M u n darij a

JAMShID G`IYoSIDDIN AL-KOShIY 
O`rta Osiyolik atoqli matematik va astronom. To`liq ismi Jamshid Ibn Ma'sud Ibn 
Maxmud G‘iyosidin al Koshiy.
Taxminan 1430 yilda Samarqandda vafot etgan. Uni «Koshoniy‖ ham deb atashadi, 
chunki u Eronning Koshon shahrida tug`ilgan.
Koshoniyning tarjimai holi haqida deyarli ma'lumotlar yo`q. Ba'zi matematika 
tarixchilarining yozishiga qaraganda u boshlang`ich ma'lumotni o`z ona shahri Koshiyda 
olgan. XV asrda Koshon ancha rivojlangan shahar bo`lgan. U o`zining olimlari, ayniqsa 
qo`li gul ustalari bilan birga sharqda dong taratgan. O`rta asr olimlari singari Koshiy ham 
fanning juda ko`p sohalari bilan shug`ullangan. U qiziqqan fanlar qatorida meditsina ham 
bo`lgan. Koshiyni Ulug`bek o`zining astronomiya maktabida ishlashga taklif qilgan. 
Astronomiya maktabi uchun ilmiy kadrlar zarur edi. Koshiy Ulug`bek madrasasida 
Astronomiya va matematikadan dars berdi. Bir vaqtning o`zida u Ulug`bek maktabida 
olib borayotgan ilmiy ishlarda ham ishtirok etdi. U ilmiy ishlarning yakuni sifatida 
"Hisob kaliti", "Aylana haqida risola", "Vatar va sinus haqida risola" nomli va boshqa 
ko`plab asarlarni yaratdi. Koshiyning matematika sohasida qilgan kashfiyotlari juda katta. 
Uning zamonida hisoblash ehtiyojlari uchun 60 li sanoq sistemasidan foydalanilar edi. U 
birinchi bo`lib o`nli kasrlarni kashf qildi va ular ustida amallar bajarishning qoidalarini 
ko`rsatib berdi.
Koshiyning ikkinchi kashfiyoti sonlardan p-darajali ildiz chiqarish amali edi. Koshiy 
Umar Hayyom asarlari orqali formulani ixtiyoriy natural darajalar uchun bilgan va undan 
ixtiyoriy sondan natural darajali ildiz chiqarishda foydalangan. Bu usul Koshiygacha 
bo`lmaganmi, degan savolga matematika tarixchisi P.Lukey bu usul kub ildiz chiqarish 
uchun Ahmad al- Nasafiyda uchrashini aytdi. Nasafiyda uchrashini aytadi. Lukey Nasafiy 
bilan Koshiy orasidagi davrda bu usul bilan Umar Hayyom shug`ullangan bo`lishi kerak 
deb taxmin qiladi. Lekin bu usulning istalgan natural p-lar uchun umumlashtirishi 
shubhasiz Koshiyga taaluqli.
Koshiyning "Aylana haqida risola" asari aylana uzunligining o`z diametriga nisbatan, 
ya'ni P-sonini hisoblashga bag`ishlangan. P-ning aniq qiymatini hisoblash bilan olimlar 
juda qadim zamonlardan boshlab shug`ullanishgan.

---

Koshiy P-ping qiymatini hisoblashda Arximedning usuli aylanaga ikki muntazam 
ko`pburchak chizishdan foydalanadi. U muntazam (3.228) — ko`pburchakning 
perimetrini hisoblab, 2P ping oltmishli sanoq sistemasidan ushbu qiymatini keltirdi.
1 1 1 1
1016 609 2 6010
O`nli 
sanoq 
sistemasida 
u 
quyidagicha 
2P=6,2831853071795865 
yoki 
P=3,1415926535897932.
Koshiyning uchinchi asari — "Vatar va Sinus haqida risola" hozircha topilmagan. 
Lekin "Hisob kaliti" asarida eslatilishicha, Koshiyning bu asari ham matematikaning 
muhim muammolaridan bo`lishi — berilgan yoy va vatarga ko`ra uning uchdan birining 
vatarini anglashga, hozirgi belgilashlarda esa sin30 bo`yicha sin10 ni topishga 
bag`ishlangan.
Trigonometriyaning bu usuli matematikadagi juda ko`p masalalar bilan bogliq.
Birinchidan, u X3+g=rX ko`rinishidagi kub tenglamaning ildizlarini integratsion 
usulda hisoblash, ikkinchidan qadimgi klassik masala — burchak bissiktrissiyasi bilan 
bog`liq.
Yuqorida eslatganimizdek Koshiy Ulug`bekning Astronom maktabida olib borilgan 
matematik hisoblash ishlarida faol qatnashgan, o`zi ham astronomiyaga oid bir nechta 
asarlar yozgan. Ammo uning asarlari bizgacha etib kelmagan.
Xulosa qilib aytganimizda Al Xorazmiy, Ulug`bek, Farobiy boshqa bir qancha 
allomalarimiz qatorida Koshiy ham o`zining bir qator matematikaga oid asarlarini yozdi. 
G‘iyosiddin Koshiy nafaqat matematikaga oid, balki astronomiyaga oid ham asarlar 
yaratdi. U hamma fanlarga qiziqadi va mukammal o`zlashtiradi.
G‘iyosiddin Koshiyning asarlari hozirgi kunda ham qo`llanilmoqda.
Ayniqsa uning matematik asarlari matematik olimlar uchun juda foydali bo`lmoqda.