M ü n d ə r I c a t

 3.7.  Şum torpaqlarının pestisidlərlə çirklənmə təhlükəsinin ekoloji 

qiymətləndirilməsi 

Müasir  pestisidlər  –  bu  xlor-üzvi  pestisidlərdir  (haloid  törəməli  po-

litsiklik  və  aromatik  karbohidrogenlər,  alifatik  cinsindən  olan  karbohid-

ratlardır); fosfor üzvi (fosfor turşularının mürəkkəb efirləri, karbamin, tio

- 

və 

ditiokarbamin turşuları) və azot tərkibli pestisidlər (sidik cövhəri, quanidin 

və  fenolun  törəmələri).  Pestisidləri  zərərli  həşaratların  məhvində  istifadə 

olunan insektisidlərə; fitopotogen göbələklərə qarşı istifadə olunan funqisid-

lərə;  gəmiricilərə  qarşı  istifadə  olunan  rodentisidlərə;  alaq  otlarını  məhv 

edən  herbisidlərə;  nenatodlat  sinfinə  mənsub  olan  zəhərli  qurdlara  qarşı 

istifadə olunan nematosidlərə və s. ayırırlar.    

Pestisidlər  tərkibinə  və  kimyəvi  xassələrinə,  bioakkumulyasiya  etmə-

sinə,  parçalanmaya  davamlılığına,  zəhərliliyinə  görə  təsnifləşdirilir.  Pes-

tisidlərin ekotoksikoloji qiymətləndirilməsinin müasir şkalası aşağıdakı kri-

teriyaları birləşdirir:   

● toksiki-gigiyenik (orqanoleptik xassəyə təsirinə, uçuculuğuna, hey-

van və insan üçün zəhərliliyinə, onların orqanizmlərində toplanması norma-

tivlərinə görə qiymətləndirmə);  

● ekoloji-aqrokimyəvi (torpaqda persistentliyinə, torpaq profili boyun-

ca miqrasiyasına, bitkiyə translokasiyasına, torpaqdan fitotoksik təsirinə) 

● ekotoksikoloji  (təsirin seçicilik əmsalı) (Lozanovskaya İ.N., 1998).  

Ekoloji nöqteyi-nəzərdən pestisidlərin təsirinin müxtəlif  formaları var 

(Ramad F., 1981). Təsir formasının demoekoloji kateqoriyası ayrı-ayrı növ-

lərin,  hər  hansı  fitosanitar  maddəyə  həssas  olan  populyasiyaları  səviy-

yəsində pozucu təsirlərin cəmini əks etdirir. O fərdlərin müəyyən hissəsinin 

məhv  olması  kimi  üzə  çıxır.  Biosenotik  kateqoriya  populyasiyaların  sayı-

nın,  onların  qidası  olan  bitki  və  heyvan  növlərinin  pestisidlərin  təsirindən 

məhv  olması  nəticəsində,  azalması  ilə  bağlıdır.  Ekoloji  nəticə,  eləcə  də  bu 

və ya digər populyasiyanın sayının, qida ehtiyatına anoloji tələbatı olan rə-

qib növün yox olması hesabına artmasıyla da  üzə çıxa bilər.  

Pestisidlər çox zəhərli olduğundan ümumi gigiyena sahəsində bir sıra 

problemlər  yaradır.  Pestisidlərlə  bitki  və  heyvan  məhsullarının  (tərəvəz, 

meyvə, süd,  yağ, ət) çirklənməsi qida mıhsullarında maddələrin  yol verilən 

qatılığının  maksimal  dəhlizini müəyyən  etməyə  vadar  etdi.  ÜST-nın  qəbul 

etdiyi bütün səviyyələrin qiyməti 1 mln

-1

 –dən kiçikdir.  

Məhsullarda  pestisidlərin  qalıq  miqdarının  toplanmasının  əsas  səbəbi 

preparatlardan  istifadə  qaydası  və  reqlamentlərinin  pozulmasıdır.  Tətbiq 

olunan  maddələrin  təxminən  70%-i  insan  orqanizminə  ət,  süd  və  yumurta 

ilə, 30%-i isə bitki mənşəli qidalarla daxil olur. Məhsuldar orqanlarında xlor 

–üzvi  pestisidlərin  qalıq  miqdarının  toplanma  dərəcəsinə  görə  bitkilər  aşa-

---

355 

 

ğıdakı  sırada  yerləşir:  kök  ˃  cəfəri  ˃kartof  ˃çuğundur  ˃çoxillik  otlar  

˃pomidor  ˃qarğıdalı  ˃ağ  baş  kələm.  Bitkilərdə  pestisidlərin  parçalanma-

sında nitrozlaşma reaksiyasında iştirak edən  metabolitlər  yarana bilər.  

Torpaqda  olan  dioksin  sintezinin  preparatları  insan  və  heyvanların 

qida zəncirinə düşə bilər. Kompleks təsirli pestisidlərin tərkibinə daxil olan 

teteradioksinlər  - 2,3,7,8 –TXDD (tetraxlordibenzo -n -dioksin), insan üçün 

xüsusilə təhlükəlidir. Torpaqda dioksinlərin yarım parçalanma dövrü  - 10 il, 

suda  –  1-2  ildir.  Dioksinlər  təsir  dəhlizi  olmayan  zəhərdir,  buna  görə  də 

onlar ərzaq məhsullarında, içməli suda və havada olmamalıdır.   

Pesdisidlərin  ekoloji  qiymətləndirilməsi  üçün  MYQ

ə

  –  ərzaq  məhsu-

lunda pestisidin müvəqqətu yol verilən qatılıq (MYQ) göctəricisindən istifa-

də olunur (mq/kq), hansı ki, aşağıdakı formula ilə təyin olunur:   

                                          

                  MYQ

ə

 = 1,3LD

50

 + 0,76                                  (3.19) 

burada,  LD

50

  –  pestisidin  letal  dozası  (mq/kq),  orqanizmə  daxil  olduqda 

təcrübə altında olan fərdlərin 50%-ni məhv edir. MYQ

ə 

pestisidin orqanizmə təsirin 

xarakteri və zəhərliliyi haqda eksperimental məlumatlar əsasında müəyyən olunur. 

Bu  məlumatlar öyrənilən  pestisidi  ağ  siçanların,  siçovullarlın  mədəsinə,  dərisinə , 

nəfəs yollarına daxil etməklə əldə edilir.  

Çöl təcrübələrində pestisidlərin miqdarını təyin etmək üçün nümunə-

lərin götürülməsi rəhbərliyin (Ərzaq məhsullarında, yemdə və ətraf mühitdə 

pestisidlərin mikromiqdarının təyin olunma metodları, 1983) tələbatı əsasın-

da  həyata  keçirilməlidir,  onların  qalıq  miqdarının  analizi  isə  qaz-maye  və 

maye xromatoqrafiyadan istifadə etməklə yerinə yetirilir (Pestisidlərin kənd 

təsərrüfatı bitkilərində, torpaqda və suda təyini, 1995).   

Pestisidin təhlükəlilik dərəcəsi C

n 

(ballar) aşağıdakı ifadə ilə müəyyən 

olunur:  

                     C

n

 = ( K

i

 + K

t

) - 1,                                        (3.20)   

burada, K

i 

- insan üçün pestisidin təhlükəlilik sinfi, ballarla (cədvəl 3.40, 

qrafa 2);  K

t

 – təbiət üçün təhlükəlilik sinfi, ballarla (cədvəl 3.33, qrafa 3).