M. G. Safin, yu. S. Ruziyev, B. S. Aliqulov biologik faol va dorivor moddalar biotexnologiyasi

Yuqori darajada konsentrlangan yem-oziqa preparatlarini sanoat miqyosida 
ishlab chiqarish 
Yuqori darajada konsentrlangan yem-oziqa preparatlarini olishda mikrobli 
aralashmani oldindan sulfat kislota yordamida pH 1,6-2,0 gacha nordonlashtiriladi. 
Bunda lizin molekulasi ikki valentli kation holatiga o`tadi, bu narsa uning 
keyinchalik ionitda sorbsiyalanishiga imkon beradi. Nordon holatga keltirilgan eritma 
ammoniyli shaklda KU-2-8 sulfokationiti solib to`ldirilgan ion-almashinuvi 
kolonkalariga yo`naltiriladi. Adsorbsiya jarayoni o`tkazilgandan so`ng sorbitni suv 
bilan yuviladi. Produsentning hujayra qoldiqlari va adsorbsiyalanmagan boshqa 
komponentlar texnologik oqova sifatida utilizatsiyaga duch keladi. Ionalmashinuvini 
ta`minlaydigan kolonkalaridagi lizin (adsorbsiyalangan umumiy miqdordan 80-90 
%) lizin 0,5-5,0 % ammiak eritmasi bilan elyutsiyalanadi. Elyuatni vakuum 
yordamida 60 
0
C da 30-50 % quruq modda hosil bo`lgunga qadar bug`lantiriladi va 
so`ng konsentrlangan xlorid kislota yordamida uning pH ko`rsatkichi 4,9 ga olib 
kelinadi. Hosil bo`lgan lizinning monoxlorgidrati quritish qurilmasiga yo`naltiriladi. 
Ishlab chiqarishning 
so`nggi mahsuloti LEOK preparati tarkibida lizin 
monoxlorgidratning miqdori 70 % ga yetadi. Tarkibida produsent hujayralari, 
aminokislotalar va boshqa qoldiqlar, shuningdek lizinning iz qoldiqlari bo`lgan 
texnologik oqovalar va yuvindi suvlar birga qo`shiladi va 10 % namlik darajasigacha 
quritiladi. Olingan mahsulot yem-oziqa mahsuloti bo`lib, uning tarkibida 40 % gacha 
oqsil moddalari bo`ladi. Undan chorva mollarini boqishda foydalaniladi. 
Lizinning yuqori darajada tozalangan preparatini sanoat miqyosida ishlab 
chiqarish 
Lizin va boshqa aminokislotalarni mikrob o`stirilgan tindirilgan suyuqliklardan 
ajratib olinadi, lekin bu ishni amalga oshirishda aralashma produsent hujayralaridan 
va bo`yoqli birikmalardan xolis bo`lishi lozim. Buning uchun biosintez nihoyasiga 
yetgandan keyin aralashma qo`shimcha ravishda stabillashtirilmagan holda filtratsion 
qurilmaga yo`naltirilib, produsentning biomassasidan va muhitda mavjud bo`lgan 
karbonatlardan va fosfatlardan xolis qilinadi. Nam cho`kma alohida hajmli idishga, u 
yerdan esa quritish uchun yo`naltiriladi. Quruq bioshrot qishloq xo`jalik hayvonlarini 
yem-oziqasini boyitish uchun foydalaniladi. Yuqoridagi tartibda tozalangan filtrat 
faollashtirilgan ko`mir yoki anionitlardan o`tkazilib adsorbsiya yo`li bilan 
aralashmadagi pigmentlardan ham tozalanadi. Shu yo`sinda ajratib olingan pH 7,0 ga 
teng bo`lgan eritma ionalmashinuvi qurilmasiga yo`naltiriladi. Kristall lizinni 
ajratib olishning keyingi bosqichi yuqorida keltirilgan lizinning yuqori darajada 
konsentrlangan preparatini ajratib olish texnologiyasiga o`xshash bo`lib, farqli jihati 
faqat 
lizinning 
monoxlorgidrati 
olish 
bosqichida 
kuzatiladi. 
Lizinning 
monoxlorgidrati eritmasi 60 
0
C da qo`shimcha ravishda vakuum-bug`lantirgandan 
keyin 12-14 
0
C gacha sovitiladi, hosil bo`lgan lizingidroxloridning kristallari azot 
bosimida filtrlanadi, qolgan eritmani yana vakuum-bug`latish bosqichiga qaytariladi. 
Agar cho`kmaga tushgan kristallar pigmentlar bilan bo`yalgan bo`lsa ,unda 
filtrlashdan bir yo`la kristallizatorga yo`naltiriladi, u yerda 70 
0
C da 3-4 hajmdagi
deionlangan suvda eritiladi. So`ng bu massani sovitiladi, sorbent orqali o`tkazib 
pigmentlardan xolis qilinadi va so`ng vakuum-bug`latishga yo`naltiriladi. Lizinning 
tozalangan konsentratiga unga nisbatan 3-4 karra ko`p miqdorda etanol qo`shiladi va 

---

- 41 - 
suvli-spirtli eritmadan kristallizatsiyalanadi. Cho`kmaga tushgan kristallar filtrlanadi 
va toza etanol bilan yuviladi. Suvli-spirtli qoldiq regeneratsiya uchun qaytariladi. 
Tayyor kristall mahsulot vakuumda 60 
0
C da quritiladi. Lizinning ajratilish 
bosqichida hosil bo`lgan umumiy miqdoridan ajratiladigan toza qismi 75 % ni 
tashkil qiladi. Tayyor mahsulot L-lizin monoxlorgidrat bo`lib, undagi asosiy 
mahsulot 97-98 % ni tashkil qiladi va namliga 0,5 % ni, kul 0,3 % ni, erish harorati 
210 
0
C ni tashkil qiladi. Ishlab chiqarish jarayoni tayyor mahsulotni qadoqlash, 
taxlash va uni omborga joylashtirish bilan nihoyasiga yetadi.