M ü n d ə r I c a t

Gübrə kimi dəyərinə görə çirkab suların yararlığının qiymətləndirilməsi. 

                                                                                                                              

Çirkab 

suların 

kateqoriyası 

gübrəlik 

dəyərinə görə  

 

 

Çirkab 

suların 

əsas növləri  

 

Çirkab sula-

rında  qida 

elementləri-

nin miqdarı  

Məhsulla  aparıl-

mış biogen mad-

dələrin 

çirkab 

sularla  suvarma 

nəticəsində kom-

pensasiyası 

 

Gübrənin 

əlavə  veril-

məsinə  töv-

siyyə 

 

 

 

Yüksək  

Kraxmal,  hidroliz, 

biokimyəvi,  yağ-

pendir  bişirmə  və 

spirt  zavodlarının, 

ət  kombina  tları-

nın,  heyvandarlıq 

komplekslərinin    

 

 

Azot ˃ 100 

Kalium˃ 70 

Fosfor ˃ 30 

 

 

100 %-dən artıq  

Torpağın 

münbitliyi 

nəzərə  alın-

maqla  fosfor 

gübrəsi  veril-

məsi 

tələb 

olunur 

 

 

Orta  

Çəkər, maya, pivə, 

konserv  zavodları-

nın,  kimya  səna-

yesinin,  kiçik  ya-

şayış 

məntə-qə-

lərinin  

 

Azot:50-100 

Kalium:30-70 

Fosfor: 10-30  

 

 

 

50 – 100 % 

Torpağa  mi-

neral  gübrə-

lərin yarı nor-

masının  ve-

rilməsi  tələb 

olunur. 

Aşağı  

Şəhər  və  qəsəbə 

suları  bioloji  tə-

mizlənmədən  son-

ra, 

toxuculuq 

kombinatları 

və 

sellüloz-kağız  sə-

nayesinin  şərti  tə-

miz suları  

 

Azot 50-ə  

Kalium  30-a 

Fosfor  10-a   

qədər 

 

 

50 %-dən az  

Praktiki  ola-

raq 

mineral 

gübrələrin 

tam  norması 

tələb olunur.  

 

Ərzaq  sənayesi  və  təsərrüfat-məişət  müəsisələrindən  çirkab  suları 

yalnız mexaniki və bioloji təmizləmədən sonra istifadə olunur, hansı ki, süni 

yolla aerotenklərdə  və təbii yolla bionohurlarda həyata keçirilir. 

Suvarmada istifadə olunan İBM komplekslərindən heyvandarlıq axın-

ları  95%-dən  az  olmayan  nəmliyə  malik  olmalıdır,  donuzçuluq  komplek-

sində  isə  98%-dən  az  olmamalı,  bərk  qarışıqlar  və  uzunlifli  qarışıqlar  2,5 

---

424 

 

mm-dən böyük olmamalıdır.  Ümumi azotun yol verilən qatılığı təbii - iqlim 

zonasından və becərilən bitkidən asılı olaraq müəyyən olunur (cədvəl 4.33).     

                     

Cədvəl 4.33 

Heyvandarlıq axınlarında ümumi azotun yol verilən qatılığı, mq/l. 

 

Çoxillik  dənli  ot-

lar ikinci və həya-

tının  sonrakı  illə-

rində  

Çoxillik  dənli  otlar  çıxış-

dan  60  gün  sonra  (yonca, 

hibrid  yonca),  birillik  otla-

rın qarışığı (paxlılarsız)   

 

Dənli bitkilər, qar-

ğıdalı  

 

Şəkər çuğundu-

ru, günəbaxan  

Ifrat və kifayət qədər nəmliyi olan zona 

1500 

1000 

800 

500 

Kifayət qədər nəmliyi olmayan zona 

700 – 800 

500 

400 

250 – 300 

 

Damcı  və  şırımlarla  suvarma  normaları  çirkab  sularda  kimyəvi  ele-

mentlərin  miqdarını  nəzərə  almaqla  hesablanır.  Suvarma  norması  -  1  ha 

torpağa bir suvarmada verilən suyun həcmi (m

3

). Illik  suvarma norması -1 

ha  torpağa  bir  vegetasiya  müddətində  verilən  suyun  həcmi  (m

3

).  Suvarma 

norması  adətən  bitkinin  suya  tələbatına  (çatışmamazlığına)  uyğun  gəlir, 

hansı ki: 

D

w 

= B – E  formuluna əsasən hesablanır. Burada, B – optimal sudan 

istifadəyə tələbat, mm;  E – faktiki buxarlanma, mm.  

Az miqdarda minerallaşmış çirkab suları ilə suvarma rejmini hesabla-

yanda  suya  təlabatla  aparılır,  biogen  maddələrin  yüksək  miqdarında  isə 

torpaqda qida elementlərinin balansını nəzərə almaqla hesablanır.        

Çirkab  sularla  gübrələmə  suvarmalarının  illik  norması  Q

çs 

(m

3

/il) 

aşağıdakı formula ilə hesablanır: 

 

                                                

m

NPK

m

çs

U

C

P

Q

3

10



                              (4.22) 

 

burada,  P

m   

-  planlaşdırılmış  məhsuldarlıqda  kənd  təsərrüfatı  bitkiləri 

ilə  azot,  fosfor  və  kalium  daşınması  (çıxarılması),  kq/ha;  C

NPK 

-  axınlarda 

azot,  fosfor  və  kaliumun  qatılığı,  mq/l;  U

m 

-  azotun  (U

m 

=  0,6  -  0,7), 

fosforun (U

m

 = 0,6 – 0,7) və kaliumum (U

m 

= 0,6) istifadə olunma əmsalıdır.  

İstifadə  olunma  əmsalı  suvarma  üsulundan  və  texnikasından  asılıdır. 

Məsələn, yağdırma üsulunda ammonyak uçur, buna görə də azot üçün U

m 

= 

0,85 olur. 

---

425 

 

Əgər  axınların  yüksək  gübrəlik  dəyərliliyi  səbəbindən  illik  suvarma 

norması  suvarma  normasından  az  olarsa,  onda  fərqi  təmiz  su  verməklə 

təmin edirlər. İllik suvarma normasını vegetasiya və qeyri - vegetasiya nor-

malarına bölmək olar. Vegetasiya suvarma norması 1,5-2 m torpaq qatının, 

qrunt  sularının  yerləşməsinin  dərinliyini  nəzərə  almaqla,  su  saxlama  qabi-

liyyətinə görə təyin olunur.     

Çirkab suları ilə suvarmanı sanitar - gigenik tələbatlara uyğun həyata 

keçirmək lazımdır. Belə  ki,  heyvandarlıq axınlarını istifadə etdikdə, suvar-

ma sahəsi yaşayış yerlərindən, dəmiryol və avtomobil yollarından, istehsalat 

binalarından  25-30  m  (səthi  suvarmada),  yağış  yağdırma  üsulu  ilə  suvar-

dıqda isə 100 - 200 m uzaqda yerləşdirmək lazımdır.  

Çirkab  suların  və  heyvandarlıq  axınlarının  suvarılan  ərazidən  kənara 

və su hövzələrinə  atılması qadağandır.    

Misal.  Qələviləşmiş  qara  torpaqlarda  yazlıq  buğdanın  səthi  suvarıl-

masında  peyin  axınları  ilə  gübrələmə  suvarmasının  illik  normasını  təyin 

etmək tələb olunur.