq istehlakı mallarının çox hissəsinin xaricdən idxalı z əruridir. Kənd təsərrüfatı məhsullarının ölkəmizdə istehsalı üçün istənilən şərait vardır. Xaricdən mal alınması respublika 223 nın tədiyə balansında əlavə kəsir yaratdığına görə, gələcəkdə h əmin məhsulları özümüz istehsal etməklə taxılın və digər kənd t əsərrüfatı məhsullarının idxalını tədricən azaltmaq olar. Valyuta v əsaitlərinə ciddi qənaət olunmalı, bu vəsait yalnız ən vacib malların idxalı üçün sərf edilm əlidir. Ümumiyyətlə, respublikamızın özünün istehsal edə biləcəyi malların idxalının qarşısını almaq məqsədilə ölkəmizdə həmin malların istehsal sah ələri qətiyyətlə inkişaf etdirilməlidir. Tikilm əkdə olan obyektlərimiz üçün avadanlıq satan xarici şirkətlərlə kooperasiya yaratmaq məqsədəuyğundur. Bu, valyuta m əsrəflərini azaltmağa, həm də respublika müəssisələrində buraxılan məhsulların texniki səviyyəsəni yüksəltməyə imkan ver ər. Respublikamızın xarici iqtisadi əlaqələrində Azərbaycanda istehsal edil ən malları külli miqdarda olan və əvəzinə ehtiyac duyduğumuz malları təklif etmək imkanına malik ölkələrə üstünlük verilməlidir. Xarici iqtisadi əlaqələrin əsaslı islahatlar üçün güclü katalizatora çevrilməsi və ölkəmizin beynəlxalq əmək bölgüsünə üzv şəkildə qoşulması üçün elmi cəhətdən əsaslandırılmış xarici iqtisadi strategiyamız olmalıdır. Ölkəmizin z əngin iqtisadi potensialı olmasına baxmayaraq, hazırda elə vəziyyət yaranmışdır ki, xarici investlsiyalarsız respublika İqtisadiyyatının tərəqqisi qeyri-m ümkündür. İndi bütün dünyada yalnız 30 ölkə başqa ölkələrə donorluq edir. Həmin ölkələr öz kapitallarının 90 faizind ən çoxunu inkişaf etməkdə olan ölkələrin iqtisadiyyatına s ərf edirlər. Azərbaycan iqtisadiyyatının bugünkü səviyyəsi isə inkişaf etməkdə olan ölkələrin iqtisadiyyatından aşağıdır. Başqa sözlə desək, respublikamız bu göstəriciyə görə dünyada 160-cı yeri tutur. 224 Xarici kapitalın respublikamıza səmərəli axınının stimul- laşdırılması mühüm problemdir. Həmin problemi həll edərkən, bu kapitalın hansı sahələrə axınını məhdudlaşdırmaq və ilk növbədə hansı sahələrə hansı formada cəlb etməyin lazım gəldiyini düzgün müəyyənləşdirmək çox zəruridir. Birbaşa sərmayələr əsasən Azərbaycan Respublikasının milli iqtisadiyyatının aşağıdakı sahələrinə yönəldilmişdir: müştərək müəssisələrdən 38 faizi xalq istehlakı malları istehsal edir, 12 faizi k ənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı və emalı sah əsində, 9 faizi tikinti işləri və tikinti materiallarının istehsalı, 5 faizi neft-kimya s ənayesi, 4 faizi nəqliyyat və rabitə, 3 faizi ticarət v ə kommunal təsərrüfatı sahələrində fəaliyyət göstərir. Milli s ərmayədarlarla müqayisədə əcnəbi sərmayədarlara güzəştli rejimlər yaradılması sərmayə axınını stimullaşdırmaq sah əsində ciddi suallar doğurur. Əcnəbi kapitalı respublikaya c əlb edərkən milli sərmayədarlara qarşı ayrı-seçkilik edilməsinə (m əsələn, vergilərlə bağlı güzəştlər sahəsində ögey- doğmalıq) yol yerilm əməlidir. Beyn əlxalq iqtisadi əlaqələr müxtəlif ölkələr arasında feodalizm dövründən əvvəl meydana gəlmişdir. Bununla əlaqədar olaraq beynəlxalq əmək bölgüsü (BƏB) qismən inkişaf etm əyə başlamışdır. BƏB ölkələr arasında əmtəə, xidmətlər və dig ər ictimai-siyasi fəaliyyət nəticələrinin mübadiləsi ilə ifadə olunmuş müəyyən kəmiyyət və keyfiyyət münasibətlərindən ibar ətdir. Müasir dövrdə ölkənin sosial- iqtisadi inkişafı üçün beyn əlxalq əmək bölgüsünün əhəmiyyətini qiymətləndirmək çətindir. Beynəlxalq əmək bölgüsü öz inkişafında mürəkkəb və çətin bir yol keçmişdir. Hazırda beynəlxalq əmək bölgüsündə hakim c ərəyan maddi əsaslar üzrə sahədaxlli əmək bölgüsünü əhatə 225 etmişdir. Bu əhatəolunma xüsusilə istehsalın ixtisaslaşmasında özünü büruzə verir. Qeyd etdiyimiz kimi, beynəlxalq əmək bölgüsünün ölkənin sosial-iqtisadi inkişafında xüsusi rol oynaması bütün dünya ölkələri arasında iqtisadi-ticarət, elmi-texniki əlaqələrin obyektiv əsası kimi çıxış edir. Deməli, beyn əlxalq əmək bölgüsünü ölkələr arasında əmək bölgüsünün İctimai-ərazi inkişafında yüksək pillə kimi də müəyyən etmək olar. Qeyd olunduğu kimi beynəlxalq əmək bölgüsünün inkişafında əsas meyllərdən biri də beynəlxalq ixtisaslaşma və kooperasiyadır. Beynəlxalq ixtisaslaşma sahəiərarası, sahədaxili v ə ayrı-ayrı müəssisələrin ixtisaslaşması istiqamətində olur. Bununla əlaqədar olaraq istehsalın beynəlxalq ixtisaslaşması müəyyən məhsulların istehsalı üçün respublikada regionların ixtisaslaşmasını tam əhatə etməlidir. Beynəlxalq İstehsal kooperasiyasının obyektiv əsası isə beynəlxalq kooperasiya m əhsuldar qüvvələrin inkişaf səviyyəsinin artması və nəticə etibaril ə onların müəssisədə sahə üzrə dərəcələrinin tərkib hiss ələrə ayırmasından ibarətdir. Bununla əlaqədar bütün dünya ölkələri bu və ya digər formada beyn əlxalq iqtisadi əlaqələrə qoşulmuşdur. Müasir dövrdə isə məhsuldar qüvvələrin inkişafında əmək bölgüsünün daha yeni amill ərlə zənginləməsini nəzərə alaraq hər bir ölkə o cümlədən Azerbaycan Respublikası bü əlaqələrdə özünün milli m ənafeyinə uyğun olaraq öz iqtisadi ticarət əlaqələrini beyn əlxalq normalar əsasında tənzimləməlidir. Xarici iqtisadi əlaqələrin tənzimlənməsi və inkişafında göstərildiyi kimi bir neçə forma yaranmağa başlamışdır ki, bunlar da əsasən aşağıdakılardan ibarətdir: 226 a) beyn əlxalq ticarət - özündə yalnız idxal-ixrac əməliyyatlarını deyil, həm də satışdan sonrakı iş, xidmət və kooperasiya əlaqələrinə aid əməliyyatları birləşdirir; b) kapitalın və xarici investisiyaların hərəkəti: təsərrüfat h əyatının beynəlmiləlləşdirilməsi ölkələr arasında yalnız əmtəə v ə işçi qüvvəsini deyil, həm də kapital yerdəyişməsini gücləndirir. Kapital ixracı əsasən əmtəə və pul formasında olur; v) işçi qüvvəsinin miqrasiyası - bu, əmək ehtiyatlarının bir ölkədən digər ölkələrə hərəkəti zamanı baş verir; q) elmi-texniki əməkdaşlıq - bu. iqtisadi münasibətlər sistemind ə bir sıra elmi nəzəriyyələrin praktikada birgə tətbiq olunmasından, birgə elmi axtarışların aparılmasından, qarşılıqlı ixtisaslı kadrların hazırlanmasından və s. ibarətdir; d) valyuta- kredit münasibətləri - burada beynəlxalq al əmdə kreditlərin verilməsi və onlarla aparılan əməliyyatlar əsas yerl ərdən birini tutur. Müasir dövrdə xarici iqtisadi əlaqələrin aparılmasına bu formalardan başqa bir sıra amillər də təsir etməkdədir. Bunlar ilk növbədə beynəlxalq aləmdə və ölkə daxilində baş verən ictimai-siyasi prosesl ərdən ibarətdir. Hazırda Azərbaycan Respublikasının iqtisadi əlaqələrinə m əhz bu amillər təsir etmiş, lakin son vaxtlar respublikada yaranmış iqtisadi və siyasi sabitlik nəticəsində iqtisadi ticarət əlaqələri geniş vüsət almışdır. Bunun nəticəsində isə respublikamız bütün dünya dövlətləri ilə digər İqtisadi münasibətlər qurmağa və inkişaf etdirməyə başlamışdır. H ər bir dövlətin iqtisadiyyatının inkişafında xarici iqtsladi əlaqələr xüsusi yer tutur. Xarici iqtisadi əlaqələr ölkəni dünya iqtisadi inteqrasiyasında təmsil etməklə beynəlxalq əmək böl 227 güsünün ən yeni nailiyyətlərindən geniş istifadəyə imkan ya* radır. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində bir sıra sosial-iqtisadi probleml ərin həlli daxili və xarici iqtisadi əlaqələrin t əkmilləşdirilməsi ilə də sıx bağlıdır. Bu iqtisadi əlaqələrin formalaşma şərtləri və xüsusiyyətləri müstəqilliyin, suverenliyin dolğünluğunu səciyyələndirən başlıca amildir. Hər bir dövlət iqtisadi əlaqələr vasitəsilə dünya təsərrüfat sisteminə qoşularaq öz iqtisadiyyatını inkişaf etdirməklə, istehsal etdiyi milli məhsulları dünya bazarında reallaşdırmaq İmkanlarına malik olur. XX əsrin sonunda siyasi və iqtisadi müstəqillik əldə etmiş m əmləkətimiz formalaşan iqtisadi əlaqələrdən fərqli olaraq, keyfiyy ətcə yeni xarici İqtisadi əlaqələr və beynəlxalq işgüzar əməkdaşlıq sisteminə daxil olmuş və bu əlaqələri yeni prinsiplər əsasında qurmaqdadır. Şübhəsiz, bu prinsiplər əsasında milli dövlətçiliyimizin və bazar iqtisadiyyatının yaradılması zərurəti durur. Müstəqillik heç də məhdud, təcrid edilmiş iqtisadiyyat yaranması və iqtisadi əlaqələrin zəifləməsi deyildir. Azərbaycan Respublikası dünya bazarında fəal iştirak etmək üçün zəngin yeraltı və yerüstü təbii sərvətlərə malikdir. Lakin indiki şəraitdə h əmin sərvətlərin istehsal dövriyyəsinə cəlb olunması müasir t ələblərdən çox aşağı olduğundan Azərbaycanın iqtisadi əlaqələri zəif şəkildə formalaşır. Eyni zamanda bu əlaqələr öz miqyasını genişləndirmişdir və son zamanlar geniş vüsət alır. Yeni iqtisa di münasibətlər şəraitində İstehsalın artımı istiqam ətlərindən biri respublikanın xarici iqtisadi əlaqələrinin milli m ənafe baxımından genişləndirilməsidir. Artıq dünya praktikasında sübut edildiyi kimi, bu iqtisadi əlaqələr olmadan mümkün deyildir. İqtisadi əlaqələrin səmərələşdirilməsi xalq 228 t əsərrüfatında sahələrarası proporsiyaların təkmilləşdirilməsi və m əhsuldar qüvvələrin yerləşdirilməsinin yaxşılaşdırılması ilə b ərabər, eyni zamanda səmərəsiz yükdaşımalarının əsaslı sur ətdə ixtisar edilməsinə səbəb olur. Ölkələr və ayrı-ayrı bölgələr arasında iqtisadi əlaqələrin formalaşmasının əsas amili əmək bölgüsüdür ki, bunu da təbii- coğrafi, sosial-iqtisadi və milli amillər şərtləndirir. İqtisadi əlaqələrin istifadə səviyyəsi ictimai əmək bölgüsünün d ərinləşməsi və cəmiyyətin məhsuldar qüvvələrinin inkişafı ilə bilavasit ə əlaqədardır. Bu baxımdan Azərbaycan Respublikası dövlət suverenliyi qazandıqdan sonra birbaşa xarici iqtisadi əlaqələrin inkişafına z əmin yaranmışdır. İnkişaf zəminində respublikamızda xarici iqtisadi əlaqələri aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar; a) Müstəqil Dövlətlər Birliyi (MDB) üzvü olan respublikalarla iqtisadi əlaqələr; b) inkişaf etmiş dövlətlərlə iqtisadi əlaqələr; c) inkişaf etməkdə olan ölkələrlə iqtisadi əlaqələr. Az ərbaycandan MDB respublikalarına ixrac olunan ümumi məhsulun 88%-i Rusiya Federasiyası, Ukrayna, Belarus, Qazaxıstan, Gürcüstan, Tacikistan və Baltikyanı ölkələrin payına düşür. İdxalın isə 56%-i Rusiya Federasiyası, 28%-i Ukrayna, qalan hiss əsi yuxarıda göstərilən digər respublikaların payına düşür. Son ill ərdə respublikanın xarici ölkələrlə iqtisadi əlaqələri daha da intensivl əşmişdir. Xüsusilə xarici ölkələrin şirkətləri ilə bağlanan dövlət səviyyəli müqavilələr idxal və ixrac olunan m əhsulların xüsusi çəkisini artırmışdır. Sön illərdə idxal olunan m əhsulların 46%-i inkişaf etmiş ölkələrin, 30%-i keçmiş 229 postsosialist ölkələrin, 24%-i dig ər inkişaf etməkdə olan ölkələrin payına düşür. İqtisadi əlaqələrin dinamikliyi, xalq təsərrüfatında sahə- l ərarası proporsiyaların və məhsuldar qüvvələrin yerləşdirilmə- sinin yaxşılaşdırılması iqtisadi əlaqələrin səmərəliləşdirilməsi ilə müşahidə edilir, səmərəsiz yükdaşımaların əsaslı surətdə ixtisar edilm əsinə səbəb olur. Təbii və əmək ehtiyaclarının səmərəli istifad əsinə əsaslanan ölkələrarası əmək bölgüsü iqtisadi əlaqələrin xarakterini müəyyən edir. Əmək bölgüsü, istehsalın ixtisaslaşması və iqtisadi əlaqələr nəticəsində hər bir ölkə digər ölkələrə mal göndərməklə, öz tələbatını ödəmək üçün onlardan mal alır. İqtisadi əlaqə hər iki tərəf üçün qarşılıqlı fayda və yüksək iqtisadi s əmərə verməlidir. Bu prinsipə uyğun olaraq ölkə- l ərarası əməkdaşlıq və İctimai əmək bölgüsü cəmiyyət miqyasında ictimai əmək məhsuldarlığının artımını, məhsul istehsalına sərf olunan əmək və məsrəflərin, həmçinin xalq t əsərrüfatının bütün sahələrində daşımalara sərf olunan xərclərin ixtisar edilm əsini təmin etməlidir. İctimai əmək bölgüsünün əsas m əqsədi budur. İqtisadi əlaqələr səmərəli əmək bölgüsünə və istehsal kooperasiyasına əsaslanmalıdır. Əmək bölgüsü nəticəsində istehsal m əsrəfləri azalar və əmək məhsuldarlığı yüksələrsə, öl- k əiərarası mal mübadiləsi qarşılıqlı faydalı olur. Az ərbaycanın iqtisadi ticarət əlaqələri təkmil deyildir. Belə ki, əvvəllər həm MDB, həm də uzaq xarici dövlətlərlə ticarət əlaqələrində barter əməliyyatları üstünlük təşkil etmişdir. Bu, MDB il ə ticarət əlaqələrində 41,5%, uzaq xarici dövlətlərlə ticar ətdə 12,0% olmuşdur. Bildiyimiz kimi, barter əməliyyatları ticar ət əlaqələrində bir sıra mənfi xüsusiyyətlərə malikdir. Ona 230 görə də, barter əməliyyatlarının azaldılması xarici ticarət sazişlərinin səmərəli olmadığını göstərir. Burada barter əməliyyatları ilə bərabər klirinq əməliyyatları da üstünlük təşkil etmişdir. Bu əməliyyatların İxtisar edilməsi ticarət əlaqələrini (İxracda) sərbəst valyuta ilə həyata keçirmək, iqtisadi-ticarət əlaqələrinin müəyyən səviyyədə səmərəli təşkili üçün vacib şərtlərdən biridir. Bel ə ki, respublikanın xarici ticarət əlaqələrinin təhlili göstərir ki, son İllərdə qiymətlərin sərbəstləşdirilməsi, iqtisadi əlaqələrin zəifləməsi, müəssisələrin əksəriyyətinin dayanması və alıcılıq qabiliyyətinin aşağı düşməsi və onun formalaşmasına m ənfi təsir etmişdir. Göstərilənlərlə əlaqədar bütün xarici dövlətlərlə valyuta- kredit, İnvestisiya və kapital qoyuluşu, elmi-texniki, ticarət, xüsusən əmtəə, iş və xidmətlər sahəsində əməkdaşlığımızı genişləndirməliyik. Bu ölkələrin bəzisindən müəyyən zinət əşyaları, spirtli içkilər və s. gətirilməsinin və bunun müqabilində güclü valyuta axınının qarşısını lazımi qanunvericilik aktları qəbul etm əklə ala bilərik. İdxalda ərzaq məhsulları yüksək çəkiyə malikdir. Həmin m əhsulların Azərbaycanda istehsalını təmin etməklə uzaq m əsafələrdən səmərəsiz yükdaşınmalarının qarşısı alınar, istehsalın səmərəliliyi təmin edilər, sosial gərginlik azalar, milli g əlir artar və ən əsası isə əhalinin məşğulluğu təmin edilər ki, n əticədə bu tədbirlər əhalinin yaşayış səviyyəsini artırar. Eyni zamanda milli iqtisadiyyatı dirçəltmək, daxili bazarı qorumaq üçün bir sıra təxirəsalınmaz tədbirlər görülməlidir. Bunu isə inzibati yolla deyil, iqtisadi metodlarla h əyata keçirmək lazımdır. Bel ə ki, respublikada istehsal üçün imkan və şərait olan m əhsullara yüksək gömrük tarif dərəcəsi, bir sıra məhsullara 231 is ə mövsümi rüsumlar tətbiq olunmalı və bununla da yerli istehsalı artırmaq üçün stimul yaradılmalıdır. Heç də təsadüfi deyildir ki, son ill ərdə respublikaya kənd təsərrüfatı məhsullarının g ətirilməsi yerli istehsalı iflic v əziyyətinə salmışdır. Respublikanın Quba-Xaçmaz, Lənkəran-Astara, Şəki-Zaqatala zonalarında meyvə-tərəvəz, tütün, çay, sitrus bitkiləri istehsalına maraq xeyli azalmışdır. Bir cəhəti də qeyd etmək lazımdır ki, bazar iqtisadiyyatının formalaşmağa başladığı dövrlərdə xarici iqtisadi əlaqələrdə iştirak edən subeyktlərin sayı xeyli azalmışdır. Xarici iqtisadi əlaqələrdə dövlət müəssisələri ilə bərabər, kiçik və birg ə müəssisələr, firmalar, dövlət ticarət müəssisələri, ticar ət-kommersiya müəssisələri, assosiasiyalar, kooperativlər, c əmiyyətlər, nəqliyyat və rabitə müəssisələri, tikinti təşkilatları, şəxsi təsərrüfatlar və b. İştirak edirlər. Bu gün xarici ticarətdə neft və neft məhsullarından əldə olunan g əlir əhalinin sosial-iqtisadi inkişafında mühüm rol oynamaqdadır. Lakin beynəlxalq təcrübə göstərir ki, enerji daşıyıcılarının, xüsusən xam neftin qiyməti obyektiv və subyektiv s əbəblərdən artıb-azala bilər. Belə ki, biz özümüzü beynəlxalq konyukturanın neqativ təsirlərindən qorumaq üçün başqa vasit ələrdən də istifadə edərək «idxal edilmiş» inflyasiyanı təkcə enerji daşıyıcıları hesabına deyil, sənayenin digər sahələrinin və k ənd təsərrüfatının xarici ticarətdə dövriyyəsini təkmilləşdirməklə d ə ala bilərik. Onu da əlavə etmək lazımdır ki, milli gəlir yalnız istehsal prosesind ə yaranır. Ona görə də, dövlət orqanları hər vasitə ilə istehsalla m əşğul olan sahibkarlara iqtisadi yardım etməli, güzəştli şərtlərlə kreditlər verməlidir. Bunun vasitəsilə məhsul istehsalını artırmaq, qiymətləri aşağı salmaq, məhsulların rəqa 232 b ət qabiliyyətini yüksəltməklə əhalinin həyat səviyyəsini yüksəltmək mümkündür. Ümumiyyətlə, respublikadan ixrac olunan mallar arasında neft m əhsulları, polad borular, neft, neft-mədən avadanlıqları, alüminium, sintetik kauçuk, yuyucu tozlar, mineral gübrələr, avtomobil şinləri, elektrik mühərrikləri, məişət soyuducuları, parçalar və s. ənənəvi məhsullardır. Az ərbaycanın milli iqtisadiyyatının formalaşmasında və əhalinin tələbatının ödənilməsində idxal da mühüm rol oynamışdır. Kömürə, maşın-traktora, televizora, metallurgiya və metal emalı sənayesi texnoloji avadanlıqlarına, meşə sənayesi m əhsullarına, minik və yük maşınlarına, bir sıra xalq istehlakı mallarına, şüşə və çini qablara, trikotaj məhsullarına, un və ət- süd məhsullarına olan tələbatın böyük hissəsi gətirilən mallar hesabına ödənilmişdir. Tarixi t əcrübə sübut edir ki, dünyanın iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkəsi belə iqtisadi əlaqə olmadan sərbəst inkişaf ed ə bilməz. Ona görə ki, yer kürəsi üzrə təbii və mineral ehtiyatlar, o cümlədən kənd təsərrüfatı məhsulları bərabər sur ətdə paylanmamışdır. ; Dem əli, 300-dən çox sahəni əhatə edən sənayenin və təbji iqlim ə görə k əskin f ərqlənən k ənd t əsərrüfatı m əhsullarının-bütün ölkələrdə istehsalı və inkişafı praktiki c əhətdən mümkün deyildir. Ona görə də, hər bir ölkə öz iqtisadi m ənafeyini nəzərə alaraq daha səmərəli və ucuz məhsul istehsal etm əyə üstünlük verir. Beləliklə, ölkələrarası mal mübadiləsi z ərurətə çevrilir. 1995-ci ild ə respublika iqtisadiyyatına 375,1 mln., 1997-ci ild ə 1307,3 mln., 1998-ci ildə 1472,0 mln., 1999-cu ildə 1091,1 233 mln., 2000-ci ild ə 927 mln. ABŞ dolları həcmində xarici investisiya yönəldilmişdir. Neft yataqlarımızın xarici ölkələrlə müştərək istismarı respublikamıza investisiyaların axınını xeyli artınr. Bu isə xarici iqtisadi əlaqələrimizin gələcək inkişafı üçün yeni böyük imkanlar yaradır. İndi Azərbaycanın xarici iqtisadi əlaqələri btr sıra mürəkkəb, lakin təxirəsalınmaz məsələlərin həllini tələb edir. İlk növbədə ölkənin ixrac potensialı inkişaf etdirilməlidir. Dünya bazarlarında Azərbaycan mallarının rəqabət qabiliyyəti yüksəldilməli, idxalın və ixracın səmərəli strukturu formalaşdırılmalıdır. Xarici ölkələrlə iqtisadi əməkdaşlığın əsasını hüquq b ərabərliyi zəminində ticarət-iqtisad i əməkdaşlıq təşkil etməlidir. Yardım yalnız müvəqqəti və köməkçi rol oynamalıdır. Bu, ondan ir əli gəlir ki, əvvələn, heç bir xarici dövlətin yardımı respublikamızın qarşısında duran vəzifələrin miqyası ilə müqayisəyə gəlməz. Azərbaycan həmin vəzifələri əsasən öz qüvvə və ehtiyatlarına əsaslanaraq həll etməlidir. İkincisi İsə nə q ədər ki, Azərbaycanda xarici kreditlərdən səmərəli istifadə olunmasına zəmanət verən etibarlı mexanizm işlənib hazırlanmayıb, həmin kreditlər durğunluq dövründə və yenid ənqurma illərində olduğu kimi, səmərəsiz istifadə ediləcək, xarici borc get-ged ə artacaq, iqtisadi İslahatlar ləngidiləcəkdir. Dig ər tərəfdən qeyd etmək lazımdır ki, xarici ölkələr Az ərbaycandakı demokratik islahatlara, bazar İslahatlarına nə q ədər rəğbət bəsləsələr də, ilk növbədə özlərinin real imkanlarını v ə mənafelərini rəhbər tuturlar. Buna görə də, onların irəli sürdükləri müəyyən şərtlər heç də həmişə bizim mənafe və imkanlarımıza uyğun gəlmir. Birbaşa xarici özəl sərmayələrin cəlb edilməsi, xüsusən yeni yaranmaqda olan qeyri- dövlət bölməsinə sərmayə yönəl 234 dilm əsi işə real kömək göstərə bilər. Bunun üçün respublika hökuməti həmin işdə marağı olan digər dövlətlərin hökumətləri ilə birlikd ə sərmayəçilər üçün əlverişli şərait yaratmalı, onların qeyri- kommersiya riskl ərindən sığorta olunmasını təmin etməli, gəlirin v ə qoyulmüş sərmayənin dönərli valyuta şəklində repatriasiyasına zəmanət verməlidir. Bizcə, xarici ölkələrin yardımının bir qismini buna sərf etmək lazımdır, çünki hər sığortalanmış-zəmanətll dollar təqribən 3-5 dollar sərmayə cəlb ed ə bilər. Yaxşı olar ki, xarici dövlətlərin, beynəlxalq iqtisadi t əşkilatların, bank və firmaların yeni kreditləri, eləcə də birbaşa özəl sərmayələr əsasən məqsədli xarakter daşısın, həmin v əsaitlər ölkə iqtisadiyyatının səmərəli nəticələr verə biləcək sah ələrinə, məsələn, ixrac potensialının və idxalı əvəz edən istehsalatların inkişafına sərf edilsin. N əhayət, onu demək lazımdır ki, respublikada xarici iqtisadi əlaqələrin səmərəliliyinə dair mütəmadi hesablamalar aparılmalıdır. Bu, çox zəhmət tələb edən mürəkkəb iş olsa da, iqtisadi s əmərəni təyin etmək üçün metodologiyaların bu sahədə ciddi elmi t ədqiqatların aparılması da aktual problemlərdəndir. Bu probleml ərin həlli isə zəruridir. Ölkəmizin dünya bazarında fəal iştirakı üçün hər cür imkanı, o cümlədən zəngin yeraltı və yerüstü təbii sərvətləri vardır. Lakin hazırda həmin sərvətlərin istehsala cəlbolunma s əviyyəsi çox aşağı olduğundan Azərbaycanın xarici əlaqələri qeyri-m ütənasib formalaşır. Ölkələrarası iqtisadi əlaqələrin təşəkkül tapmasının əsas amili ictimai əmək bölgüsüdür ki, bunu da təbii-coğrafi, sosial- iqtisadi v ə milli amillər şərtləndirir. İqtisadi, əlaqələrin inkişaf sə 235 viyy əsi ictimai əmək bölgüsünün dərinləşməsi və cəmiyyətin m əhsuldar qüvvələrinin inkişafı ilə bilavasitə əlaqədardır. Bu baxımdan Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi birbaşa xarici əlaqələrin inkişafına iqtisadi zəmin yaratmışdır. Respublikanın mövcud iqtisadi əlaqələrini üç qrupa bölmək olar (c ədvəl 7): Yüklə 420,42 Kb. Dostları ilə paylaş:
|