M. L. Tursunxodjayev Tashkent davlat texnika universiteli

3.2. Moddiy oqimlarni boshqarish tizimlari
Moddiy oqimlarni boshqarish tizimi deb ichki ishlab chiqa­
ruvchi logistik tizim doirasida moddiy oqimlarni nazorat qilish va 
rejalashtirishni shakllantirishning tashkiliy mexanizmi tushuniladi.
Moddiy oqimlarni boshqarishning bir qancha tizimlari mavjud:
• MRP (Materials Requirements Planning) — materiallarga 
boigan ehtiyojni rejallashtirish;
• DRP (Distribution Requirements Planning) — resurslarning 
taqsimlanishini rejalashtirish;
• JIT (Just In Time) — moddiy va axborot oqimlarini «aniq 
va vaqtida» tamoyili bo'yicha boshqarish;
• KANBAN — «aniq va vaqtida» tamoyili bo'yicha moddiy 
oqimlarni operativ boshqarishning axborot ta’minoti;
39

---

• OPT (Optimized Production Tehnology) — ishlab chi­
qarishni optimallashtirish texnologiyasi.
Materiallarga boMgan ehtiyojni rejalashtirish — bu ishlab 
chiqarishning zarur m oddiy resurslarga b o ‘lgan ehtiyojini 
rejalashtirishning avtomatlashtirilgan tizimi. MRP rejadagi masala- 
lardan chetlanishlami hisobga olgan holda aniq vaqt masshtabida 
buyurtmalar bajarilishini rejalashtirishni hamda ishlab chiqarish 
zaxiralari nazoratini amalga oshiradi. MRPning asosiy maqsadlari 
bo‘lib quyidagilar hisoblanadi: moddiy resurslarga bo'lgan ehtiyoj­
ning kafolatli qondirilishi; zaxiralarni minimal darajada ushlab 
turish; ishlab chiqarishni, materiallarni xarid qilish va yetkazib 
berishni rejalashtirishning aniqligini oshirish.
Resurslar taqsim lanishini rejalashtirish chiqib ketayotgan 
tovarlami boshqarishning avtomatlashtirilgan tizimi sifatida tasnif- 
lanishi mumkin. U MRP ning oynadagi aksi boMib, xuddi shunday 
logika, vositalar va metodlardan foydalanadi. Tizimning asosiy 
funksiyalari qatoriga quyidagilar tegishli: taqsimot zanjirining har 
xil darajalarida (markaziy — pereferik omborlar) zaxiralar va kelib 
tushishlami rejalashtirish; mahsulot taqsimotining axborot ta’mi­
noti; yuk tashishni rejalashtirish. Ishlab chiqarishning asosiy grafigi 
talabni bashoratlash asosida shakllantiriladi. Shunday qilish DRP 
mahsuiotning ishlab chiqarish va sotish funksiyalarini birlashtirish 
imkonini beradi hamda logistik xarajatlarni transport xarajatlar 
va tovar harakatiga ketadigan xarajatlarni qisqartirish hisobiga 
optimallashtiradi. MRP va DRP turtib boruvchi tizimlar turiga 
kiradi.
Moddiy va axborot oqimlarini boshqarishda integrallashgan 
tizim ishlab chiqarish jarayoni hamda u bilan bogMiq boMgan 
ta’minot va sotuv tizimlari bitta uzluksiz oqimlar sifatida namoyon 
boMadi. Moddiy oqimlarni umumiy tizimda boshqarish muddat- 
lami teskari rejalashtirish asosida amalga oshiriladi. Ishlab chi­
qaruvchi ishning tugatilgan rejasiga va graflgiga ega emas, u 
umuman buyurtmalar bilan emas, balki shu mahsulot iste'mol- 
chisining aniq buyurtmasi bilan bogMangan va o‘zining ishini shu 
buyurtm a chegarasida optimallashtiradi. Ham m a boTinmalar 
uchun faqat o‘rtalashtirilgan (1 oyga) rejalar tuziladi, ularni deka-
40

---

dalar (kun, soat) bo'yicha rejalashtirishni esa, detallami topshirish 
muddatlarini va olingan buyurtma hajmini hisobga olgan holda 
ish bajaruvchilar amalga oshiradi.