M ü n d ə r I c a t

Çirkab suların kimyəvi tərkibi, mq/l (orta qiymətlər) 

 

Kimyəvi 

tərkib 

Çirkab sular  

Təsərrüfat-

məişət  

Istehsal və emal müəsisələri 

  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ph

KCl 

7,2 

7,2 

5,1 

7 

5,3 

6,9 

6,5 

5,9 

7,3 

8,2 

6,6 

Asılı 

maddələr 

50-60  160 

2300  1215  103 

290 

40  551  198  - 

600 

Qalıq 

1000  600 

1250  1610  1210  2230  780 

600  500  700  1450 

HCO

3  

300 

350 

650 

962 

493 

641 

517 

465  386  - 

1281 

Cl 

80 

70 

80 

180 

63 

190 

128 

84 

878  170  126 

SO

4 

100 

80 

230 

141 

285 

170 

177 

215  112  125  854 

C  

60 

55 

60 

195 

118 

280 

49 

55 

44 

30 

53 

g 

25 

25 

80 

65 

49 

84 

101 

104  39 

30 

81 

Na 

100 

90 

80 

240 

80 

175 

85 

79 

104  45 

46 

K

2

0 

15 

20 

130 

75 

160 

85 

73 

9 

17 

1 

66 

NH

4 

5 

15 

50 

16 

15 

49 

34 

7 

8 

55 

358 

N

ümumi 

15 

40 

200 

52 

60 

107 

46 

14 

14 

89 

387 

P

2

 O

5 

5 

8 

40 

2,5 

4 

30 

4 

0,5 

1,8 

27 

37 

XPK 

50 

350 

400 

200 

- 

1500  800 

600  330  360  500 

 

 

pH-ın qiymətinə  görə çirkab suları  qeyri-aqressiv (pH 6,5 – 8 ); zəif 

aqressiv  (pH  6-6,5;  8-9)  və  güclü  aqressiv  (pH  6-dan  kiçik,  9-dan  böyük). 

Asılı  maddələrin  qatılığına  görə:  zəif  qatılaşmış  (0-500mq/l);  orta  qatılıqlı 

(501-5000  mq/l),  qatılaşmış  (5001-30000  mq/l)  və  yüksək  qatılıqlı  (30000 

mq/l-dən çox).  

Çirkab  suların  təmizlənməsinə  qoyulan  normativlər:  asılı  maddələrin 

qatılığı  500  mq/l-dən  çox  olmayaraq;  pH  6,5-dən  aşağı  və  8,5-dən  yuxarı 

olmayaraq; çirkab axınların temperaturu  40

0

C - dən yüksək olmayaraq. 

Atılan çirkab sulara ekoloji tələbatlar 4.30 cədvəlində verilmişdir. 

---

420 

 

                 C

ədvəl 4.30 

Su hövzələrinə atılan çirkab suların ekoloji normativləri 

    

Göstəricilər  

                                          Xarakteristika  

 

 

Asılı maddələr  

Miqdarı 0,25 mq/l –i keçməməlidir.  Təbii mineralların miqdarı 

30  mq/l-dən  çox  olan  su  hövzələrində  çirkab  suların  tərkibində 

asılı  maddələrin  miqdarı  5  %-ə  qədər  arta  bilər.  Axarı  olan  su 

hövzələri  üçün  çökmə  sürəti  0,4  mm/saniyə  və  durğun  sularda 

0,2  mm/saniyədən  çox  olan  asılı  maddələrin  atılması  qadağan 

olunur.  

Üzən maddələr   Su  hövzəsinin  səthində  üzən  pərdə  və  mineral  yağ  ləkələri 

olmamalıdır.  

Qoxu, tam  

Xlorlaşmadan sonra və ya ardıcıl xlorlaşdırmada, su intensivliyi 

2 baldan yüksək olan qoxu və tama malik olmamalıdır.  

Rəngi 

Hündürlüyü 20 sm olan sütunda tapılmamalıdır 

Həll 

olmuş 

oksigen  

 Saat 12-yə qədər götürülmüş nümunədə ilin istənilən dövründə 

4 mq/l-dən az olmamalıdır.  

Xəstəlik 

yaradanlar  

Axınların  tərkibində  olmamalıdır.  Xəstəlik  törədiciləri  olan  çir-

kab suları təmizlənmədən sonra zərərsizləşdirilməlidir. Xəstəlik 

törədiciləri bioloji təmizlənmiş məişət çirkab sularının zərərsiz-

ləşdirilməsi  yolu  ilə,  koli-indeksi  i  1  l-də  3-ə  çatdırmaqla  nail 

olunur.  

Zəhərli 

maddələr  

Insan orqanizmi üçün zərərli olan qatılıqda olmamalıdır.  

Oksigenə 

biokimyəvi 

tələbat  

OBT

20

  20

0

C-də 3 mq/l-i keçməməlidir.   

   

Çirkab  suların  yol  verilən  atılmalarının  (YVA)  hesablanması,  çirkab 

suların ən çox  ortasaatlıq sərfinə görə aparılır g

ç

  (m

3

/saat), həm  də  I və  II  

kateqoriyalı  su  hövzələri  üçün  YVA  (q/saat)  YVA  (q/saat)  aşağıdakı  bəra-

bərliklə təyin olunur: 

 

                           YVA = g

ç

 

. 

C

ç

                                           (4.16) 

 

burada C

ç

 – çirkab sularda çirkləndirici maddələrin qatılığı , q/l. 

Çirkab sular çaya atılarkən nəzarət olunan yerdə çirkləndirici maddə-

lərin qatılığını proqnozlaşdırmaq üçün C

qat

 (mq/l) V.A. Frolov və İ.D. Rod-

zuller metodundan istifadə etmək olar: 

 

             C

qat

 = (g

çq

 

.

 C

çq

 + ς

.

 g

çay

 

.

 C 

çay

) / (g

çq

+  ς

 .

 g

çay

)            (4.17) 

burada, g

çq

 və g

çay

 – uyğun olaraq, çirkab suyun və çayda suyun sərfi, 

m

3

/saat;  C

çq

  və  C

çay 

-  uyğun  olaraq,  çirkab  suyunda  çirkləndirici  maddənin 

---

421 

 

qatılığını və çayda onların axıdıldığı yerdən yuxarıda çirkləndirici maddənin 

qatılığını göstərir, mq/l; ς- qarışma əmsalı aşağıdakı tənliklə təyin olunur: 

       

                      ς  = (1- β) / [1+(g

çay

 . β) /g

çq

]                                   (4.18) 

 

burada , β = exp (-α . L

1/3

),                                                            (4.19) 

 

Hansı ki,  α  su axınının hidroloji rejimini xarakterizə edir: 

 

                       α  =   k

ç

 .  θ [ (0,005v . h) / g

ç

 ]

1/3

                                    

(4.20) 

 

Burada,  L  –  çi  rkab  suyun  atıldığı  yerdən  nəzarət  suyun  nümunəsi 

götürülən  yerədək  məsafə,  m;  k

ç

  –  çirkab    suyun  atıldığı  yerdən  asılı  olan 

əmsal k

ç

 = 1 (sahildən atılarkən), k

ç

 = 1,5 (çay yatağının dərin yerindən axan 

sulara  atılarkən);  θ  -    çayın  əyilmə  (təzyiqi)  əmsalı;  məsələn,  Don  –  2,6; 

Volqa – 1,24; v  - çirkab suyun atıldığı  yerdən nəzarət nümunəsi götürülən 

yerə qədər olan məsafə çay axınının orta sürəti, m/san;  h- həmin məntəqədə 

çayın orta dərinliyi, m.  

Misal.  Nitratla  çirklənmiş  su  sahildən  atılarkən  çayın  nəzarət  (yox-

lama) nümunəsində nitratların gözlənilən qatılığını təyin etmək tələb olunur: 

lkin  məlumatlar.  g

ç

  =  0,3  m

3

/san;  g

ç 

=  17m

3

/san;  nitratların  qatılığı: 

çirkab  su  atılan  yerdən  yuxarıda  -  8  mq/l;  çirkab  suyunda-  76  mq/l;  L  = 

1000 m; v  = 0,9m/san; h =  1,6 m; k

ç

=1;  θ  = 1,2. 

Həlli: (4.20) bərabərliyinə görə α = 1.1,2. [(0,005 x 0,9 x 1,6)/0,3]

1/3

 = 

0,35.  (4.19)  formuluna  görə  β  =exp(-0,35  .  1000

1/3

)  =  0,03.  parametrini 

tapırıq. (4.18) formuluna görə qarışma əmsalını  ς = (1- 0,03) / [(1+(17.0,03) 

/  0,3]  =  0,36.  (4.17.)  formuluna  görə  çay  axınını  yoxlanılan  yerində  nitrat-

ların qatılıqını təyin edirik : 

 

C

qat

= (0,3.76 + 0,36 . 17 . 8) / (0,3 + 0,36 . 17) = 11,2 mq/l, 

 

başqa sözlə YVQ-dan (10mq/l) yüksək olması gözlənilir.