M ü n d ə r I c a t

 

Cədvəl 2.45  

Kiçik Qafqazın quru çöl zonası torpaqlarında 

 (torpağın profili boyunca orta qiymət) təbii radionuklidlərin orta qatılığı 

 

Torpaq 

238

U 

226

Ra 

210

Po

 

232

Th 

228

Th 

40

K 

226

Ra 

228

Th 

 

 

cBk/q 

 

 

 

238

U

 

232

Th

 

Qarğıdalı altında 

boz-qəhvəyi 

2,1 

1,4 

2,7 

1,8 

1,5 

25,0 

0,66 

0,83 

Buğda altında yüngül 

gllicəli boz-qəhvəyi 

1,4 

1,2 

1,5 

1,3 

1,2 

25,9 

0,85 

0,92 

Yonca altında 

karbonatlı boz-qonur 

torpaqlar 

2,1 

- 

- 

2,0 

- 

39,3 

- 

- 

Köhnə şum altında 

olan boz-qəhvəyi  

2,8 

- 

- 

2,3 

- 

35,0 

- 

- 

Arpa  altında boz-

qəhvəyi 

2,7 

- 

- 

1,5 

- 

47,6 

- 

- 

Tərəddüd 

1,4-

2,8 

1,2-

1,4 

1,4-

2,7 

1,3-

2,3 

1,2-

1,5 

25,0-

47,6 

0,66-

0,85 

0,83-

0,92 

Orta qiymət 

2,2 

1,3 

2,1 

1,8 

1,4 

34,5 

0,75 

0,87 

 

Radioaktiv  tarazlıq  toriumun  genetik  əlaqəli  olan  radionuklidləri 

arasında da (torium – 232 və torium - 228) pozulur. Torpaqda torium – 228-

in  orta  qatılığı  torium  –  232-nin  orta  qatılığından  22,3%  aşağıdır  (Cədvəl 

2.45). 

---

193 

 

 

 

ġəkil 2.22.  Kıçık Qafqazın quru çöl zonasının boz-qəhvəyi torpaqlarının 

profili boyunca təbii radionuklidlərin paylanması. 

 

Şəkil  2.22-də  şabalıdı  (boz-qonur)  torpaqların  misalında    Kiçik 

Qafqazın quru çöl torpaqlarının profilində təbii radionuklidlərin yerləşməsi 

göstərilmişdir.  Şəkildən  görünür  ki,  uran  –  238-in  vertikal  paylanmasında 

radionuklidin  miqdarının  iki  maksimumu  var  üst  humus  və  illyuvial    üfiqi 

qatlarında.  Anoloji  maksimumlar  polonium  –  210-nun  yerləşməsində  də 

müşahidə  olunur.  Radium  –  226-nın  maksimal  miqdarı  alt  horizontlarda 

müşahidə  olunur.  Torium  -232-nin  və  torium  –  228-in  torpaq  profili 

boyunca  paylanma  xarakteri  identikdir,  başqa  sözlə  desək,  radionuklidlərin 

maksimal toplanması üst 10 sm-də baş verir, torpaq profilinin orta hissəsin-

də  miqdar  azalır,  sonradan  dərinlik  artdıqca  onların  qatılığı  tədricən  azalır. 

Kalium–40-ın qatılığı torpaq profili boyunca nisbətən bərabər paylanmışdır.  

 Kiçik  Qafqazın  dağ  zonası  torpaqlarında  təbii  radionuklidlərin  miq-

rasiyası  və  paylanması  çimli  dağ-çəmən  torpaqlarında  öyrənilmişdir.  Ra-

dium – 226-nın orta qatılığı bu torpaqlarda 1,4 sBk/q təşkil edir. Bu radio-

nuklidin  torpaq  profili  boyunca  paylanmasında  iki  maksimum  müşahidə 

---

194 

 

olunur.  Polonium  –  210-nun  orta  qatılığı  radium  –  226-dan  2  dəfədən  çox 

artıqdır  və  3,2  sBk/q  təşkil  edir.  Onun  maksimal  toplanması  üst  çim  hori-

zontunda  müşahidə  olunur,  hansı  ki,  dərinlik  artdıqca  kəskin  azalır.  Qeyd 

etmək  lazımdır  ki,  polonium  –  210-nun  qatılığı  torpağın  üst  çim  horizon-

tunda radium -226-nın qatılığını 6 dəfə ötür. Polonium -210-nun artıq miq-

darı ilə radium - 226 –nın miqdarı arasında birbaşa əlaqənin olmaması, tor-

pağın çim horizontunda polonium – 210-nun çim qatında toplanmasının at-

mosfer  çöküntülərindən  yaranması  ehtimalını  göstərir.  Kalium  -  40  radio-

nuklidinin  orta  miqdarı  torpaqlarda  28,3  sBk/q  təşkil  edir,  hansı  ki,  Kiçik 

Qafqazın quru çöl torpaqlarında olan kalium – 40-ın orta qatılığından 16,3% 

aşağıdır.  Kalium -40-ın orta qatılığı təxminən 20 dəfə radium – 226-nın orta 

qatılığını üstələyir.  

 

 

 

ġəkil 2.23.  Müxtlif  bölgələrin torpaqlarında ümumi  radioaktivliyə 

təbii və süni radionuklidlərin payı (%-lə). 

A - Kçik Qafqazın quru çöl zonası,  Б- Kiçik Qafqazın dağlıq zonası, В –Kür 

– Araz düzənliyi,  Г -Lənkəran vilayəti,   Д – Böyük Qafqaz,   Е - Naxçıvan 

Muxtar  Vilayəti

 

Çoxsaylı  tədqiqatların  nəticəsi  göstərdi  ki,  respublika  torpaqlarında 

təbii radionuklidlərin qatılığı geniş həddə dəyişir və bir-birindən asılı deyil. 

Şum və xam torpaqlar arasında təbii radionuklidlərin miqdarına görə aydın 

fərqlər  görünmür,  baxmayaraq  ki,  ədəbiyyat  məlumatlarına  görə  onların 

miqdarı  şum  qatlarında  xam  torpaqlara  nisbətən  daha  çoxdur  (Kuznetsov, 

1986).  

---

195 

 

Məlumdur  ki,  torpaqda  təbii  radionuklidlərin  qatılığına  onun  bəzi 

aqro¬kimyəvi  xassələri  təsir  edir.  Bəzi  təbii  radionuklidlərin  torpağın 

aqro¬kim¬yəvi  xassələri  arasındakı  əlaqələrin  öyrənilməsi,  bu  göstəricilər 

arasında korrelyativ asılılığın olduğunu göstərir. Belə ki, uran -238-in torpaq 

profili boyunca  yerləşməsi kalsiumun, mübadilə kaliumunun və mütəhərrik 

fosfo¬run  yerləşməsilə  yaxşı  uyğunlaşır  (hansı  ki,  onlar  arasında  əks 

korrelyativ asılılq müəyyənləşdirilib). Əks asılılıq eləcə də torium -  232-nin 

qatılığı  ilə  torpaq  profilinin  mübadilə  kaliumu,  kalsium  və  fosforunun 

miqdarı ara-sında qeyd olunmuşdur (Güləliyev,1991).    

Respublikanın  müxtəlif  regionlarının  torpaqlarında  təbii  və  süni 

radio¬nuklidlərin  öyrənilməsinin  ümumiləşdirilmiş  nəticələri  göstərdi  ki, 

tədqi¬qatın  aparıldığı  müddətdə  torpağın  ümumi  radioaktivliyində  təbii 

radionuk¬lidlərin payı daha çoxdur, onların arasında kalium – 40-ın miqdarı 

daha çox¬dur (77-dən 90%-dək). Süni radionuklidlər ümumi radioaktivliyin 

2 -10%-ni təşkil edirlər (Şəkil 2.23).