Marağali məHƏMMƏDHƏSƏn xan etimadüSSƏLTƏNƏ xeyrati-hesanbaki – 2009 azərbayjan miLLİ elmlər akademiyasi

ARAMJAN BƏYİM
Sultan Məhəmməd Mirzə ibn Jəlaləddin Miran şah ibn Əmir Teymur Sahibqiranın zövjəsidir. Bu qadın Sultan Məhəmməd Mirzəni öz gözəlliyi və ağlı, zəkası ilə elə məftun eləmişdi ki, dövlətin bütün ixtiyarını onun əlinə vermişdi. Hökumət işlərini demək olar ki, Aramjan bəyim idarə edirdi. Bu qadının və ərinin hakimiyyəti hijri 830-ju ildən 855-ji /1426-1451/ ilədək davam etmişdir.
ARSLAN XATUN
Səljuqilərdən Toğrul bəyin qardaşı oğlu Davud ibn Mi­ka­yıl ibn Səljuqun qızı Xədijədir. O, hijri 448-ji /1056/ ildə Abbasi xəlifələrindən 26-jı xəlifə Qaim Biəmrullah ibn Qadirə nigah edilmişdir. İnşaallah «X» hərfində ondan bəhs olunajaq. «Arslan Xatun Böyük Səljuq padşah­la­rından Toğrul Sultanın bajısıdır». Bax: Türk böyükləri. İs­tanbul, 1339/1921, s. 9.
ASİYƏ XANIM
Fətəli şah Xaqanın anasıdır. O, Yuxarıbaş Qajar tay­fasının möhtərəm qadınlarındandır. Asiyə xanım xeyriy­yə­çiliklə məşğul olan bir qadın kimi məruf və məşhur idi. Bütün ömrünü gözəl əməllər, ibadət və xeyirxahlıq et­mək­lə keçirmişdir. Ömrünün axırlarında yəni h. 1213-jü ilin zilhijja ayında /1799, may/ Ətəbatı (1) ziyarət etmiş və hə­min ayın ortalarında, Xorasana getmişdir. Bu möh­tə­rəm qadın h. 1217-ji /1802/ ildə Tehranda vəfat etmiş, Nəjəfi-Əşrəfdə dəfn olunmuşdur.


ASİYƏ XANIM
Jənnətməkan məğfur Fətəli şah tabəssərahın qadın­larından olub, mərhum Əmir xan Sərdarın bajısı, Fətəli xan Qajar Dəvəlunun qızıdır. Böyük jəlal sahibi, bü­zürgvar, mərhum Abbas Mirzə Naibüssəltənənin anasıdır ki, onu dünyaya gətirməklə bu məmləkətə nur bəxş et­mişdir. O, çox xeyirxah insan olduğundan xeyriyyəçiliklə məş­ğul olmuş, hər zaman bu işdə çalışmışdır.

Naibüssəltənə Abbas Mirzə 1203-jü il zilhijjə ayının 4-də /1789, 28 avqust/ anadan olmuşdur. /Bu tarix belə­dir, Etimadüssəltənənin «Miratül buldani-Nasiri» əsərində bu tarix h. 1200-jü il 14 zilhijjə ayı kimi göstərilmişdir – H.T./.

AZDEH XATUN /HAŞİYƏDƏ/
Nərmşirin xanın qızı, Əmir Hüseynin zövjəsinin anası, Əmir Teymurun nənəsi olmuşdur. Əmir Hüseynin ya­nın­da böyük etibar və nüfuza malik idi. Çox zaman Əmir Tey­murla Əmir Hüseyn arasında yaranan düşmənçilik onun vasitəsilə aradan qaldırılırdı.
BAĞDAD XATUN
Çingiz xanın nəslindən olan məşhur Əmir Çobanın qı­zı­dır. Əmir Çoban Səid Bahadur xan zamanında Əmi­rülümə­ra kimi yüksək vəzifədə idi. Məlum olduğu kimi Ço­banilər qırx il müstəqil hökmranlıq etmişlər. Onlar Çingiz xanın nəslinə mənsubdurlar. Bağdad Xatun lətafətdə və məlahətdə məşhur bir qadın olmuşdur və o dövrün bö­yük­lərindən sayılan Şeyx Həsən Kəbirin zövjəsi idi. Sul­tan Əbu Səid ona aşiq idi. Şeyx Həsən əlajsız olaraq onu boşadı və Sultan Əbu Səid onunla evləndi. Bu adət mo­ğol sultanları dövründə qəbul olunmuşdu. Beləki, «Səha­yef-ül-əxbar»ın müəllifi deyir:

Çingiziyyə məlikləri dövründə belə bir adət var idi ki, hər kəs bir kəbinli qadına meyl edərdisə, o qadının əri öz arvadının talağını verirdi və padşah o qadına evlənirdi. Xü­lasə, Sultan Əbu Səidin Bağdad Xatuna hədsiz mə­həb­bəti olduğu üçün bütün məmləkətin işlərini onun ixti­yarına vermişdi. Bu səbəbdən bu qadını Padşah adlan­dı­rırdılar. Sultan Əbu Səidin ölümündən sonra onun yerinə əyləşən Arpa xan Bağdad Xatunu guya ərini zəhərlə­mək­də günahlandıraraq edam etdi. /Əlavə məlumat üçün bax: Rzaəddin ibn Fəxrəddin. Məşhur xatunlar, s. 22/.

BƏDRNİSƏ XANIM
Mərhum Xaqan Fətəli şahın zövjəsi, böyük Əmir Mus­tafa xan Qajarqovanlının qızıdır. Mustafa xan Fətəli şa­hın əmisidir. Zəmanənin nadir qadınlarından olan Bədr­nisə xanım vüqarlı, ağıllı bir insan olmuşdur. O, təkjə da­xili zənginliyi ilə deyil, əməlləri ilə də tanınırdı. Onu ujal­dan gördüyü xeyriyyəçi işləri idi. Müqəddəs məkan olan Kazimeyndə həmin işlərdən yadigar qalmışdır. Kazimey­nin qızıl suyu ilə işlənmiş dörd minarəsi onundur. Mər­hu­mə Hajı, müəllifin /Etimadüssəltənənin – H.T/ validəsinin əmisi arvadı idi.
BƏHRUZƏ XANIM
Hijri X əsrin əvvəllərində İranda hakimiyyətə gəlmiş səfəviyyə padşahlarından I Şah İsmayılın zövjəsidir. Bəh­ruzə xanım Şah İsmayılın Osmanlı Sultanı Sultan Səlim xanla apardığı Çaldıran müharibəsində ölümsaçan mey­dan­da olduğu üçün əsir düşmüşdür. Bəziləri Bəhruzə xa­nım əvəzinə Tajlı xanım yazırlar və «Səhayefül-əxbar»ın müəllifi Tajlı xanımı Şah İsmayılın qanuni zövjəsi yox, məhbubəsi hesab edir.
BƏYİM DƏHLƏVİ
Bəyim Dəhləvi Şahjahanabadidən olan şairə idi.

Bu şeir onundur:

Gər müyəssər şəvəd an ruye çu xorşid məra

Padşahi çe ke dəvai, xodai bekonəm.

Tərjüməsi:
Əgər o günəş üzlü mənə qismət olarsa,

Padşahlıq nədir, Allahlıq iddiasında olaram.

BƏYİM RƏŞHEYİ-KAŞANİ
XIX əsrdə yaşamış Rəşheyi-Kaşani «Nəziri» təxəllüs­lü olub əsl adı Bəyimdir. O, Hatif Kaşanının qızı Mirzə Ələk­bərin zövjəsi idi. Mirzə Əhməd adlı oğlu da «Gəşte» tə­xəllüslü şair olmuşdur. Seyid nəslindən olan Nəziri gözəl təb sahibi idi. O, Fətəli şah Qajarın özünə və övladlarına mədhiyyələr yazmış, özünün 3.000 beytdən ibarət divanı­nı tərtib etmişdir. Aşağıdakı bir neçə beyt onun təbindən­dir:
An büti-gülçöhrə, Yarəbb, bəste əz sünbül niqab,

Ya be əfsun kərd pünhan dər deli-şəb afitab.

Del rəfto ze xun dideyi-mara,

Peydast be Rux əz an əlamət.

Mitəbəd əz şövq del dər sineəm quyi ke baz,

Tiri-deldari be del ze əbru kəmani mirəsəd.

Be qəsdi-seydi-to çün, Rəşhe, didəməş qöftəm,

Kəsi nədide şikari-məqəs konəd şəhbas.

Əşkəm ze bime-hijri-to hər ruz ta Səmək,

Ahəm ze dəsti-xuyi-to hər şam ta Səmak.

Tərjüməsi:
İlahi, o gözəl gülçöhrə sünbüldən niqab örtub,

Yaxud gejə yarı Günəşi öz sehri ilə gizlədib.

Dildar getdi, qanlı göz yaşım buna sübütdür,

O əlamət üzümdə əks olunmuşdur.

Sinəmdə şövqdən ürək döyünür, elə bil ki,

Dildarın qaşı ox kimi ürəyə atılır.

Ey Rəşhe, səni ovlamaq qəsdində qörüb dedim,

Heç kəs qartalın milçək ovladığını görməyib.

Göz yaşım sənin hijrindən hər gün yerdə Səmək (balıq),

Ahım isə rəftarından göylərdə Səmak (ulduz) olur.

BƏYİMJAN XANIM
Jənnətməkan mərhum Fətəli şah Xaqanın birinji ar­vadından olan qızı idi. Qadir xan Ərəb Bəstaminin qızı Bə­dir­jan xanım onun anasıdır. Bundan bir qədər əvvəl onun haqqında danışmışıq. Bəyimjan xanıma Xanbajı da deyirdilər. O, mərhum Məhəmməd Qasım xana ərə get­mişdi. Mərhum Xaqan bu qızı ilə daim əlaqə saxlamışdır. Onu səfərlərində özü ilə aparar, hüzürüna gələnləri onun­la birlikdə qarşılayardı. Bəyimjan xanım ürfan əhlinə mail idi və bu əsrin məşhur adamlarından sayılan mərhum Hajı Molla Rza həmədaninin şagirdi idi. O, hər il öz hör­mətli şeyxinə böyük pul məbləği hədiyyə edirdi. Mərhum Xaqan onun əri Məhəmməd Qasım xan Əmirə çox rəğbət bəsləyirdi və padşahın bütün kürəkənlərindən biri də Bə­yim­janın bajısı Hümayun xanımın əri Məhəmməd ibn Rə­him xan Zəhirüddövlə padşahın süfrəsinin və məjlis­lə­rinin başinda əyləşirdi.
BƏZMİ-ALƏM
II Sultan Mahmud xanın zövjəsi və Osmanlı sultanı mər­hum Sultan Əbdülməjid xanın anasıdır. Xeyirxah əməl­ləri olan qadın olmuşdur və yaxşı işlər görmüşdür. Bəzmi-Aləm bir neçə məsjid və su ambarı, məktəb binası tikdirmişdir. Onun mühüm binalarından biri xəstəxanadır ki, İstanbulda Yengi Baxça tərəfdədir. Orada həmişə 150 xəstə müalijə olunurdu. Bu mərizxanaya vəqf olunmuş vəsaitin hesabına xəstələr yemək və sair ləvazimatla tə­min olunurdu. Xəstəxananın baxçası burada havanı ləta­fətli edirdi.
BİBİ
Əslində «Bibi» ifadəsi fars dilində xanım deməkdir. La­kin «Məşahirün-nisa» əsərinin müəllifi Məhəmməd Zeh­ni əfəndi bu ifadənin Quran ayəsində olan «Zizi» sö­zünə uyğun gəldiyini göstərmişdir. Müşarileyha Əbdül­səməd ibn Əli ibn Məhəmmədin qızı olub, Ümmül Fəzl Bibi adı ilə məşhur olmuşdur. O hadisələri yaxşı bilən idi və bu jəhətdən məşhur olduğu üçün Əbülüla Saəd bin Əbül­fəzl Əş-Şüeyibi Mühəddis və başqaları onun haqqın­da rəvayətlər söyləmişlər.
BİBİ
Şeyx Abdulla Divanənin bajısıdır. Bidili Həzin ondan bəhs etmişdir. Bibi Heratda yaşamışdır. Bibi yüksək təbə malik olmuşdur və şeirlər müəllifidir. Bu beyt onundur:
Rəvəm be bağo ze nərgiz do dide vam konəm,

Ke ta nəzareyi-an sərvo xoşxəram konəm.

Tərjüməsi:
Bağa gedim nərgizdən iki göz borj alım ki,

O xoş yerişli gözələ baxım.

BİNT XUDAVERDİ
Dünyanın qəribə hadisələrinə malik olan sirli insanlar barədə yazanlar belə məlumat verirlər ki, Bint Xudaverdi 624-jü /1226-27/ ildə İskəndəriyyədə yaşamışdır. O, ana­dangəlmə qolsuz idi. Sinəsi kişi sinəsi kimi idi. O, ayaq­ları ilə qələm tutur və yazırdı, rəsmi xəttinin dürüstlüyü haq­qında ən mahir xəttatlar şəhadət verirdilər. Misirin dövlət adamlarından biri onu yanına çağıraraq, onun qa­biliyyətini imtahan edib, vəzifə vermişdi. Deyirlər ki, mü­şarileyhənin məqbərəsi indi İskəndəriyyədədir və vəqf olun­muşdur /bidəst deməklə məşhur olması İran tə­rəfin­dən olduğuna işarə edir – Rzaəddin ibn Fəxrəddin. Məş­hur xatunlar. S. 23.
JAHAN
Səfəvi padşahı I Şah İsmayılın zövjələrindən birinin adıdır. Şeir yazmaq qabiliyyəti var idi. Lakin onun zehni­nin məhsullarından əldə heç bir şey yoxdur. Ona aid edi­lən bir beyt Həyatın tərjümeyi-halında verilmişdir.
JAHAN XANIM
Nəsrəddin şah Qajarın anasıdır. Çox ağıllı və tədbirli qadın idi. O, Nəsrəddin şahın Təbrizdən Tehrana gələrək şahlıq taxtına əyləşməsi mərasimini təşkil etmişdi. Hijri qəməri 1290-jı /1873/ ildə dünyasını dəyişdi.
JAHAN XATUN
Şairə dövlətli qadın olub, Übeyd Zakaninin müasiri idi. (XIV əsr) Jahan Xatunun zərif şeirləri həmişə şeir məj­li­sində hazır olurdu, ona çox hörmət və ehtiram bəslə­yir­dilər. Bu gözəl beyt onundur:
Müsəvvərist ke surət ze ab misazəd,

Ze zərre-zərre xali-afitab misazəd.

Tərjüməsi:
Elə bir rəssamdır ki, sudan surət çəkir,

Zərrə – zərrə günəşin xalını çəkir.

JAHANARA BƏYİM
Hindistan sultanlarından Şah Jahanın qızıdır. «Müm­taz Mahal» təxəllüs Ərjümənd Banu Bəyim onun ana­sıdır. Onun tərjümeyi-halı bu kitabda yazılmışdır. Ritmik şeirlər yazmaq təbi olduğu məlumdur. O, Jəmilə sə­xa­vətli bir qadın olmuşdur. Jahanara Bəyimin məqbərəsi Dehlidə Şah Nizaməddin Övliyanın yanındadır, bu yer Zərzəribəxş kimi məşhurdur.

Onun vəfat tarixi H. 1092-ji /1681/ ilə təsadüf edir. Məzarının sinə daşı üzərində özünün yazdığı aşağıdakı şeir vardır:

Beqeyri səbze nəpuşəd kəsi məzari-məra

Ke qəbri-puşi-qəriban həmin kiyah bəs əst

Tərjüməsi:
Mənim qəbrimi yaşıl otdan başqa bir şey örtməyəjək

Qəriblərin qəbirlərinin üstünü elə otlar örtsə bəsdir.

JAHANİ
Dehlidən olan bu şairə qadın əmirlərdən birinin zövjəsi idi. Bu beyt onundur:
Qole bağo roxe an qonçedəhan, hər do yekist,

Qədde rənaiyi-veyo sərvi-çəmən, hər do yekist

Tərjüməsi:
Bağda gül ilə o qönçədəhanın üzü-hər ikisi biridir,

O, rənanın qəddi ilə çəməndə sərv-hər ikisi birdir.

JANAN BƏYİM
Hindistan məmləkətinin qadınlarındandır və onun atası Əbdürrəhim xandır. Ləqəbi Jani-janan olub, elm və fəzi­lətdə məharətli idi. Qurani-Kərimə təfsir yazmışdır. Hind sul­tanlarından olan Jahangir padşah onun gözəlliyi, mənəvi fəzilətləri haqqında eşidərək, ona evlənmək üçün elçi göndərmişdi. Janan Bəyim öz dişlərini çıxarıb, saç­larını kəsib, bir qutuya qoyaraq padşahın yanına gön­dərdi. Padşah onun bu hərəkətini namuslu olmağına dəlil bildi, təhsin etdi. Müşarileyhə 1070-ji /1660/ ildə vəfat et­mişdir. Bu beyt onundur:
Aşiq ze xülqi-eşqi-to pünhani-jan konəd,

Peydast əz do çeşmi-tərəş xun geristan.

Tərjüməsi:
Aşiq sənin eşqinin ləyaqətindən jan gizlədir,

İki nəmli gözünün qan ağladığı görünür.

JANFƏDA QADIN
Qadın sözü Xatun sözünün təhrif olunmuş şəkli kimi nəzərə alınır. Hər halda bu qadın Osmanlı Sultanı III Sull­tan Murad xanın saray hərəmxanasında qayət etibar və iq­tidara malik idi və mühüm işlərin ijrasına müdaxilə edir­di. Mühüm əhəmiyyət kəsb edən işlərin həlli, irəli getməsi Janfəda Qadının vasitəçiliyi ilə olurdu. Sultan Murad xan­dan sonra da onun həmin nüfuzu və qüdrəti qalmışdı. Bu qadın bir sıra xeyriyyəçi işlərlə məşğul olmuşdur, o jüm­lədən İstanbulda Jümə məsjidini tikdirmiş, su ambarı düzəltdirmişdir. Ən ümdə xüsusiyyəti o idi ki, zalımı rəzil hesab edirdi və bu səbəbdən öz qardaşı İbrahim paşanın etdiyi zülmlər onu bajılıq məhəbbətini kənara qoymağa məjbur etdi. Janfəda qadın onu həbs edib, qətlə yetirdi.
JƏMİLƏ
Həmədan məliklərindən Nasirüddövlənin qızıdır. Onun alijənablığı və səxavəti haqqında çox deyilmişdir. O jüm­lədən yazırlar ki, bu qadın hijri 666-jı /1268/ ildə müqəd­dəs Məkkeyi-Mükərrəməni ziyarət edərkən, böyük səxa­vət göstərmiş, xeyriyyəçilik etmişdir. Orada bütün hajı­lara şərbət paylanmış və Məkkəyə 10.000 dinar bağış­lamış, 300 qulam və 200 kənizə azadlıq bəxş etmişdir 500 baş heyvanı piyada olan hajılara ayırmışdır. Xülasə, bu səfərdə onun xeyriyyəçiliyi o qədər yadda qalan ol­muş­dur ki, həjj səfərinə getmiş jamaat Ümmi Jəfər Zi­bey­dənin xeyratını unutmuşdular. Çünki Jəmilə ili çox məş­hur olmuşdu. Belə ki, hansı ildə xeyir-bərəkət çox olur­du, o ili Jəmilə ili adlandırırdılar.

Jəmilə adında on iki nəfər səhabə qadın, /Məhəmməd /s/ peyğəmbərin tərəfdarları/ olmuşdur.

DİLRƏS BANU BƏYİM
Övrəng Zib Aləmgir padşah ibn Şəhab şahin zövjə­si­dir (XVII əsr). O, gözəl surəti, bəlağətli nitqi və dilgər xü­su­siyyətləri ilə qadınlar arasında sanki Günəş idi və onu əsrinin yeganəsi sayırdılar. Övrəng Zib onu çox sevirdi. Dilrəs Banu Bəyim beş qız övladı dünyaya gətirmişdi və o jümlədən gözəl təbə malik şairə Zibünnisə Bəyim onun qızlarından biridir. Zibünnisə Bəyim «Məxfi» təxəllüslə şeirlər yazırdı. «Ze» hərfində onun haqqında məlumat verilir.
DİLŞAD
İranda Qajarlar dövrünün bəlağətli şairlərindən ol­muş­dur. Bəziləri deyirlər ki, Fətəli şahın zövjələrindən bi­rinin adı Dilşad idi. Dilşad xanımın vəznli şeir yazmaq təbi var idi. Bu şeiri onun adı ilə bağlayırlar:
Taati-Münkər əz məhəbbət qəbul nist,

Səd bar əgər be çeşmeyi-zəmzəm vozu konənd.

Tərjüməsi:
Münkər itaəti məhəbbətdən qəbul deyil,

Zəmzəm suyunda yüz dəfə dəstəmaz alsa da.

DİLŞAD AĞA
Dilşad Ağa Əmir Teymurun zövjələrindən biri olub, Əmir Qəmərəddinin qızıdır.

DİLŞAD XATUN
Teymurtaş (7) ibn Əmir Çobanın qızı, Şeyx Həsən Kə­bir kimi məşhur olan Əmir Şeyx Həsən Elkaninin zövjəsi idi. Dilşad Xatun Sultan Üveysin anasıdır. Xajə Jə­ma­ləddin Savəji Sultan Üveysə (8) mədhnamə yazmışdır ki, bu təntənəli qəsidə onun taxta çıxmasının maddeyi-ta­ri­xidir:
Mobəşşer an səadət bər in boləndi-rəvaq,

Həmi konənd nida dər məmaleki-afaq.

Ki-sali-həftsədo pənjahi-həfti-mahi-rəjəb, (9)

Be ittifaqi-xəlayiq, be yariyi-xəllaq.

Xodayeqane səlatine əhdi-Şeyx Üveys,

Pənahi-poşti-mülki jəhan əlal etlaq.

Neşəst Xosrov ruyi-zəmin be estehqaq,

Fərazi-təxti-səlatin mədar mülki-Əraq.

Tərjüməsi:
Xoşxəbər bu səadəti yüksəyə qaldırdı,

Bütün dünya bu xəbəri alqışladı,

Ki, yeddi yüz əlli yeddinin rəjəbində,

İnsanların ittifaqı, Allahın köməyilə,

Jahan şahlarının layiqli varisi

Səltənətin padşahı Şeyx Üveys Xosrov

İraq mülkünün padşahlıq taxtına əyləşdi.
Dilşad xatun 752-ji /1351/52/ ildə Bağdadda vəfat et­miş, jənazəsi Nəjəfi-Əşrəfdə dəfn olunmuşdur. Bəziləri de­yirlər ki, Şeyx Həsən Dilşad xatunu əmisi oğlu Əşrəf ibn Teymurtaşa məftun olduğunu görüb onu zəhərlə­miş­dir. Səlahəddin Səfdi yazır:

«Şeyx Həsənin hakimiyyəti dövründə külli-ixtiyar Dil­şad xatunun əlində idi, dövləti o idarə edirdi. O, qəriblərə mərhəmət edir, kasıblara ehsan verirdi».

DİLŞAD XATUN
Əmir Əli Jəlairinin qızı və Əmir Həsən Jəlairinin zöv­jəsi olmuşdur. Onun əri bir müddət Bəlxin hökmdarı ol­muşdur. Dilşad Xatun, xoş təbə malik idi və bu iki beyt onun təbindəndir:
Əşki ke sər ze quşi-çeşməm be rui konəd

Be ruyi mən neşinəd o dava xun konəd

Həle şod əz qəm həme moşkel ke məra dər del bovəd

Jozvi-qəmi-eşq ke həll kərdəni-an moşkel bovəd.

Tərjüməsi:
Gözümdən üzümə süzülən göz yaşları,

Üzümdə qanlı iz salmışdır.

Ürəkdə olan müşkülüm həll olsa da,

Eşqdən çəkdiyim qəmə əlaj olmur.

DİLŞAD XATUN
Dəməşq Xajə ibn Əmir Çobanın qızıdır və moğol Sull­tan Əbu Səid xanın zövjələrindəndir. Dilşad Xatunun bi­bisi Bağdad Xatun da Sultan Əbu Səid xanın zövjəsi idi. Məlum olduğu kimi Bağdad Xatun Əbu Səidi zəhər­lə­məkdə ittiham olunmuşdur. Deyilənə görə Bağdad Xatun ərini öz qardaşı qızına qısqandığı üçün o işi tutmuşdur. Dilşad Xatun isə bu zaman Sultan Əbu Səiddən hamilə idi. Xajə Salman Savəji Dilşad Xatunu mədh etmişdir.

DÖVLƏT BANU XANIM
Hindistan padşahı Məhəmməd Əzim şah ibn Övrəng Zib Aləmgirin zövjəsidir. Dövlət Banu xanım, gözəl həyat yoldaşı olmaqla bərabər çox fəzilətli, kamallı idi və bu xü­susiyyətlərə görə də şahın yanında böyük hörməti vardı.
DÖVLƏT XATUN
«Səhayif ül-əxbar»ın müəllifi yazır: «Dövlət Xatun Ata­bəylər /Xurşidiyyə/ sülaləsindən idi. Bu sülalə hijri 570-ji /1174/ ildən ta h. 810-ju /1407/ ilədək Xürrəmabadda hakim olmuşdur. Dövlət Xatunun əri İzzəddin Məhəmməd hijri 711-ji /1311/ ildə vəfat etmişdir. Dövlət Xatun ondan sonra hökuməti idarə etməyə başlamışdır. Lakin tatarların ölkəni istilası təhlükəsi yaranan zaman müqavimət qüvvə­lərini idarə etmək məqsədilə hakimiyyəti İzzəddinin qar­daşına tapşırmış, onun öhdəsinə buraxmış, özü isə bun­ları izləmişdir.
DÜRRİ-ŞAHVAR XANIM (6)
I Sultan Əbdülhəmid xanın qızı, Əhməd Nəzif əfəndi Çavuşbaşının zövjəsi olub, Axirət xanım kimi məşhur idi. O, Sultanın jariyələrindən dünyaya gəldiyi üçün ona rəs­mən sultanzadəlik elan edilməmişdir.
ƏDHƏM JASİ
«Mümtaz Mahal» təxəllüslü və Qüdsi Bəyim adı ilə məş­hur olan Ədhəm Jasi Əbülfəth Məhəmməd şah ibn Ja­han şah ibn Bahadur şahın /Hindistan padşahıdır – H.T./ zövjəsi, gözəl bir qadın idi. Əri Məhəmməd şahın vəfatındın sonra Dehli şəhərinin kənarında səfalı bir bağ saldırıb, adını Qüdsiyyə qoydu və indi də Dehlinin xarijin­də məşhur Kəşmiri darvazasının yanında o bağın darva­za­sı qalır. Qüdsiyyə Bəyim «Rənayi» təxəllüsü ilə şeir ya­zırdı /Müəllif onun hind dilində bir beytini də dərj et­Miş­dir/.
ƏFAF (34)
Mərhum Xaqan Fətəli şah Qajarın əmizadələrindən olub, mərhum Şahzadə Heydərqulu Mirzə ibn Xaqanın zöv­jəsidir. O, şikəstə xətt növünü xoş xətlə yazardı. Qə­ribə elmlərdə münasibəti var idi. Şeir də yazırdı. Aşağı­da­kı beytlər onun düşünjələrindən yaranmışdır:
Mən an morğəm ke əndər dami-səyyad,

Təfavüt nistəm ba morği-azad.

Bequi eşq, ey del, baxəbər baş,

Ke anja rəhzənan əndər kəminənd

Çe nali fəsli-qol, ey bolboli-zar?

Ke qolra nist pərvaiyi-qəmi-to.

Tərjüməsi:
Mən bir quşam ki, ovçunun torunda olsam da

Azad quşla heç bir fərqim yoxdur.

Ey dil, eşq məhəlləsində xəbərin olsun

Ki, orada yolkəsən də ajizdir.

Ey bülbüli-zar, gül fəslində nə nalə edirsən?

Onsuz da sənin kədərindən gülün xəbəri yoxdur.

ƏKƏ BİKƏ
Əmir Teymur Gürganinin qızı olan bu qadın Təğa şah və yaxud Əkə Bikə ləqəbi ilə tanınırdı. O, Məhəmməd bəy ibn Mir Musanın zövjəsidir. Əmir Teymur onu öz digər öv­ladlarından çox istəyirdi. Əkə Bikə h. 784-jü /1382-m/ ildə Əmir Teymurun ordusu Buxarada olan Zənjir Saray­da qışlayarkən vəfat etmişdir. Onun Sultan Hüseyn adlı bir oğlu qalmışdı.
ƏKƏ BİKƏ
Mirzə Uluğ bəy Gürganinin birinji zövjəsi olmuşdur. Onun Xanzadə Bəyim adlı qızı iki yaşında vəfat etmişdir.
ƏLƏMŞAH BƏYİM (36)
Səfəvi padşahı I Şah İsmayılın anası, Əbunnəsr Hə­sən bəy Bəyanduri Ağqoyunlunun /ona Uzun Həsən də deyirlər/ qızıdır. Atası Həsən bəy Şeyx Səfiəddinin nəslinə rəğbət bəslədiyi üçün öz qızını Sultan Heydərə ərə vermişdi. Şah İsmayıl və iki qardaşı: Sultan Əli və Seyid İbrahim Sultan Heydərlə Ələmşah Bəyimin övladlarıdır. Bəziləri bu qadının adını Həliməbəyi Ağa kimi yazırlar.
ƏRJÜMƏND BANU BƏYİM
«Mümtaz Mahal» təxəllüslü olub, Hindistanda Teymur sülaləsindən Padşah Şihabəddin Məhəmməd şah Jahan ibn Nurəddin Məhəmməd Jahangir şahın birinji zövjəsi idi. Gözəl və ağıllı olduğu qədər mehriban, şaha çox bağlı idi və hər gün, daim onun yanında olurdu. Onun dörd oğ­lu və dörd qızı var idi. Oğlanlarının adı; Dara Şikvə, Şah Şüja, Mirzə Murad və Övrəng Zib idi.

Qızlarına Ənjümənara, Dəhrara, Kiytiara və Jahanara adı vermişdilər. Ərjümənd Banu Bəyim öldükdən sonra /1630/ əri onun xatirəsinə Əkrə /Aqra/ (3) və ya Ək­bərabad şəhərində böyük bir sahədə bağça saldırdı. Bu bağçanı Rövzeyi Taj-Mahal adlandırdı. Orada məsjid və sairə tikdirdi. İndi o yer «Taj bibi qübbəsi» kimi məşhur­dur. Şihabəddin Məhəmməd şah Jahan hijri 1037-ji il­dən 1057-ji ilədək səltənəti idarə etmişdir. /1627-1647/ o, Taj-Mahalda dəfn olunmuşdur. /Əlavə bax: Rzaəddin ibn Fəxrəddin, Məşhur Xatunlar B., 1993, s. 19-20. Bundan sonra «Məşhur xatunlar…/.

ƏSMA İBRƏT
İstanbul qadınlarından olub, məşhur xəttat Mahmud Jəlaləddinin zövjəsi Əhməd Ağa Sərxassə Kəyan Xas­sə­nin qızıdır. Hüsnxətdə öz həyat yoldaşı səviyyəsində məş­hur idi. Gözəl xətlə yazmağı ondan öyrənmişdi. Bu sə­nətə meyl və rəğbətini görən əri Jəlaləddin gözəl xətlə yazmağı bütün nöqtələrinə qədər ona öyrədirdi. Onun xətti o qədər kamilləşdi ki, bu xətt Jəlaləddin bəyin ömrü­nün sonlarında onun xətti ilə bir səviyyədə idi. Jəlaləddin, hətta Əsmanın bir çox yazılarını öz adına çıxarırdı. Əsma­nın əla xətt nümunələrindən biri onun h. 1222-ji /1807/ ildə yazdığı lövhədir.

Əsma adlı digər qadınlar da olmuşlar ki, kitabda onlar haqqında məlumat verilmişdir. İbn əl-Əsir on bir nəfər Əsma adlı qadından bəhs etmiş və göstərmişdir ki, onla­rın hamısı Məhəmməd peyğəmbərin tərəfdarları olmuşlar.

FATİMƏ ANİ
Ani Fatimə Xatun «Divan» sahibi, gözəl xəttə malik olub, qadınların Xajəsi idi.
FATİMƏ BİNTİ-İBRAHİM
Süleyman əfəndi Müstəqimzadə öz təzkirəsində yazır:

«Fatimə binti-İbrahim məşhur qadınlardan biridir və mənim xalamın qızıdır. Müşarileyhə məşhur xəttat Mah­mud əfəndi Toqaninin zövjəsidir, nəsx və süls xətlərini də öz ərinin yanında öyrənmişdir, yaxşı, xoş xətlə yazır­dı».

FATİMƏ ƏL-FƏQİHƏ
Əlaəddin Məhəmməd ibn Əhməd Səmərqəndinin qızı­dır. Mötəbər, məşhur bir kitab olan «Töhfətül-füqəha»nın müəllifidir.

Atası Fatimə əl-Fəqihəni mövlana Əlaəddin əl-Kaşani­yə ərə vermiş və mövlana həmin «Töhfətül füqəha» əsə­rinə şərh yazmış, onu «Bədaye-üs-sənaye fi tərtib əş-şə­ra­ye» adlandırmışdır. Əsəri şərh edəni müəllif hesab edir­dilər.

Əlaəddin Kaşani öz zövjəsi və onun atası ilə hər üçü Kaşanda bir evdə yaşayırdılar. Onlar əhalinin hüquqi mə­sə­lələrə aid sorğularına javab verirdilər, yəni fətva (38) ve­rirdilər. Əgər Əlaəddin Kaşani hər hansı bir məsələdə çə­tinliklə qarşılaşır, şübhə edirdisə, o zaman Fatiməyə mürajiət edirdi, məsələni birlikdə həll edirdilər. Bir müd­dət keçdikdən sonra onlar Hələbə köçərək, orada yaşa­dılar. Mənbələrdə belə bir məlumat verilir ki, onlar bir qə­dər Hələbdə qaldılar, lakin zövjəsi Fatimə Kaşana get­mək arzusunda olduğundan, mövlana onun arzusunu ye­rinə yetirərək, Kaşana qayıtmaq istədi. Dövrün hakimi Mə­lik Nurəddin Əş-Şahid bu qərardan agah olub, Əlaəd­dini çağırdı və ondan xahiş etdi ki, Hələbdə qalsın. Əlaəd­din javab verdi ki, bu meyl və qəsd mənim əyalım tərə­findəndir. O, mənim ustadımın və müəllimimin qızı olduğu üçün onun arzusuna müxalif olmağı rəva bilmirəm, ona tabe olmağı lazım hesab edirəm. Sultan Mövlana ilə qəra­ra gəldilər ki, Xajəni öz tərəfindən Fatimə əl-Fəqihənin yanına göndərsin və xahiş etsin ki, Hələbdə qalsın. Xajə Sultanın əmrini Fatiməyə çatdırdı. Fatimə həmin Xajə va­sitəsilə ərinə xəbər göndərdi ki, aya, sən fəqahət aləmin­dən bu qədər uzaq düşmüsən ki, bu Xajənin mənə nəzər yetirməyinin başqa kişilərdən çox haram olduğunu bilmir­sən? Xajə Fatimənin bu xəbərini Sultanın hüzurunda Əlaəddinə yetirəndə sultan Fatiməyə xüsusi bir məktub yazdı, öz mətləbini orada bildirdi və bir qadın vasitəsilə onu Fatiməyə göndərdi. Fatimə Sultanın xahişini qəbul etdi və uzun müddət Hələbdə qaldı. Orada da vəfat etdi. Məşhur «Qobur-üs-salehin» /«Möminlər qəbiristanı»/ məq­­bə­rəsində dəfn olundu. Fatimənin vəfatından bir qə­dər sonra Əlaəddin də həyatını dəyişdi və Fatimənin qəb­rinin yanında torpağa tapşırıldı. Hələb jamaatı bu ər-arva­dın qəbrinə ehtiram bəsləyirlər. Əli əl-Qari yazır ki, Fatimə əl-Fəqihə Hələbdə yaşayan füqəhayi-həlaviyyələrdəndir. Belə ki, Fəqihə mübarək Ramazan aylarında öz qolbağını satmış və həmin pula hər gejə bir qədər şirniyyat alaraq onu iftar zamanı hamıya paylayırmış. Bu onun üçün adi bir hala çevrilmişdi, ona baxan digər fəqihələr də bunu edirdilər. Bu adətinə görə Fatimə əl-Fəqihə və digərlərinə «füqəhayi-həlaviyyə» deyirdilər.

Fatimə əl-Fəqihə xoş xətlə yazdığı üçün Müstəqim­zadə «Təzkireyi-xəttateyn» də ondan bəhs edərək yazır ki, o zaman Fatimənin yanına gələnlər üçün Fatimə işə fitva yazaraq imza edəndən sonra bu fitvaya onun atası və əri də imza qoyurdu. Fitva bu üç imza ilə ijra olunur­du.