Marağali məHƏMMƏDHƏSƏn xan etimadüSSƏLTƏNƏ xeyrati-hesanbaki – 2009 azərbayjan miLLİ elmlər akademiyasi

SƏFİYYƏ
Səfiyyə Xəlvətiyyə (25) kübarlarından olan Jamal Xəl­vətinin qızıdır. Osmanlı sultanı II Bayazid /1354-1403/ xa­nın dövründə Jamal Xəlvəti zəmanəsinin yüksək mövqe tutmuş şəxsiyyəti hesab olunurdu. O zaman İstanbulda bir-birinin ardınja baş verən zəlzələ, taun xəstəliyi insan­ları həlak etmişdi. Jamal Xəlvəti və alimlərdən bir neçəsi bu zaman Sultan tərəfindən Mədineyi-Münəvvərəyə gön­dərildi ki, onlar orada müqəddəs peyğəmbərlərə mərsiyə oxusunlar və həmin bəlaların rəf olunması üçün onlardan iltimas etsinlər. Elə həmin gün də müşarileyh yola düşdü və Əsgidara qədəm qoydu, həmin bəlalar rəf oldu və daha heç kəs bəla görmədi. Bu dəlil Jamal Xəlvətinin bö­yüklüyünü və qeyri-adiliyini göstərirdi. Amma özü bu ha­disə haqqında belə deyirdi ki, bu mənim xahişimin yerinə yetirilməsi demək deyil, əksinə, mən İstanbul jamaatının arasında olduğum üçün onlar bu bəlalara məruz qall­mış­dır. Elə ki, mən ayağımı kənara qoydum, tamam asayiş oldu. Xülasə, o, ziyarətinə davam etdi və Allahın evinə, həjj ziyarətinə getdi. Onun vəsiyyətinə əməl edən qızı Səfiyyə Sünbül əfəndiyə ərə getdi. Sünbül əfəndi Jamal Xəlvətinin müavinlərindən biri olmuşdur.
SƏFİYYƏ XATUN (28)
III Sultan Məhəmməd xanın anasının adıdır və Os­man­lı sultanı III Sultan Muradın zövjələrindən biri ol­muşdur. III Sultan Murad xan taxta əyləşənə qədər Səfiy­yə xatun onun yeganə zövjəsi idi. Taxta əyləşdikdən son­ra həmşirəsi Əsma xan adı ilə tanınan Soltan tərə­findən ona sözlə deyilə bilməyən gözəlliyə malik bir neçə kəniz göndərilmiş, lakin deyilənlərə görə bu kənizlərlə onun heç bir yaxın münasibəti olmamışdır. Səfiyyə xatun­la mehriban olmayan Sultan Muradın anası Nurbanu xa­tun bunu eşitdikdə jariyələri və öz həmsöhbətləri olan şə­hərin bir neçə qadınını yığaraq oğluna əlaj etməyə çalış­mışdır. Bu qadınlar qərara gəldilər ki, III Sultan Muradın bəx­tini bağlamışlar və onu bu bağlardan qurtardıqdan sonra Sultanın işlərinin öz məjrasına düşdüyü məlum ol­muşdur.

Səfiyyə adlı bir neçə nəfər qadın da peyğəmbərin sə­habələri olmuşdur.

SƏFİYYEYİ-ZAHİDƏ
İranın zahidə qadınlarından olub, Sultan Əbu Səid xa­nın müasiri idi. Zöhd (26) və səlah (27) ilə şöhrət tapmış məşhur bir qadındır. Bir çox kişi və qadınlar onun mürid­ləri olmuşlar. Sultanın süd bajısı olan Qənqərat xatun da həmçinin Səfiyyə Zahidəyə etiqad edən, onun müridi olmuşdur, həmişə ona sadiq olaraq onu ziyarət etmişdir.

Ziyarətlərindən birində mahir şair Sirajəddin Qəmərini də özü ilə aparmışdır. Rzaəddin ibn Fəxrəddin onun türk nəslindən olduğunu yazır.

SƏFVƏT
Səfvət İstanbulun ədibələrindən sayılır. Fətin «Təzki­rə»si­nə əsasən onun Mühib əfəndi Bəkləkçinin qızı və Rüfət bəy adlı bir şəxsin zövjəsi olduğu məlumdur. Hə­min təzkirədə onun aşağıdakı beytləri dərj olunmuşdur:
Düşmə derdim dəxi bir dərdə könül, ah, sana,

Yenə düşdün yeni bir dərdə kim, ey vah, sana.

Bağlayıb zülfü ilə bu gejə möhkəm, tuydum,

Əski divanə dedi, ey könül, ol mah sana.

Nejə bir rahi-məjazə gedəjəksin, yahu,

Bildirə toğri yoli həzrəti-Allah sana.

Dün görüb hali-digərgünimi etdin insaf,

Qalibə etmiş əsər ahi-səhərgah sana.

Səfvəta, razi-dilin kimsəyə izhar etmə,

Gün olur yardım edər bir dili-agah sana.

Səfvət hijri 1053-jü (1643) ildə vəfat etmiş, Eyyubda, atasının məqbərəsində dəfn olunmuşdur. (24)
SƏRVİJAHAN XANIM
Fətəli şah Qajarın qızlarındandır. Onu mərhum Ağa xan Məhəllatiyə ərə vermişdilər. Mərhum Əlişah onun oğ­lu və Sultan Məhəmməd şah nəvəsi idilər.
SİDQİ ÜMMƏTULLAH QADIN
Əbdürrəhman əfəndi Qamətizadənin oğlu Məhəmməd əfəndinin qızıdır. Məhəmməd əfəndi 1089-ju /1678/79/ ildə vəfat etmiş və Əmiri-Buxaranın hüjrəsinin yaxın­lı­ğın­da Ədirinə qapısı /İstanbul qapısı/ adlanan yerdə dəfn olun­muşdur. Bu qadın İstanbul ədibələrindən sayılır, ila­hiy­yata maraq göstərmişdir. Şeirlər divanı və bəzi başqa əsərləri vardır. Atası iki dəfə İstanbul qazisi olmuş və Əy­yub adlanan məkanda vəfat etmişdir. Onun qızı Sidqi Qa­dın, atası öldükdən sonra aşağıda dərj olunan qitəni yaz­mış, burada onun vəfat tarixini bildirən maddəyi-tarixi ver­mişdir:
Qamətizadə əfəndi edəjək əzmi-jinan

Ağladı anın üçün matəm edib üns ilə jan

Dedi tarixi-vəfatını qızı Sidqi anın

Qamətizadəyə əlayi irəm ola məkan.

25 il sonra, yəni 1115-ji /1703/04/ ildə Sidqi Ümmə­tul­lah Qadın da vəfat etdi. Onun vəfat tarixini «Sidqiyi-Fazil» de­mişlər. Bu kitabın «Əlif» hərfində, Ümmətullah ünva­nın­da zikr olundu və onun təbindən bir qitə də dərj olun­muşdur.
SİRRİ XANIM
Diyarbəkirli şairədir, hijri 1230-ju /1814/15/ ildə Di­yar­bəkirdə doğulmuşdur. Yetginlik çağından elm və ədəb öy­rənmək, təhsil almaq sahəsində çox çalışmışdır. Türk­jə şeirlər yazmaqda yədi-tul sahibi olmuşdur. Sirri xanım əsrinin bəlağətlisi hesab olunurdu. Bəzi şeirləri «Xərabat» adlı təzkirədə dərj edilmişdir və bir sıra təxmisləri, təs­disləri, qəzəlləri və başqa şeirləri də vardır ki, bunlar da seçilirlər. Bir aşiqanə qəzəli və bir bəlağətli mərsiyəsi bu ziynətli vərəqlərdəndir:
QƏZƏL
Morği-dil pərvazə gəldi, lanələr ağlar bana,

Çıxdı zünnarım bu gəz, qəmxanələr ağlar bana.

Yandırdı isəm şəbi-tarik dili-naşadımı,

Rövşən olsa pür yaxar, pərvanələr ağlar bana.

Aşinalar sənnən tənəndaz olurlar hər tərəf,

Vaqif olsa halıma biganələr ağlar bana.

Kətmi (11) güj, izharı güj bir dərdə oldum mübtəla,

Darusaz (12) bilməz təbib, kaşanələr ağlar bana.

Tuş olursa məktəbi-ürfanə rahım hərqçən,

Həsrət ilə tifli-fərzəndanələr ağlar bana.

Saqi, bəzmin ilən ölsəm ayağın çun gözəl,

Dilbərim diltəng olur, peymanələr ağlar bana.

Kaseyi-mizabi-saqidən içib məst olmuşam,

Halıma agah olan məstanələr ağlar bana.

Sirri, bir viranədə bir gənjə irdin misli yox,

Həsbi-halım söyləsəm divanələr ağlar bana.

MƏRSİYƏ
Fərağət gəlmişəm fani jahandan xəsm janandır,

Nə bilsün mehribanlıq rəsmin ol kim, əsli nadandır.

Fələk dilxahım üzrə dönmədi bir, kəştiyi-dövrandır,

Nihali-nazəninimdən jüda halım pərişandir.

Bənim könlüm qızılgül qönçəsivəş toptolu qandır,

Açılmaq ixtiyar etməz, əgər yüz bin bahar olsa.

Baharın ruzi-novruzun tuyub şad olsa həb güllər,

Dirib geysuların təbrikə gəlsə bağa sünbüllər.

Bu əsna hər tərəfdən nəğməsaz olsa şirin dillər,

Dili-pürdərdimə guş bülbül ney kibi inlər.

Bənim könlüm qzılgül qönçəsivəş top-toli qandır,

Açılmaq ixtiyar etməz əgər yüz bin bahar olsa.

Bu bağın sərvqədd bir laleyi zarımdan ayrıldım,

Dirəxti-ömrümün şirinsüxən yarımdan ayrıldım.

Məlamət eyləmən, Allah üçün yarımdan ayrıldım,

Həqiqət rahının Mənsuriyəm, darımdan ayrıldım.

Bənim könlüm qızılgül qönçəsivəş toptolu qandır,

Açılmaq ixtiyar etməz əgər yüz bin bahar olsa.

Fəraqi-dudi-həsrətdir çıxan qəndili-janımdan,

Səmada qatbeqat əbri-bahar olmuş dəhanımdan.

Görəydi hüznümü Yəqub, fərar edərdi yanımdan,

Dəmadəm pürrümuz eylər səda həp üstüxanımdır.

Bənim könlüm qızılgül qönçəsivəş toptolu qandır,

Açılmaq ixtiyar etməz əgər yüz bin bahar olsa.

Qəza peykanına nagah jiyərparəm siyər (13) oldu,

Nişanə uğradı təqdiri-rəbbani yerin buldu,

Açıb pər müğri-ruhi baği-firdovsə rəvan oldu.

Tərəhhüm etmədi, bu natəvanı, yaxdı-yandırdı,

Bənim könlüm qızılgül qönçəsivəş toptolu qandır.

Açılmaq ixtiyar etməz, əgər yüz bin bahar olsa,

Nihani-şəmi-eşqə yanmağa pərvanəyəm şimdi.

İçi dildar ilə məmlu, dışı biganəyəm şimdi.

Burax bu, ahu zarı həsrəti-qəmxanayəm şimdi,

Fələk jamiylə səmm (15) nuş etmişəm məstanəyəm şimdi.

Bənim könlüm qızılgül qonçəsivəş toptolu qandır,

Açılmaq ixtiyar etməz, əgər yüz bin bahar olsa.

Səladır (16) əhli eşqə jəm olub ürfani görsünlər,

Sərayi-xəlvətə hökm eyliyən sultani görsünlər.

Məlamət xirqəsindən gizlənən üryani görsünlər,

Hələ vəqtim yox imdi, Sirriyi-suzani-görsünlər.

Bənim könlüm qızılgül qönçəsivəş toptolu qandır,

Açılmaq ixtiyar etməz, əgər yüz bin bahar olsa. (17)

Bu qəzəl və mərsiyə Sirri xanımın öz xətti ilə yazılma­ğından belə fərziyyələr gəzir ki, bəzi kəlmələr mənasız və yozmalı olduqlarından şeir şivəsinə ziddir, görünür ki, naşı bir adamın qələmi ilə yazılmış, qarışıq salanmışdır.

4-jü mərsiyənin əvvəlinji bəndi mərhum Nabinin bu qəzəlini xatırladır:

Sərim üstündə qat-qat dudi-ahım əflakə dönmüşdür,

Qubari-qəm könüldə tudə-tudə xakə dönmüşdür.

Sirri xanımın İraq və Ərəbdə dəfn olunmuş imamlara məhəbbəti və əqidəsi olduğu üçün, bu səbəbə görə o, bir neçə il bundan əvvəl Bağdada səfər etdi, o ətrafda olan Ətəbati-aliyyəyə ziyarət etdi. Ondan sonra Diyarbəkirə qa­yı­daraq, oradan İstanbula gəldi və mərhum Kamil pa­şanın evində sakin oldu.
SİTTÜL-ÜLƏMA
Sittül-üləma hijri altınjı yüzilliyin axırlarında Şamda yaşamış, burada sakin olan Mehranilər ailəsindən idi. O, bə­lağətli nitqə, lətafətli ifadəyə malik olub, mahir mövizəçi kimi məşhur olmuşdur. Bu jəhətinə görə «Bülbül» tə­xəllüslü qadın kimi tanınırdı. Sittül-üləma hijri 712-ji (1312 m.) ildə rəjəb ayının 13-də dünyasını dəyişmişdir. Jənazəsini son mənzilə yola salan insanlar arasında qa­dınların böyük izdihamı olmuşdur.
SULTAN
Sultan Fətəli şah Xaqanın oğlu mərhum Mahmud Mir­zənin qızının təxəllüsüdür. Mahmud Mirzə Fətəli şahın xa­nımlarına həsr etdiyi bir təzkirəsində onlara aid edilən şeir nümunələrini də vermişdir. O, təzkirəni «Noqli-məjlis» ad­landırmışdır. Bu təzkirədə yazırdı: «Adsız kiçik qız Sull­tan ömrünün əvvəlindən ta 18 yaşınadək mənim «Dəbis­tani-Tərbiyət» məktəbimdə böyüyüb inkişaf etmişdir. La­kin məndə onun şeirlərindən az bir hissəsi qalmışdır. Bunlar şikəstə xətti ilə yazılmış, bu xəttlə yazmağı da mən­dən öyrənmişdi, təxəllüs seçməyi də məndən so­ruş­du və Sultan təxəllüs oldu. Min beytdən ibarət dəftəri var­dır. Bu bir neçə şeir oradan seçilmişdir:
Bero, ey səba, be an ku və bequ neqari-mara,

Ke nəyamədi və hijri-to be saxt kari-mara.

Ey Səba, o yarın kuyinə get və söylə ki,

Gəlmədin və sənin hijrində əzab çəkdik.

Və yaxud:
Ba xəyali-to və kuyi-to nəxahim beheşt,

Hur ke çun to və çun kuyi-to key həst beheşt.

Sənin xəyalınla sənin kuyində behişt istəmirəm,

Huri sənsən, behişt sənin kuyindədir.

Və yaxud:

Əz səri-kuyəş, dela, bin ke çesan mirəvəm

Xənde zənan amədəm, gerye konan mirəvəm.

Ey dil, kuyindən gör nejə keçirəm,

Gülə-gülə gəlib, ağlaya-ağlaya gedirəm.

Və yaxud:
Mən əz azadegiyi-an mikeşəm an,

Be hərgez kəs nəbinəd dər əsiri.

Mən azadlıqda ola-ola elə əzab çəkirəm ki,

Heç kəs o əzabı əsirlikdə çəkmir.

SULTANBƏXT
Əmir Teymur Gürganinin qızıdır. İbn Həjərin «Ənba» əsərində olan məlumatda deyilir ki, «Teymuri-tarixi»ndə yazıldığı kimi bu qadın kişi xasiyyətli və xislətli olmuşdur. Əvvəl heç bir ər qəbul etməyib nigahlanmadısa, sonra Bağdad xatunları ilə söhbət edib, ülfət və mülayimlik kəsb etdi və Süleyman şahla izdivaj eylədi. «Əxlaqi-əla» də bu qadının adı Jahanbəxt kimi yazılmışdır. «Səhayef əl-əx­bar»da göstərir ki, Əmir Teymurun iki bajısı olmuşdur biri Qutluq Türkon Ağa, digəri Şirinbəyi ağadır.
SULTAN RƏZİYYƏ
Şəmsəddin İltutmuş Məhəmməd Sultanın qızıdır. /Şəm­səddin 1211-1236-jı illərdə Dehlidə müsəlman-türk döv­lətinin hakimi olmuşdur. – H.T./ Şəmsəddin Hindista­nın bəzi vilayətlərində hökmdar olmuşdur. Onun sülaləsi hijri 602-ji ildən 690-jı ilədək /1206-1291/ hakimiyyətdə qalmışdır. Şəmsəddinin bir neçə oğlu olmasına baxma­ya­raq, onlardan öz ağlı və fərasəti ilə seçilən qızı Rəziyyəni vəliəhd etmişdi. Rəziyyə hələ atasının sağlığında özünün əxlaqı və dərrakasi ilə öz qardaşlarından üstün olduğu üçün dövlətin sərənjam və işlərinə daxil olmuşdu. Atası­nın vəfatından sonra, 634-jü ildə hökmranlıq taxtına əy­ləş­di. Özünün qadın libasını dəyişərək, əyninə qaba, başı­na taj qoydu üzünə niqab bağladı.

Bəziləri də deyirlər ki, atası İltutmuş vəfat etdikdən son­ra, hökmranlıq onun oğlu Rüknəddin Firuz şahın ixti­ya­rına keçmişdi. Lakin yüngülxasiyyət olduğundan dövləti anası /Şah Türkan – H.T./ idarə etmiş, yeddi aydan sonra bu vəziyyəti düzgün saymayan əmirlər və əyanlar ona itaət etməyib, Rüknəddin Firuz şahı tutub həbs etmiş və bajısı Sultan Rəziyyəni onun yerinə taxta əyləşdirmişlər. Xülasə, Rəziyyənin hakimiyyəti zamanı dövlət əyanların­dan ona düşmən olan bəzi qüvvələr əmələ gəlmiş və bir neçə dəfə hökmdarla onlar arasında müharibə baş ver­mişdi. Bu döyüşdə Rəziyyə qalib gəlmişdi. Axırda onu tu­tub, qalada həbs etdilər və Dehlidə hakimiyyət taxtına qar­daşı Müizəddin əyləşdi. Bu hadisə hijri 635-ji /1237 aprel/ ilin ramazan ayında baş vermişdir. Sultan Rəziyyə 637-ji /1240/ ildə və yaxud 638-ji /1241/ ildə həbs olun­duğu qaladan azad oldu və Dehli tərəfə getdi, o ətrafda apardağı döyüşdə məğlub oldu.

ŞAHBAZ
İran kübarlarından Şahbaz xan Dünbülinin qızıdır. Adı Sahibə Sultan olub, bilik ziynəti ilə bəzənmiş, xoş təbə malik idi. Aşağıda mərhum Fətəli şah Tabsərahın oğlu mərhum Həsənəli Mirzəni mədh edən rübaisi dərj olun­muşdur:
Şahzadə Həsən delir-o-leşkərşekən əst,

Şahzadeyi-xubruiyi-şirinsüxən əst,

Dər baği-şəhənşəhi xuramani-sərv əst,

Dər qolşəni xosrəvi qoli-yasəmən əst.

Tərjüməsi:
Şahzadə Həsən jəsur və ordu məğlub edəndir,

Xoşsimadır və şirin süxəndir,

Şahənşah bağında sərvi-xuramandır,

Şahanə gülşəndə yasəmən gülüdür.

ŞAHJAHAN
Bxopal məmləkətinin valisi olmuşdur. Hijri 1254-jü /1838/ ildə Bxopalın İslambəkirşah şəhərində anadan ol­muşdur. Hijri-qəməri 1263-jü /1847/ ildə atası vəfat et­dik­dən sonra 9 yaşlı Şahjahan atasının yerinə həmin məm­ləkətin hökmdarı olmuşdur. Hökmdar olarkən məm­ləkətdə fars elmlərini, xəttatlığı və siyasət elmlərini niza­ma və qaydaya salmışdır. Şəvval ayının 9-u 1276-jı /1860, 1 may/ ildə, 22 yaşında dövləti idarə etməyi anası­nın ixtiyarına buraxıb, özü öhdəsində tiyul və xas torpaq­ları olan vilayətə getdi və bunlarla kifayətləndi. Hijri-qə­məri 1285-ji ilin şaban ayında /1868 noyabr/ yenidən öz taxtına qayıtdı.

Müşarileyhənin İngilis dövlətinin yanında etibarı və nüfuzu böyük idi. O, bu dövlət tərəfindən ali dərəjəli Hind ulduzu nişanına və başqa mükafatlara layiq görülmüşdür. Deyilənə görə Hindistanda Şahjahan və Aləmgir padşa­hın qızı Zibbünnisə Bəyimdən başqa heç bir qadın elm və fəzilət sahibi deyildi. Şahanjahan ritmli şeirlər yazırdı və bu şeirlər məşhur idi. Onlardan nümunə olaraq, bir neçə beyti ixtisarla veririk:

Çun bal-o pər əfşanəd o çun dam beborəd,

Seydi ke ze səyyad baridən nətəvanəd.

Peyi-qədri-naşenasi ke berayqan nəgirəd,

Del bi behaiyi-xodra be əbəs bəha şekəstəm.

Bidel məbaş, Şahjahan, in məhəbbət əst,

Səd bar zende kərdəmo mərg arzu konəm.

Tərjüməsi:
Qol-qanadını açsa toru qırar,

Elə bir ov ki, ovçunun əlində qaça bilmir,

Qədir bilməyən adam hər şeyi ujuz başa düşür.

Əbəs yerə öz qədr-qiymətimi itirdim,

Ürəyini sıxma, Şahjahan, bu məhəbbətdir,

Yüz dəfə yaşasam da yenə ölüm arzularam.

RÜBAİ
Dəryaft ətayi-kebriyayi-mara,

Dər həzrəti-ust jəbheyi-san mara.

Çun ajizi əz padşahan məqbuləst,

Nazəm ke keşəd be padşahi mara.

Tərjüməsi:
Bizim ulu, hədiyyəmizi başa düşdü,

Bizim əməllərimiz onun hüzurundadır.

Ajizlik padşahlarda qəbul olunur,

Şahların yanında nazımı kim çəkər?

ŞAH SULTAN
Sultan şah bir neçə hörmətli Osmanlı xanımlarının adı­dır. O jümlədən I Sultan Səlim xanın /hakimiyyət dövrü 1512-1520-ji illər – H.T./ qızıdır ki, Sədri-Əzəm Lütfi pa­şa­nın zövjəsi olmuşdur. Mərkəz Əfəndiyə meyli var idi. O, İstanbulda Davud paşa məhəlləsində bir Jame məs­ji­di və bir təkyə, xanəgah /dərvişlərin yaşadıqları və ibadət etdikləri yer – H.T./ tikdirmişdir. Sonralar bu xanəgahı mədrəsə etmişdir. «Səhayef əl-əxbar» yazır ki, Lütfi paşa jəsur, mərd adam idi və bu səbəbdən o, şah Sultan ilə nəzakətli rəftar edə bilmədiyindən, Sədri-Əzəm vəzifəsin­dən uzaqlaşdırıldı və ər-arvad arasında təfriqə düşdü.

Başqa bir Sultan şah isə Sultan Süleymanın qızıdır. O, İstanbuldakı Eyyub məhəlləsində Şah Sultan təkyəsini tik­dirmişdir. «Tarixe Jövdət paşa» və «Səhayev əl-əx­bar» kitabının 7-ji jildində deyilir ki, Sultan şah III Sultan Mustafa xanın qızının da adıdır. Adı çəkilən xanım kasıb­lara yardım edir, kimsəsizlərə, xəstələrə əl tuturdu. O, bə­zi xeyriyyəçi əməllər üçün bir sıra binalar tikdirmişdir.

ŞƏJƏRƏDDÜRR
Misirin hökmdarı olub, məşhur, müsəlman qadınların­dan­dır. Kənizlikdən ali məqama yüksəlmişdir. Bu qadın türk mənşəli olmuşdur. Misirin tarixçiləri və digər tarixçilər onun haqqında məlumat vermişlər. Künyasi ümmi-Xəlildir.

Onun Sultan Məlik Saleh Nəjməddin Əbu əl-fütuh Əy­yubdan Xəlil adlı oğlu olmuşdur. Bu Xəlil uşaqlıqda, ki­çik yaşlarında vəfat etmişdir. (19)

Şəjərəddürrün əri Məlik Saleh Məlik Adil Seyfəddin Əbu Bəkrin qardaşıdır. Bu silsiləni kürdlər və Əyyubilər adlandırırlar. Əyyubilər müəyyən dövrdə /1171-1250/ Mi­sir, Şam, Yəmən və qeyri yerlərdə hakimiyyətdə olmuş şah­lar sülaləsidir və onlar islam dünyasına böyük xid­mət­lər etmişlər. Bu sülalənin banisi olmuş Sultan Səlahəd­din Yusif bin Əyyubinin adı demək olar ki, islam tarixin­dən əvvəl Avropa tarixində məlumdur.

Şəjərəddürr türk Abdullanın qızıdır. Məlik Saleh onun gözəlliyinə vurularaq pulla almışdır. O tez bir zamanda əmin oldu ki, Şəjərəddürr gözəl olduğu qədər də çox ağıl­lıdır və Xəlil adlı oğul dünyaya gətirdikdən sonra bu qadınla qanuni olaraq evlənmiş və onu Sultan arvadı elan etmişdir.

Məlik Saleh jəmiyyət arasında daim onunla olur, onun­la fəxr edir, onun ağıllı söhbətlərindən son dərəjə xoş­lanırdı. Məlik Saleh əmisi oğlu tərəfindən əsir alındığı za­man Şəjərəddürr onunla birlikdə Kərək qalasında qal­mış, onun çətin günlərində yanında olmuşdur. Məlik Sa­leh Misirdə sultan olarkən Şəjərrəddürr onunla getmiş, orada 6 yaşlı oğlunu itirmişdir. Şəjərəddürr 1249-ju ilə­dək, yəni ərinin ölüm gününədək onun yanında olmuşdur. Ağıllı sultan qadın, Dəmiyat fransızlar tərəfindən işğal olunduğu vaxt ərinin ölüm xəbərinin bir iğtişaşa səbəb ola biləjəyini başa düşürdü və dəfn mərasimini çox bajarıqla təşkil etmişdi. Onun həqiqət uğrunda apardığı mübari­zə­lərinin və müharibələrin şöhrətini söyləməyə ehtiyaj yox­dur. Şəjərəddürrün əri Məlik Saleh Nəjməddin Əyyubun vəfatı ilə bu sülalə bitmişdir. Onların əsli İran əhalisin­dən­dir. Belə ki, «Həkkariyyə» firqəsi İran kürdlərindən ibarət­dir. Sultan Səlahəddinin atası Əyyub və əmisi Şirkuh Azər­bayjan əyalətindəndir.

Şeyx Təqiəddin Müqərrizi deyir: «Hijri 647/1249-50-ji ildə prins Rivadın başçılıq etdiyi Fransa ordusu Dəmiyat şəhərində göründü, oranı zəbt edərək, ərazini işğal etdi. Məlik Saleh Nəjməddin Əyyub Əyyubi ki, o vaxt sultan idi və Dəməşqdə xəstə idi, o müdafiə məqsədilə Dəmiyat tərəfə hərəkət etdi. Eşmum Tənah adlanan yerə çatdıqda onun xəstəliyi şiddətləndi və o, vəfat etdi. Onun yanında olan Şəjərəddürr çox mərdanə tədbir gördü, diqqətlə səy göstərərək gizlijə onun dəfni ilə məşğul oldu. O bir nə­fərlə məktub göndərərək Turan şah bin Məlik Saleh Nəj­məddini «Hosne Keyf» qalasından çağırtdırdı. Özü Sulta­nın ölüm xəbərinin xalqa çatdırılmasının qarşısını aldı və ordunu əvvəlki qaydasında hazırladı ki, vəliəhd təyin et­diyi Turan şahın hüzurunda dursunlar. O, dövlətin bütün kargüzarlarını və bütün təbəqatını hər gün yığdı və sultan­lıqda qayda yaratdı. Şəjərəddürr bütün hökm və əmirləri özü verməyə başladı, müqavilələri özü bağladı. Səltənətin bütün işlərini şəxsən özü idarə etməyə başladı. Əlbəttə, Turan şah gəlib çıxınja, Sultanın ölümü barədə heç kəsin dilindən bir söz eşidilmədi. Bu hadisədən uzaq-yaxın, heç kəs, heç nə bilmədi. Əgər Şəjərəddürr bu tədbiri gör­mə­sə idi, yəqin ki, müsəlmanların ordusu bütün Fransa ordu­su tərəfindən ayaqlara düşüb məhv olajaqdı.

Xülasə, elə ki, Turan şah Şəjərəddürrün məktubunu aldı və oxudu, majəradan xəbərdar oldu, ramazan ayının ortalarında atlı dəstələri ilə Hüsni-Keyfdən tərpəndi. Də­məş­qə yetişən vaxt Dəməşq şəhərində Misir və Şam səl­tənətinin taxtına əyləşdi. Bu tarix doşənbə günü 27 ra­ma­zan 647-ji hijri ilinə dəsadüf edir. /Miladi tarixlə 5 yanvar 1250-ji il/ o vaxt Dəməşq şəhərindən xarij olub, Salihiy­yədə mənzil etdi və oradan Misir məlikliyinə tərəf hərəkət etdi, 21 zülqədədə Mənsurəyə yetişdi. O vaxtdan Şəjə­rəddürr əyanları jəm edərək, hakimiyyəti o zaman Maliki-müəzzəm ləqəbi almış Turan şaha təqdim etdi. Lakin Ma­liki-müəzzəm nalayiq işə başladı. O vaxt ordu və əsgərlər yerləşən Bəhriyyəyə qarşı hədə-qorxu gəldi. O, Şəjərəd­dürr ilə arzu edilən rəftara xilaf çıxaraq, fransızlar üzərin­də qələbəni təkjə öz adına çıxardı. Onu hədələdi. Atası­nın mal, pul və dövlətini ondan tələb etdi. Nətijədə Şəjə­rəddürrün səbri tükəndi. Turan şah öz jəzasını aldı. O, Şə­jərəddürrün əsgərləri tərəfindən öldürüldü. Şəjərəd­dürr Misir və Şam səltənətlərinin şahlıq taxtına əyləşdi.

Xülasə, bu vaqiə belədir ki, Sultan Məlik Saleh Nəj­məd­din Əyyub Goruhi məmlüklərdən ibarət öz nizami or­dusu­nu son dərəjə yaxşı saxlamış, onları öz dövlətinə daxil edib, başqa təbəqələrdən olan nökərlərindən daha yaxşı nəzərə almış və onların adını «Bəhriyyə» qoy­muş­du. Fransızlar üzərində qələbə də məhz məmlüklərin he­sabına qazanılmışdı. Onların hamısı türk nəslindən olmuş­lar. Bunlar həmin jəmiyyətdir ki, Kordiyə sülaləsindən /Əyyubilər şəjərəsi/ sonra Misir səltənətini ələ keçirdilər. Məmlüklər dövləti həmin «bəhriyyədən» ibarətdir, bu jə­hət­dən, deməli türklərdir. Məlik Saleh Nəjməddin Əyyub Misir əyanlarının təhriki ilə qardaşı Məlik Adili taxtdan salıb, səltənəti onun əlindən almağa jəhd etdi, lakin or­dusu dağıldığından baş tutmadı. Bütün ordu və kömək da­ğıldı. Jəmi 80 nəfər qulamlar, türk mənşəli qullar və aristokrat müdrik adamlar qalmışdı ki, bunların da miqdarı 20 nəfərə çatırdı, bu 100 adam Nəjməddin Şəjərəddürr ilə Kərək qalasında məhbuz olarkən, Kərəkdə idilər və öz ağalarının yanından ayrılmırdılar və salamat idilər. Bu zaman tale Nəjməddin Əyyubun üzünə güldü və həbs­dən xilas oldu. Həmin tarixdən bu vəfadarlıq və duz-çörə­yə sədaqət sübuta yetdi. Öz səltənətində onları himayə­sinə götürdü, onların sayı gün-gündən çoxaldı. Onları xü­susi olaraq özünün səmimi dostu hesab etdi. Dövlətin mər­kəzi Jəbəl qalasından Rövzə qalasına köçdüyü za­man bu dəstəni də qalanın daxilində yerləşdirdi, onlara «bəh­riyyə» adını verdi.

Məliki-müəzzəm Turan şah ibn Məlik Saleh Əyyub Mən­surədə təşkil etdiyi ordu ilə gəldi və dövləti əlinə al­dıqdan sonra öz kobud və nalayiq hərəkətlərinə başladı. Hakimiyyətdə olan adamları qorxu içində hədələyərək, bütün qələbəni öz adına çıxardı. O jümlədən Şəjərəd­dürrü hədələyirdi. Şəjərəddürr kübar və əmirlərlə ona məktub qöndərərək yazırdı: «Siz gördünüz ki, mən öz hə­yat yoldaşım öləndən sonra işləri əlimə nejə aldım. Gənj dövlətin bütün problemlərini nejə həll edib, onu çətinlik­dən qurtardım. Bütün bunların əvəzinə məni qorxutmaq, ləkələmək gördüyüm işlərə layiq deyil. Bu hal mənə qarşı hər gün baş verir». Bu Xatunun öhdəsində olan, onunla həmrəy, həmməslək olan, vəfat etmiş öz xaqanına, məli­ki­nə qul olan, sədaqətli olan məmlüklər jəmiyyəti bu və­ziy­yətə qəti etiraz edirlər. Onlar bir yerə yığışaraq danışıq aparmış və 648-ji il məhərrəm ayının 29-da, /1250-ji il 4 may/ Məliki-müəzzəm Turan şah ibn Əyyubu qətlə ye­tirmiş­dilər. Onun qətli ilə də Misirdə Əyyubilər sülaləsi ha­ki­­miy­­yətinə son qoyuldu. Bu sülalə 81 il 70 gün, 80 nəfər şahla Misirdə hakimiyyətdə olmuşdur. Məlik Saleh Nəj­məddin Əyyubun, oğlu Turan şah Məliki-müəzzəmin pad­şahlığı 4 ay bir gün sürmüşdü.

Turan şahı qətlə yetirən Bəhriyyə məmlükləri Şə­jə­rəd­dürrü padşahlıq taxtına əyləşdirdilər və Misirin bütün Məlikləri onun adına xütbə oxudular və sikkə kəsdilər. Sikkənin üzərində «Valideye Xəlil» sözləri də yazılmışdır. Hətta əmrlə, hökmlər və fərmanlar dövlət tərəfindən bu adla verilirdi: Valideye Xəlil.

Məmlük döyüşçüləri qanlı döyüşlər apararaq fransız­la­rı məğlub etdikləri vaxt jəsurluq göstərdilər. Döyüş nə­ti­jəsində Dəmiyat şəhərini fransızlardan aldılar. Onlara əsir düşmüş Fransa kralını azad etməklə də əvəzində Ri­vad şahzadəsindən alınan 40 min dinar məmlüklərə çatdı.

Müsəlmanların ordusu səfər ayının 9-da Mənsurədən hərəkət etdi və Qahirəyə üz tutdu, Səfər ayının 13-də Şə­jərəddürrü görkəmli hərbiçilər və dövlətin əyanları ziyarət etdilər. Onlar şaha sədaqət andı içdikdən sonra Şəjərəd­dürr onlara qiymətli hədiyyələr, fəxri qeyim və adlar, xeyli pul və mal verdi. Deyilənə görə o, şahlığı dövrün hakim kişi sultanlarından da bajarıqla idarə edirdi. Lakin elə oldu ki, onun sultanlıq xəbəri Şamata /Suriyə- H.T./ çatdı, oranın əhalisi bunu qəti olaraq rədd etdi. Bu səbəbdən Şam ilə Misir arasında narazılıq yarandı. Şamlılar Hələ­bin sahibi Məlik Nasir Səlahəddin Yusif ibn Əzizi ça­ğırt­dırdılar. Həmçinin Abbasi xəlifəsi Müstəsim /1242-1258/ Bağdaddan həmin məlikə fərman göndərdi ki, bu nə dü­şünülməmiş qərardı? Və bir zəif ağıla malik qadını mü­səl­manların böyük bir məmləkətinə padşah təyin etmisiniz? Bu xəbərlərə baxmayaraq məmlük əmirləri yenə də Şə­jərəddürrə və çox mötəbər ali komandan İzzəddin Aybək Türkman Salehiyə etimad göstərməkdə davam edirdilər.

Müxalifət olan Şam əhalisinin etiraz xəbəri və xəlifənin İraqdan göndərdiyi məzəmməti Misirə çatan kimi bütün Misir ordusu da Xəlilin anası İsmətəddin Şəjərəddürr döv­lətinin müdafiəsinə hazır oldular. Müşarileyhə yuxa­rıda adı çəkilən Əmir İzzəddin Aybəkə ərə getməklə döv­ləti, öz hakimiyyətini onun ixtiyarına verdi. Misir diyarında onun müstəqil hakimiyyəti dövrü 80 gün oldu. Tarixi mən­bələr göstərir ki, Şəjərəddürr şahlığı müasiri olduğu kişi hökmdarlardan da yaxşı idarə etmişdir. O, öz məmlükləri ilə türkjə danışırdı. Bir dəfə Aybək bir neçə Bəhriyyə məmlükünü həbs edərkən, onlardan Aytəkin adlı məmlük Şəjərəddürrün yanından keçərkən, heç kəs başa düşmə­sin deyə türk dilində demişdi: «Mən sizin qulunuz baş­maq­çı Aytəkinəm. Allaha and olsun ki, biz heç bir günahı­mız olmadan həbs olunmuşuq. Biz sizin də, mərhum əri­niz Məlik Salehin də mərhəmətini görmüşük və Aybəkin Mosul hakiminin qızına nişanlanmasına öz etirazımızı bildirmişik. Ona görə də həbs olunmuşuq, İndi bizi zin­dana aparırlar». Şəjərəddürr qula yaylığ göstərməklə onun dediklərini eşitdiyini bildirdi. Qul yeraltı zindana enə­rək səsləndi: «O bizi həbs etdi, biz isə onu öldürdük».

Etimadddüssəltənə yazır: Şəjərəddürr İzzəddin Aybə­kə 648-ji il rəbiülaxir ayında /1250, iyul/ əl-Məlik əl-Müəzz fəxri adı verərək müşayiətçilərlə böyük təntənə ilə pad­şahlıq taxtına əyləşdirdilər. Bununla Misir türk məm­lüklərinin ilk dövələti yarandı və Aybək 7 ilə yaxın səl­tə­nə­ti idarə etdi. Həmin müddətdə məmlüklərin çoxunu rəzil etdi, jəmiyyəti pərakəndə saldı. Hər ikisi igid, qüdrətli məmlüklərdən olan və hər ikisi sonralar hakimiyyətdə ol­muş Qlaven və Beybərs Aybəkin xofundan Şam şəhərinə qaçdılar. Bir çox hərbi hissə onun zülmü və qaniçənliyi nə­tijəsində məhv edildi. Axırda Şəjərəddürr onun qətlinə fərman verməyi qərara aldı və 655-ji ilini rəbiüləvvəl ayı­nın 24-də /1257-ji il 11 aprel/, çərşənbə günü hamamda öldürüldü. Bəziləri söyləyirlər ki, Aybəkin qətlini təşkil edən Şəjərəddürr qısqanjlıq üzündən belə etmişdir. Güya ona xəbər verirlər ki, Aybək Mosulun hakimi Bəd­rəddin Lulunun qızı ilə nişanlanmışdır və onunla evlən­mək əzmindədir. Şəjərəddürr bu xəbəri qeyrətinə sığış­dır­madığı üçün həyajanlanmış, bir gün Aybək çovkən oyu­nundan qayıdaraq hamamda yuyunarkən Şəjərəd­dürr bu zaman Möhsün Təvaşinin saray xajəsi /qulamı/ olan Sənjər Jüjəri ilə bütün xidmətçiləri hamama gön­dərmiş və onlar Aybəki orada qətlə yetirmişlər. Həmin gejə ərini qətlə yetirən Şəjərəddürr Aybəkin üzük taxıl­mış barmağını görkəmli əmirlərdən biri olan İzzəddin Hə­ləbiyə göndərərək ona Misir sultanlığını idarə etməsini təklif etdi. Lakin İzzəddin bu addımı atmağa jəsarət et­mə­di və bu xəbər dilə düşərək yayıldıqdan sonra Müəz­zəddin Aybəkin məmlükləri Aybəkin qatili Şəjərəddürrü öldürmək istədilər. Salihiyə məmlükləri Şəjərəddürrün keçmiş əri Məlik Saleh Nəjməddin Əyyubun tərəfdarları İz­zəddin Hələbini müdafiəyə qalxdılar. Lakin Aybəkin məm­lükləri Aybəkin oğlu Nurəddin Əlini atasının yerinə səltənətə hökmdar təyin etdilər və ona Məlikül-Mənsur lə­qəbi verdilər. Bu zaman onun 15 yaşı var idi Şəjərəd­dürrü Darüssəltənədən Bürji-Əhmərə göndərdilər. Müəz­zəd­din Aybəkin qətlində Şəjərəddürrlə əlbir olmuş qulları dara çəkdilər və qətldə onların başçısı olmuş Sənjər Jöv­həri isə qaçdı. Bir müddət keçdikdən sonra o da ələ keçdi və digərləri kimi dar ağajından asıldı. Şəjərəddürrün və­ziri olmuş Bəhaəddin Əli ibn Jünanın evini isə dövlət gö­zətçilərinə tapşırdılar və öz xətti ilə yazdıraraq, ondan 60 min dinar aldılar. Bir müddət sonra Aybək Müəzzəd­dinin məmlükləri birləşərək, Məlik Mənsur Əli ibn Aybəkin başçı və Atabəy təyin etdiyi Elməddin Sənjər Çələbini tutdular və onun yerinə Oktay müstəərəb Salehini Atabəy təyin etdilər. Həmin 655-ji il rəbiülaxırın 16-da /1257, 3 may/ Şəjərəddürr qətlə yetirildi. Onun jəsədi Bürji-Əh­mərdən bayıra atıldı. Sonra onu öz sağlığında tikdirdiyi məzarında torpağa tapşırdılar. (20)