M. G. Safin, yu. S. Ruziyev, B. S. Aliqulov biologik faol va dorivor moddalar biotexnologiyasi

 
7.7. Bakterial o`g`itlar ishlab chiqarish texnologiyasi
 
Tuproqlarda mavjud bo`lgan mikroflora uning unumdorligiga bevosita o`z 
ta`sirini ko`rsatadi va demak qishloq xo`jalik ekinlarining hosildorligiga ham ta`sir 
ko`rsatadi. Tuproq mikroorganizmlari o`sish va rivojlanish jarayonlarida tuproqning 
strukturasini yaxshilashda, oziqa moddalarini to`planishida, har xil organik va 
anorganik birikmalarning mineralizatsiyalanishida faol ishtirok etadi. Xususan, azot 
va fosfor birikmalarini almashinishida faol ishtirok etib, ularni o`simlik tomonidan 
osongina o`zlashtiriladigan oziqa komponentiga aylantiradi. Tuproq mikroflorasini 
stimullash maqsadida har xil bakterial o`g`itlardan foydalaniladi, ular o`simlik 
rizosferasini foydali mikroorganizmlar bilan boyitadi. 

---

- 72 - 
Qishloq xo`jalik amaliyotida qo`llaniladigan bakterial o`g`itlar jumlasiga
nitragin, azotobakterin va fosforobakterinlarni kiritish mumkin bo`ladi.
 
Quruq nitraginni ajratib olish texnologiyasi. 
Nitragin 
Rhizobium 
avlodiga 
mansub bo`lgan tuganak bakteriyalarning hayotiy faoliyati asosida tayyorlanadigan
bakterial o`g`it hisoblanadi va no`xat, loviya, soya, yem-oziqa dukkaklilari, 
yo`ng`ichka kabi dukkakli o`simliklarini hosildorligini oshirishda qo`llaniladi. 
Rhizobium
avlodi bakteriyalari dukkakli o`simliklar bilan simbioz yashab 
atmosferadagi erkin azotni o`simlik tomonidan yengil o`zlashtiriladigan birikmaga 
aylantiradi. Bu bakteriyalar qat`iy ravishda aerob bakteriyalar hisoblanadi. Bu avlod 
vakillari orasida faol, kam faol va nofaol xillari mavjud. Atmosfera azotini 
fiksatsiyalash faqat dukkakli o`simliklarning ildiz tizimi tuganaklarida yuz berishi 
mumkin. Tuganaklarning hosil bo`lishi dukkakli o`simliklarning ildiz tizimini 
Rhizobium
avlodi vakillari tomonidan infisirlanishi tufayli sodir bo`ladi. Ildiz tizimini 
zararlanishi faqat yosh ildiz tuklari orqali bo`lib o`tadi, bakteriya unga kirib 
olganidan keyin uning o`zagigacha infeksion ip tarzida cho`ziladi. Cho`zilgan 
ipchalar epidermis devorlari orqali ildizning po`stigacha etib borib tarmoqlanadi va 
po`st hujayralari bo`ylab taqsimlanadi. Bunda xo`jayinning hujayralarini bo`linishi va 
to`qimalarning o`sishi indusirlanadi. Xo`jayin-o`simlikning ildizini bakteriyalar 
lokalizasiyalangan joyida tuganaklar hosil bo`ladi, u yerda ular juda tez ko`payadi va 
alohida-alohida tarzda yoki guruh-guruh bo`lib o`simlik hujayrasini protoplazmasida 
joylashadi. Bakterial hujayralarning o`zlari hajm jihatidan 10-12 marta kattalashadi 
va shaklini o`zgartiradi. Agar bu xildagi tuganaklar tarkibida legoglobin pigmenti 
(hayvonlarning qonini gemoglobinini analogi) ning mavjudligi tufayli qizg`ich yoki 
gulobi rangli bo`lsa, ular molekulyar azotni fiksatsiyalash qobiliyatiga ega bo`ladi. 
Bo`yalmagan («puch») yoki yashilroq bo`yoqli tuganaklar azotni fiksatsiyalay 
olmaydi. Tuganak ichida joylashgan bakteriyalar nitrogenaza faolligiga ega bo`lgan 
ferment tizimini sintezlaydi, u molekulyar azotni ammiakgacha qaytarish qobiliyatiga 
ega bo`ladi. Ammiak asosan qator fermentativ almashinuvlar yo`li bilan keyinchalik 
oqsillar biosintezi uchun sarflanadigan glutamin va glutamin kislotaga 
assimilyatsiyalanadi. Tuganakli bakteriyalarni tavsiflashda ularning faolligidan 
tashqari 
virulentlik 
ko`rsatkichini 
ham 
e`tiborga 
olinadi. 
Bu 
narsa 
mikroorganizmning dukkakli o`simlik bilan simbioz munosabatga kirishishi, ya`ni 
ildizning tuklari ichiga kirib olib, tuganak hosil qilishini tavsiflaydi. Bu xilda 
bakteriyaning ildiz tuklari ichiga kirib borishining tezligi muhim ahamiyatga ega. 
O`simlik 
Rhizobium 
ning o`zaro bir-biriga simbiotik yaqinligi simbiotik 
kompleksning unumliligini bildiradi. O`simlik bakteriyalarni kerakli oziqa moddalari 
bilan ta`minlaydi va ularni yashashi uchun optimal sharoit yaratadi. Bakteriyalar esa, 
tuganak ichida joylashib o`simlikni azotli oziqlanishini ta`minlaydi. O`simlik ham, 
bakteriya ham o`z-o`zidan azotni fiksatsiyalay olmaydi. Virulentlik deganda 
mikroorganizmning muayyan o`simlik turiga nisbatan tanlov qobiliyati tushiniladi. 
Shuning uchun 
Rhizobium
avlodini zamonaviy tasniflashda o`simlik-xo`jayinni 
e`tiborga olish lozim bo`ladi, xususan: 
Rh. phaseoli
-loviya uchun; 
Rh. vigna-mais
, 
yer-yong`oq uchun; 
Rh.lupini-lyupin
(bo`rilukkak) uchun maxsus bo`lgan 
bakteriyalar turlari hisoblanadi. Bakterial o`g`itlar tayyorlash ishlab chiqarishini 
tashkil qilishda asosiy vazifa - tuganakli bakteriyalar negizida hayotiy ko`rsatkichi 

---

- 73 - 
yuqori bo`lgan, texnologik jarayonning barcha bosqichlarida hayotiy ko`rsatkichlarini 
saqlaydigan, uzoq muddat davomida faolligini yo`qotmaydigan bakteriya turlarini 
ko`paytirish hisoblanadi. Ikki xil nitraginni ajratib olish yo`lga qo`yilgan, ular: tuproq 
va quruq nitragenlaridir. Tuproq nitrogeni - bu sterilizatsiyalangan tuproqda 
o`stirilgan tuganakli bakteriyalar hisoblanadi. Bu preparatning 1 g da 0,3 mlrd. 
hayotchan bakteriya hujayralari bo`ladi. Uni ajratib olish texnologiyasi murakkab va 
ancha qiyin amalga oshiriladigan jarayon hisoblanadi. Quruq nitragin unga 
qo`shimcha (bentonit, kaolin, bo`r) qo`shilgan holda oq-kulrang yoki jigarrang kukun 
bo`lib, uning 1 g ni tarkibida 9 mlrd dan ziyod hayotchan bakteriya hujayralari 
bo`ladi. Kukun tarkibidagi namlikning miqdori 5-7 % dan oshmaydi. 
Nitraginni sanoat miqyosida ishlab chiqarilishi mikrobiologik korxonaning 
aseptik sxemasi asosida amalga oshiriladi. Tirik hujayra shtammlarini ishlab 
chiqarishning eng «tor» jihati, uni quritish muammosini hal qilish bilan bog`liq 
bo`lganligi sababli, har gal foydalaniladigan shtammlarni baholashda, ularning 
mahsuldorligini inobatga olish bilan birga, haroratli ta`sirga nisbatan chidamliligini 
ham hisobga olish talab qilinadi. Ekish materialini olish uchun tuganakli bakteriyani 
dastlabki namunasini oldin tarkibida, masalan, dukkakli o`simliklarning urug`ini 
qaynatmasi, 2 % agar va 1 % saxaroza bo`lgan agarlashtirilgan muhitda o`stiriladi, 
keyin hosil bo`lgan mikrobli aralashmani kolbada suyuq oziqa muhitida 1-2 kun 
davomida 28-30 
0
C va pH 6,5-7,5 bo`lgan sharoitda ko`paytiriladi. Sanoat ishlab 
chiqarishini hamma bosqichlarida bir xil tarkibli oziqa muhitidan foydalaniladi, uning 
tarkibida: qand lavlagisi qoldiqlari, makkajo`xori ekstrakti, ammoniy va magniy 
sulfatlar, natriy xlorid, ikki almashingan kaliy fosfat bo`ladi. Tayyor bo`lgan ekish 
materialini 1 ml ni tarkibida 10 mlrd hujayra bo`lib, undan oziqa muhitini 3-5 % 
hajmida ekish apparatiga ko`chiriladi va yuqorida keltirilgan haroratda, doimo 
aralashtirish hamda aeratsiyalash (1 minutda 1 hajm muhitga 1 hajm havo yuborish) 
sharoitida o`stirib ko`paytirishni davom ettiriladi. Agar 1 kun o`tgandan keyin ekish 
materialining titri 1ml hisobiga 2 mlrd ga etsa, o`stirishni to`xtatiladi, hosil bo`lgan 
ekish materialini muhit hajmiga nisbatan 3-5 % hajmda fermentyorga o`tkaziladi. 
Asosiy fermentatsiyani 2-3 kun o`sha harorat, o`sha muhitning pH ko`rsatkichida, 
lekin havo oqimining biroz yuqori ko`rsatkichida (1 minutda 1 hajm muhitga 1,3 
hajm havo yuborish) amalga oshiriladi. Jarayonning oxirida hujayralarning titri 1 ml 
muhitda 10 mlrd ga yetadi. Tayyor mikrobli aralashmani separatsiyalanadi, bunda 
pastasimon biomassa hosil bo`ladi, uning namligi 70-80 % ni tashkil qiladi. 
Biomassaga tarkibi qand lavlagisi qoldiqlari va tiomochevina (20:1 nisbatda) dan 
iborat bo`lgan himoya muhiti qo`shib aralashtiriladi va quritish uchun yo`naltiriladi. 
Quritish jarayoni vakuum-quritkichda 30-35 
0
C da amalga oshiriladi. Quritilgan 
biomassa maydalanadi, unda shtamm hujayralari titri 1 g hisobiga 10 mlrd ni tashkil 
qiladi. Nitraginning quruq preparatlarini 0,2-1 kg hisobida polietilen xaltachalarga 
qadoqlanadi va germentizatsiyalanadi, 15 
0
C da 6 oygacha saqlanadi. Nitragin 
preparatini fosforli-kaliyli va organik o`g`itlar fonida qo`llaniladi, chunki bunda 
tuganakli bakteriyalarning faolligi oshadi. Nitragin dukkakli o`simliklarning 
hosildorligini 15-25 % ga oshiradi, bu ekinlar birinchi bor ekiladigan xududlarda esa 
100 % ga oshiradi. Nitraginni ekishdan oldin urug`larga preparatning quruq kukunini 
sepib keyin ekiladi. 

---

- 74 -