ZİBEYDƏ XANIM
Xaqan Fətəli şahın qızlarından olub, onun Mahafərin xanım adlı zövjəsindəndir. Aqil ariflərdən və kəramətli şairlərdən hesab olunmuşdur. İzədüddövlə Sultan Əhməd Mirzə onun tərjümeyi-halı ilə əlaqədar belə yazır:
«Zibeydə xanım öz əsrinin Zibeydəsi idi. O, mərhum Hajı Mirzə Əlinağı Həmədaninin müridlərindən olub, arif qadınlar jərgəsində seçilirdi. 60 yaşına qədər iyirmi dəfə Ətəbata, on dəfə Məşhədə getmişdir və heç bir zahiri ziynətdən istifadə etməmiş, müqəddəs Ətəbatda, İraq və İran ziyarətgahlarında olarkən, xəstə zəvvarlara, kasıblara göstərdiyi yardımı səxavətli olan bu xanımı məşhurlaşdırmışdı. Hər il öz əmlakından əldə etdiyi mənfəətin müəyyən qədərini ehtiyajı olanlara bağışlayırdı. Onun xeyirxahlığı barədə çox danışırlar və mən də müşahidə etdiyimi söyləmək istərdim. Bir dəfə Məşhədi-Müqəddəs ziyarəti zamanı bu xanımla yol-yoldaş idim. Hava çox isti idi. Yolda xəstə zəvvarlardan iki nəfərin buza ehtiyajı oldu. Mənim abdarımın yanında bir qədər buz vardı. Şahzadə xanım xəbər göndərərək xəstələr üçün buz istədi. Bir qədər göndərdim. İkinji dəfə adam göndərib, yenə buzdan istədikdə, dedim ki, hava istidir, buz özümüzə lazımdır. Javab gəldi ki, buz xəstə yol yoldaşlarımıza vajibdir, müzayiqə etməyin, sabah sizə xeyli buz çatajaq. Mən buzu verdim, lakin heç güman etmirdim ki, bu tezliklə buz əldə olanajaq. Sübh tezdən Nəyyirüddövlə Pərviz Mirzə /Səbzəvar hakimi/ bizim yanımıza gəlib, özü ilə xeyli buz gətirdi. Mə onun xeyirxah bir insan olduğunu yəqin etdim, şahzadənin bu işinə heyrət etdim.
Bildim ki, bu qadın xeyirxah əməl sahibi olan insandır. Bir dəfə də Məşhəddə ziyarət etmək üçün onun hüzuruna getdim. Orada tənbəkinin keyfiyyətsiz, pis olduğunu gördükdə, bir kisə yaxşı tənbəki göndərdim. Üç gündən sonra mərhum Asəfüddövlə vasitəsilə mənə üç kisə tənbəki göndərmişdi. Xülasə o, xeyixah əməlləri ilə tanınmış şahzadə xanım idi. Oğlu Hüseyn xan Hüsamülmülk, İran dövlətinin böyük əmirlərindən biridir və Kirmanşahın hakimi-Əmir-tuman /diviziya komandiri – H.T./ mənsəbindədir ki, Zibeydə xanımın həyat yoldaşı olan Rüstəm xan Qaragözlünün oğlu Əlixan Nüsrətülmülkdəndir. Onun xeyriyyəçilik fəaliyəti Tajabad kəndində zəvvarlar üçün tikdirdiyi karvansara binası, xəstələrə həkim göndərmək kimi işlərdə, Rəvan /İrəvan – H.T./ yaxınlığından axan böyük çayın üstündə bir körpü tikdirməsi, həmədanda Yəhya İmamzadəsini tikdirməsi, məşhur Baba Tahirin dəfn olunduğu yerin işıqlandırılması və başqa işlərdə özünü göstərir. Zibeydə xanım hər il öz mülkü olan Laləçin kəndindən 2 danq /1 danq əmlakın altıda birinə bərabərdir – H.T./ vəqf edir, bundan hasil olan məbləği Kərbəlayi-Müəllada təziyəyə sərf edirdi. Zibeydə xanım «Jahan» təxəllüsü ilə şeir yazırdı. Aşağıdakı şeirlər onun təbindəndir:
Qoftənd xoş dərquşi-del çun aşeqi, divane şou,
Gər vəsli-u xahi ze xod bigane şou, bigane şou.
Dər eşqe u gər sadeqi bayəd besuzi xiştən,
Dər şoleyi-eşqəş, dela pərvane şou, pərvane şou.
Əndəre del hər arefi zin mey bovəd meyxaneha,
Xahi, dela, aref şəvi, meyxane şou, meyxane şou.
Tərjüməsi:
Deyirlər, xoşdur aşiqsənsə, ürəyə qulaq asıb divanə ol,
Əgər onun vəslini istərsən, özündən biganə ol, biganə ol !
Onun eşqində sadiqsənsə, gərəkdir yanasan,
Ey ürək, eşqinin şöləsində pərvanə ol, pərvanə ol!
Hər bir arifin bu meydən qəlbi meyxanələrdir,
Ey ürək, arif olmaq istərsənsə, meyxanə ol, meyxanə ol !
Və yaxud:
Dər şəbi-hijran qodazəm həm, ço şəm,
Ruze vəslət sərəfrazəm həm, ço şəm.
Dər rəhət istadeəm əz ruyi-şövq,
Ta beyayi jan bebəzəm həm, ço şəm,
Əz qəmət ba atəşi-hijran həmi,
Ke besuzəm, ke besazəm həm, ço şəm.
Tərjüməsi:
Hijran gejəsi şam kimi yanıram,
Vüsal günü şam kimi şölələnirəm.
Yolunun üstündə şövqlə dayanmışam,
Ta ki, gələsən şam kimi əriyib yox olum.
Sənin qəmindən hijran odu ilə,
Şam kimi yanıb, şam kimi əriyirəm.
Və yaxud:
Xahəm əz saqi məhvəş ta nümayəd lütfi-amm,
Hər zaman rizəd bekam xoşki-mən jami digər.
Gər çe nətəvan ləngeləngan pa nəhəm dər kuyi-dust,
Lütfi-u gər şamil ayəd mey nəhəm kami digər.
Tərjüməsi:
Aya bənzər saqidən istərəm ki, insanlara lütf etsin,
Hər zaman mənim qurumuş boğazıma da mey töksün.
Dostun kuyinə axsaya-axsaya ayaq qoya bilməsəm də,
Onun lütfünə görə heç olmasa bir addım
getməyə çalışaram.
Və yaxud:
Dorr deh bemən, ey saqi, zan mey do-se peymane,
Kəz suze dərun quyəm şeri do-se məstane.
Xahəm ke dər in məsti xod niz rəvəm əz yad,
Qeyr əz to nəmanəd kəs, nə xiş və nə bigane.
Əz eşqi-ruxi-janan koşte əst jahane heyran,
Məstanə soxən quyəd in aşiqi-divane.
Tərjüməsi:
Ey saqi, o meydən iki-üç qədəh dürr ver mənə,
Ki, yana-yana iki-üç məstanə şeir deyəm.
İstərəm ki, bu məstlikdə özümü də unudam,
Nə özümü, nə özgəni, təkjə səni xatırlayam.
Heyran jahan jananın eşqi üzündən ölmüşdür,
Məstanə söz deyir bu divanə aşiq.
Müəllif deyir:
Zibeydə xanım bu kitabın yazıldığı vaxt, bu axır vaxtlarda /hijri 1305/1887/88/ vəfat etmişdir. Onun yaxşı adı və xeyirxah əməlləri isə yaşayır. Allah ona rəhmət eləsin !
ZİBEYDƏ İSTAMBULİ
«Tarixe Muradi»də yazıldığı kimi bu qadın Əsəd əfəndi ibn İsmayıl əfəndi Şeyxülislamın qızı və İstambulun məşhur xanımlarındandır. Fiqh elmində, lüğət və ədəbiyyatda bajarıqlı idi. Farsja və türkjə gözəl şeirlər söyləyirdi və hijri XII əsrdə yaşamış sultan və vəzirləri mədh edirdi. Çox vaxt mütaliə ilə məşğul olurdu. Öz şeirlər divanını tərtib etmişdir. Atası Əsəd əfəndi və qardaşı Şeyxülislam Şərif əfəndi de şeir yazdıqları üçün onların da divanlarını öz «Divan»ı ilə birlikdə tərtib edərək, bir jilddə birləşdirmişdi. Ata, oğul və qızın kitabı kalliqrafik xətlə yazılmışdır. Əvvəljə Əsəd əfəndinin sözləri, sonra Şərif əfəndinin beytləri, axırda isə Zibeydənin «Divan»ı verilmişdir. Müşarüleyhəni dövrünün qabaqjıl adamlarından olan Dərviş əfəndiyə ərə vermişdilər. Oğlu «Fitnət» təxəllüslü olub, o da məşhur şairlərdən sayılır. Bu qadın hijri 1194-jü ilin zülqədə ayında vəfat etmişdir və Eyyub qəbiristanında /1780, oktyabr/ dəfn olunmuşdur.
Zibeydə İstambuli haqqında «Tarixe Muradi» əsərinin yazdığı bu qədərdir. Amma ədibi-fazil Məhəmməd Zehni əfəndinin, «Məşahirün nisa» kitabının müəllifinin əqidəsinə görə «Fitnət» həmin Zibeydənin özüdür, Zibeydənin oğlu deyil. Tərtib olunmuş «Divan»lar isə mübahisəlidir.
ZİBÜNNİSƏ BƏYİM
Zibünnisə Bəyim Hindistan padşahı Teymurilərdən olan Aləmgirin qızıdır. Anası Şahnəvaz xan Səfəvinin qızı olmuşdur. Hijri 1048-ji /1638/39/ ildə anadan olmuşdur. Ərəb və fars elmlərini mükəmməl öyrənmiş, Allahın kəlamı olan Qurani-məjidi gözəl nəstəliq, şikəstə və nəsx xətləri ilə bir neçə nüsxə yazaraq hifz eləmişdir. O, gözəl xəttə sahib idi. Elm və fəzilət əhli ona ehtiram bəsləyirdi, onun adına bir çox risalə və kitablar yazılmışdır. Müşarileyhə hijri 1113-jü /1701/02/ ildə rəhmətə getmişdir. Deyirlər ömrünün axırınadək tək yaşamışdır, ərə getməmişdir. Bir divan bitirmişdir. Bu bir neçə şeir həmin divandandır, onun təbindədir:
Xiz-o gereşme riz kon,
Nərgisi-nimməstra.
Əz təha jam jore dəh,
Saqiyi-meypərəstra.
Bəhre şəhadət jahan,
Yek niqahi-to bəs bud.
Qormi-qəzəb çe mikoni,
Qəmzeyi-tizdəstra.
Tab mədəh be torreat,
Bər del movkere məzən.
Bidəti-tazeyi-məne,
Qaedeyi-şekəstra.
Tərjüməsi:
Gəl ki, məstanə gözlərinlə,
Zərif baxışlarını səp.
Meypərəst saqiyə də,
Jamın dibində bir qurtum ver.
Sənin birjə baxışın,
Bütün jahana dəyər.
Sənin qəmzən qarşısında,
Qəzəb qədəri heç nədir.
Qıvrım tellərə toxunaraq,
Ürəyi injitmə…
Və yaxud:
Əlaje təşnegiyəm key şəvəd ze atəşi-eşq,
Bovəd bərabər yek qətre rudi-Nili-məra.
Kojast jezbeyi-eşqi ke əz diyari-xerəd,
Konəd birun, bin, ey Mahizər, meyli-məra.
Tərjüməsi:
Nə vaxt eşq atəşindən,
Yanğıma əlaj olajaq?
Mənə Nil çayının bir qətrəsinə bərabər olar.
Hardadır o eşq jazibəsi ki,
Ey Mahizər, ağıl diyarından
Məni çıxarsın.
ZİVƏR
Zivər şirin ləhjəli şairə olmuşdur. Əsli Şamlu tayfasından olub, Əli Şükür vilayətinə köçərək orada məskən salmışdır. Qəzəl və heja vəznində lirik şeirlər yazırdı. Şeir xəzinəsi zəngin olmuşdur. Amma onun vətən əhli təmiz olmadığından bunlar arada itmişdir. Bu iki-üç şeir onundur:
Dur bad əz tən səri ke arayəşdari nəşod,
Kur be çeşmi ke ləzzəti-bin didari nə şod.
Heyf əz əmmameyi-zahid ke ba səd piç o tab,
Reşteyi-təzvir kəşt o tari-zünnari nəşod.
Dər diyari-dusti biqədriyi-Zivər, bebin,
Pir şod Zibünnisa u ra xiridari nəşod.
Tərjüməsi:
O baş bədəndən ayrı olsun ki, onu bəzəmək
mümkün deyil,
O göz kor olsun ki, görmək qabiliyyəti yoxdur,
Heyf zahidin əmmaməsinə ki, yüz dəfə dolanır,
Bu isə onun yalançı olmasına dəlalət edir.
Dostluq diyarında, Zivər, ədalətsizliyə bax,
Zibünnisə qojaldı, onu alan olmadı.
ZÖHRƏBƏYİ AĞA
Səmərqənd valisi, Mirzə Sultanəli Gürganinin anasıdır. Bu qadın Məhəmməd xan Şeybaniyə aşiq olubmuş. Ona görə də bəhanə etdi ki, güya oğlu Sultanəli ağıldan zəif olduğundan Səmərqəndi döyüşsüz-filansız Məhəmməd xan Şeybaniyə təslim etmişdir. Amma Şeybani xanın bu qadında gözü olmadığı üçün əlinə bəhanə düşdü və hüjum edərək Mirzə Sultanəlini öldürdü. Sonra Səmərqəndin nüfuzlu adamlarını, o jümlədən Xajə Qütbəddin Yəhya və başqalarını əsir edib öldürdü. Arzusuna çatmayan Zöhrəbəyi Ağa yenidən Səmərqəndə sahib oldu.
ŞƏXS ADLARI GÖSTƏRİJİSİ
Abbas Mirzə Naibüssəltənə – 21, 40
Afaqi – 11
Ağabajı – 11, 12
Ağabəyim – 14
Ağa Bikə – 14
Ağa Kuçek – 15
Ağbaş – 15
Ağbəyim – 15
Ağ Quri Bəyim – 11
Ağsoltan Xanbikə – 16
Aişə bint Məhəmməd – 16
Aişə Hübbi – 16
Aişə Səmərqəndi – 18
Ani Fatimə xanım – 19
Aramjan Bəyim – 20
Arslan Xatun – 20
Asiyə xanım – 20, 21
Azdeh Xatun – 21
Bağdad Xatun – 21
Bədrnisə xanım – 22
Bəhruzə xanım – 22
Bəyim Dəhləvi – 23
Bəyim Rəşheyi-Kaşani – 23
Bəyimjan xanım – 24
Bəzmi-Aləm – 25
Bibi – 25
Binti Xudaverdi – 26
Jahan – 26
Jahan xanım – 26
Jahan Xatun – 27
Jahanara Bəyim – 27
Jahani – 28
Janan Bəyim – 28
Janfəda Qadın – 29
Jəmilə – 29
Dilrəs Banu Bəyim – 30
Dilşad – 30
Dilşad Ağa – 30
Dilşad Xatun – 31, 32
Dövlət Banu Bəyim – 33
Dövlət Xatun – 33
Dürri-Şahvar xanım – 33
Ədhəm Jasi – 33
Əfaf – 34
Əkə Bikə (Əmir Teymurun qızı) – 34
Əkə Bikə (Uluq bəy Gürganinin qadını) – 35
Ələmşah Bəyim – 35
Ərjümənd Banu Bəyim – 35
Əsma İbrət – 36
Fatimə Ani – 36
Fatimə binti-İbrahim – 36
Fatimə əl-Fəqihə – 37
Fatimə xanım – 38
Fatimə Şəbsəfa Qadın – 39
Fəxri – 39
Fəxrijahan xanım – 40
Fəxrüddövlə – 40, 41
Fəxrülmüluk – 41
Fəridə şairə – 41
Fitnət – 42
Fitnəm xanım – 43
Gövhər bəyim Azərbayjani – 44
Gövhər xan Sultan – 45
Gövhər xanım – 45
Hajı Gövhər xanım – 46
Hajı Qadın – 47
Həbibə xanım – 48
Həlimə Binti-Məhəmmədsadiq – 48
Həliməbəyi Ağa – 49
Həmidəbanu Bəyim – 49
Həyat xanım – 50, 51
Həyatünnisə Bəyim – 51
Hübbi Qadın – 51
Xanzadə – 52
Xatun – 52
Xazənüddövlə və ya Gülbədən bajı – 53
Xədijeyi-bintül-məlik – 54
Xədijeyi-Səljuqiyyə – 54
Xədijə xanım – 53, 54
İffət – 55, 56
İffət, ya İffəti – 56
İffətüssəltənə – 56
İslam Ağa – 57
İsmət – 57, 58
İsmət bəyim – 58
İsmət, ya İsməti – 58
İsməti – 59
Qadınjıq Ana – 59
Qaziyə Xatun – 59, 60
Qəmər – 60
Qonjişk – 60
Qürrətüleyn – 61
Lalə Xatun – 61, 62
Leyli – 63
Leyli xanım – 64
Mahçiçək Bəyim – 65
Mahəm Ana – 64
Mahimülk Xatun – 65,66
Mahpeykər Sultan – 66-67
Mahtaban xanım – 67-69
Mehri Xatun – 69, 70
Mehrmah Sultan – 70, 71
Məal Xatun – 71, 72
Məhsəti – 72-75
Məxfi – 75-77
Mələk – 77
Məliki-Ustə – 77-79
Mərd Xatun – 79
Məsturə – 80
Misirli xanım – 80, 81
Nəfisə Sultan – 81, 82
Nəsiba – 82
Nihali – 82-83
Nilüfər xanım – 83-85
Nurbanu – 85
Nurjahan Bəyim – 85-87
Padşah Xatun – 87, 88
Pərixan xanım – 88
Pərtov Piyalə – 89
Rabiyeyi-Jilaniyyə – 89, 90
Rəvidə xanım – 90
Sahibə – 90-91
Seti Xatun – 91
Setitə Xatun – 91, 92
Seyyidə – 92-93
Səfiyyə – 93, 94
Səfiyyə Xatun – 94, 95
Səfiyyəyi-Zahidə – 95
Səfvət – 95, 96
Sərvijahan xanım – 96
Sidqi Ümmətullah Qadın – 96
Sirri xanım – 97-99
Sittul-üləma – 99, 100
Sultan – 100, 101
Sultanbəxt – 101
Sultan Rəziyyə – 101, 102
Sultan şah – 104, 105
Şahbaz – 102, 103
Şahjahan – 103, 104
Şah Sultan – 104, 105
Şəjərəddürr – 105-112
Şəhrəbanu xanım – 113
Şəkərparə – 114
Şərahə – 112
Şərəf xanım – 112, 113
Şərifə xanım (Buşnaq) – 113
Şişəd – 115
Şükuhüssəltənə – 115
Tajlı xanım – 115
Tavus xanım – 116-120
Teyyibə – 121, 122
Tərxan Xədijə Sultan – 122
Tuti qadın – 122, 123
Türkan Xatun – 123
Türkan Mələki – 123
Ümmətullah – 123, 124
Ümmi Sultan – 125, 126
Vəfa – 126
Yasəminə əs-Siravəndiyyə – 126, 127
Zeyfə Xatun – 127
Zeynəb bint əl-Məlik – 128
Zeynəb Xatun – 128, 129
Zəfər xanım – 129
Zibeydə Ağayi Jəlair – 129
Zibeydə xanım – 129-133
Zibeydə İstambuli – 133
Zibünnisə Bəyim – 133, 135
Zivər – 135, 136
Zöhrəbəyi Ağa – 136
JOĞRAFİ ADLAR GÖSTƏRİJİSİ
Amasiya – 128
Anadolu – 67, 83
Avropa – 68
Azərbayjan – 106
Bağdad – 31, 99, 101
Beynültaqeyn – 82
Bəhriyyə – 109
Bəlx – 32
Bəstam – 113
Bxopal – 103
Buxara – 65
Bursa – 71, 85, 124
Bürji-Əhmər – 111, 112
Bürujerd – 77
Jəbəl (qala) – 108, 125
Çaldıran – 22, 115
Çin – 78
Davud paşa (məhəllə) – 105
Darülxülafə – 67
Darüssəltənə – 111, 116
Dehli – 27, 28, 34, 101, 102
Dəməşq – 32, 60, 79, 106, 107
Dəmiyat – 106, 109
Diyarbəkir – 70, 97, 99
Eyyub – 105
Ədirnə qapısı – 71, 96
Əkbərabad – 35
Ərdəbil – 49
Əskidar – 67, 71, 85, 94
Ətəbat – 20, 99, 129
Fars – 121
Fransa – 106, 107
Herat – 14, 25
Hələb – 37, 38, 127
Həmədan – 29, 93, 112, 126, 130
Hindistan – 27, 33, 35, 65, 75,
101, 103, 134
Hüma – 59
Xani-Validə – 114
Xorasan – 20, 55,65,123
Xürrəmabad – 33, 87
İbrim – 114
İraq – 93, 99, 129
İraqi-Əjəm – 14
İran – 16, 30, 68, 102, 129
İrəvan – 130
İsfahan – 116
İskəndəriyyə – 26
İslambəkirşah – 103
İsmailiyyə – 38
İspaniya – 129
İstanbul – 16, 19, 25, 29, 36, 41,
43, 67, 69, 82, 89, 94,
95, 96, 99, 105, 122,
123, 133
İstifun (dağ) – 78
Kabil – 65
Kaşan – 37
Kazimeyn – 22
Kərbəlayi-Müəlla – 69,131
Kərduçin – 87
Kirman – 61, 87, 89 ,90, 113,
115
Kürdüstan – 92
Qahirə – 109
Qarabağ – 11, 12
Qara dəniz – 67
Qəltə – 124
Qəndəhar – 65
Qəstimun – 128
Qəznə – 65
Qəzvin – 88
Qobur üs-Salehin – 38
Qum – 11, 14, 90
Qüdsiyyə – 34
Laləçin – 130
Mədineyi-Münəvvərə – 94
Məkkeyi-Mükərrəmə – 29
Mənsurə – 107, 108, 109
Mərv – 65
Məşhəd – 129, 130
Mosul – 123
Misir – 26, 52, 80, 81, 105,
106, 107-111, 125, 128
Nəjəfi-Əşrəf – 31, 69
Osmanlı dövləti – 59,113
Rey – 92
Rəvan – 130
Rövzə (qala) – 108
Rum – 16
Saqqız adası – 114
Salihiyyə – 107
Səmərqənd – 18, 56, 58,136
Siravənd – 126
Sudan – 81
Şam – 60, 82, 91, 99, 105,
107, 110, 135
Şamaxı – 121
Şiraz – 34
Tajabad – 130
Taj-Mahal – 36
Tehran – 26, 116, 118
Təbriz – 26
Trabzon – 43
Vəqvaq (ada) – 78
Yengi Jame – 124
Yengi Şəhr – 19
Yəmən – 105
QEYDLƏR
-
Ətəbat – İraqda yerləşən beş müqəddəs şəhərə deyilir. Bunlar Ətəbə, Samirə, Kərbəla, Nəjəf, Kazimeyindir.
-
Nəxli-ərğə. An, xurma ağajı, qırmızı gül adı.
-
Əkrə /Aqra/ - XVI –XVII əsrlərdə moğollar imperiyasının paytaxtı olmuşdur.
-
Qəhqəhə qalası – İran Azərbayjanının Qaradağ mahalında /Ərdəbildən təqribən 150 km. Şimali-Qərbdə/ orta əsr müdafiə istehkamıdır.
-
Bu barədə dürüst məlumat üçün bax: S.M. Onullahi. Tajlı Xanım – Azərbayjan SSR EA Xəbərləri. Ədəbiyyat, Dil, İnjəsənət, 1981 № 1, s. 44-51.
-
Dürri-şahvar-iri mirvari deməkdir.
-
Teymurtaşlar – İranda /əsasən Gürgan əyalətində/ yaşayan türkdilli tayfa, qajarların bir qoludur.
-
Sultan Üveys /? – 1374/ Jəlairi hökmdari olmuşdur.
-
Hijri qəməri 757-ji il rəjəb, m. 1356-jı il iyun ayına bərabərdir.
-
Jəlairilər-jəlairi hökmdarları sülaləsi /1341-1431/ jəlairi tayfasından idilər. Banisi Şeyx Həsən Jəlairidir.
-
Kətm – sirr saxlama.
-
Darusar – əjzaçı
-
Siyər – həyat tərzi, hərəkət tərzi.
-
Məmlu – dolu.
-
Səmm – zəhər.
-
Səla – dəvət, çağırış.
-
Şeir h. 1300-jü /1882/ ildə İstanbulda çapdan çıxmış «İslam xanımları» kitabında dərj olunmuşdur.
-
Deyləm İranda yaşayan türk tayfasının adıdır. Əhalisi ölkənin şərqində məskundur. İran şahlarından biri islamdan əvvəl mövjud olan bu tayfanı Deyləm dağlarında yerləşdirmişdir. Qədim Yunan və Roma yazıçılarının Deyləm tayfası haqqında məlumatları olmuşdur.
-
Məlik Saleh Nəjməddin Eyyub Misirdə hakimiyyətdə olmuş Eyyubi sultanı Məlik əl-Kamilin böyük oğludur.
-
Bəhriyyə Uçok özünün türkjə yazdığı «İslam devletlerinde kadın hükmüdarlar» əsərində /rus dilinə tərjüməsi akademik Ziya Bunyadovundur/ Şəjərəddürrün öldürülməsi tarixini hijri 655-ji il 11 rəbiülaxir /1257, 28 aprel/ kimi göstərmişdir.
-
Fətin osmanlı şairlərindən olub, 1135-1270-ji /1722-1853/ illərdə yaşayıb-yaratmış şairlərin tərjümeyi-halını əhatə edən «Xatimətül-əşar» adlı təzkirə yazmışdır. Bu təzkirə «Fətin təzkirəsi» kimi məşhurdur. 1855-ji ildə «İstehkam alayları» litoqrafiyasında çap olunmuşdur.
-
Lubin Bosniyada Herseqovina sanjağına aid olan Mustarın 48 min gəz /1 gəz 94 sm. dir/ jənubi-şərqində yerləşən qəsəbənin adıdır.
-
İbn Həjər Əbülfəzl Şəhabəddin Əhməd ibn Əli Əsqilani /1371-1449 miladi/ şafei təriqətli mühəddis və fəqih alim, Misir tarixçisidir. İbn Həjər 1423-jü ildə Qazilər Qazisi adını almışdır. O, mühəddislik etmiş, 150-də artıq əsəri vardır.
-
Şəmsəddin Sami «Qamusül elam» məlumat ensiklopediyasında və Rzaəddin ibn Fəxrəddin «Məşhur xatunlar» əsərində Səfvətin hijri 1253-jü /1837/38/ ildə vəfat etdiyini yazırlar.
-
Xəlvətiyyə – Sufilər və dərvişlərin bir silsiləsinin adıdır. Osmanlı ölkəsində və onun ətrafında geniş yayılmış sufi firqələrindən biridir. Şeyx Osman əfəndi və İsmayıl Həqqi bu firqənin başçılarındandır.
-
Zöhd – Dinin qadağan etdiyi şeylərdə çəkinmək.
-
Səlah – yaxşılıq, sülh və asayiş.
-
Xatun /xatın/ - türkdilli xalqlarda hökmdar arvadına və şahzadə qızlara verilən addır.
-
Qurab – qarğa.
-
Rzaəddin ibn Fəxrəddin – Məşhur xatunlar, B., 1993.
-
Təkəllüf – nəzakət.
-
Təqərrüb – yaxınlaşma.
-
İldırım Bayazid /1354, yaxud 1360-1403/ Osmanlılar sülaləsinin türk sultanıdır.
-
Əfaf – mənəvi təmizlik, əxlaqi saflıq.
-
Əsfərain – Xorasanda şəhərdir.
-
Ələmşah bəyimi bəzən Aləmşah kimi yazırlar.
-
Əyyubilər Yaxın Şərqdə sülalədir. Əsasını 1171-ji ildə Səlahəddin qoymuşdur.
-
Fitva – fətva, bir məsələ haqqında mütfi, ya qazi tərəfindən şəriətə müvafiq verilən hökm, qərar deməkdir.
-
Meykədə – meyxanə
-
Jürə – qurtum.
-
Zəmm – eybini söyləmə.
-
Əhibba – dostlar.
-
Xətt – yeni çıxmağa başlayan saqqal.
-
Fərr – işıq, nur.
-
Pirəhənvəş – köynək kimi.
-
Löbət – oyunjaq.
-
Çənbər – doğanaq.
-
Tinət – təbiət.
-
Navək – ox.
-
Səqqa – suçu.
-
Danq – ölçü vahidi, daşınmaz əmlakın 1/6 – idir.
-
Səfdi Dəməşqi – Seyid Əhməd Dəməşqidir. Ə. Dehxudanın verdiyi çox qısa məlumat onun dövrünün görkəmli şairi olduğunu göstərir.
-
Xülq – təbiət, xasiyyət.
-
Həmid – bəyənilmiş, seçilmiş.
-
Həjm – ulduz.
-
Səid – xoşbəxt.
-
Nəzir – tay, bənzər.
-
Zəhr – gül, çiçək.
-
Səd – uğurluluq, bəxtiyarlıq.
-
Sultan Sənjər ibn Məlik şah Qərbi Asiyada hakimiyyətdə olmuş /1037-1300/ türk hökmdarlarından, Səljuq padşahlarındandır.
-
Ke – kiçik.
-
Mələkülmövt – ölüm mələyi, Əzrail.
-
Mədovv – adlandırılan.
MÜNDƏRİJAT
Məhəmmədhəsən xan Etimadüssəltənənin
həyatı və «Xeyrati-hesan» əsəri 3
«Xeyrati-hesan» (iqtibaslar) 11
Şəxs adları göstərijiçi 137
Joğrafi adlar göstərijisi 142
Qeydlər 146
Dostları ilə paylaş: |