Ma’ruza materiallari ma’ruza Psixologiyaga evolyusion kirish

Psixik faoliyatning perenatal davrda rivojlanishi. Embrionning rivojlanishi ko’pgina holatlarda ontogenez rivojlanishini asosiy bosqichlari sifatida e’tirof qilinadi. Umurtqasizlarda ham umurtqalilarda ham perenatal (tug’ruqdan oldingi holatlar) davr mavjud. Bu holatlar harakatni ta’minlashi mumkin. Bu funksiya postnatal davrda paydo bo’ladiyu bunda embrionning moslashishdan oldingi holati haqida so’z yuritish mumkin.
A.D.Slonimaning tadqiqotlari shuni ko’rsatadiki, homila ichidagi faoliyat ularni qiziologik jarayonlariga o’z ta’sirini ko’rsatadi. Bu esa yangi tug’ilgan hayvonlarni xatti-harakatlarini amalga oshirishga xizmat qilishi mumkin. Slonimaning tadqiqotlarini ko’rsatishicha yangi tug’ilgan qo’zichoqlar va uloqchalar charchamasdan ikki soat davomida yugirishlari mumkin ekan. Bu imkoniyat embriogenez yo’li bilan shakllantirilishi mumkin ekan. Postnatal rivojlanishni yaxshi bo’lishida albatta perenatal davrning o’rni kattadir. Hayvonchalar tug’ilishi bilan fiziologik mexanizmlar ishlay boshlaydi.
Embrional preadaptasiyani fatal aniqlik sifatida talqil qilish shart emas. Katta hayvonning yashash sharoiti va atrof muhitdagi holati tug’iladigan yangi hayvonchani taqdirini benlgilashi mumkin. Umumiy qonuniyatlar determinizm tamoyillariga bog’liqdir.
XVIIasrda V. Garvey «barcha tiriklik tuxumdan boshlanadi» degan iborani ishlatib, barcha organizmlar rivojlanishi-dagi umumiylikni qayd qilgan edi. Hayvonlarning individual (shaxsiy) rivojlanishini o’rganishni Volf va ayniqsa Ber boshlab berdi⁵⁸. Ber qiyosiy metoddan foydalanib, bir tipning har xil sinflariga kiruvchi hayvonlarning embrion rivojlanishidan avval umumiy so’ngra xususiy va nihoyat maxsus organ, belgilar rivojlanishini, ya’ni embrion divergensiyasi ro’y be-rishini asoslab berdi.
Evolyusion ta’limot asoschisi bo’lgan Darvin embrion ri-vojlanishidagi o’xshashlik hamda embrion divergensiyasi hayvon-larning o’zaro yaqinligi va muhit sharoitining ta’siri bilan ularda filogenetik divergensiya ro’y berganligini ta’kidladi. Darvin «Turlarning kelib chiqishi» va boshqa asarlarida onto-genez bilan filogenez o’rtasida uzviy bog’liqlik borligini e’tirof etdi. Uning mulohazasiga ko’ra, ontogenez turli tuzi-lish va xossalarning shakllanishiga olib keladigan murakkab va qarama-qarshi jarayondir⁵⁹. Ontogenezda qadimgi ajdodlar rivojlanish bosqichlarining takrorlanishi tufayli har xil organizmlarning embrion rivojlanishi umumiylikka ega bo’-ladi. Embrion o’z rivojlanishiningturli bosqichlarida ta-biiy tanlanish ta’siriga beriladi. Natijada muayyan bosqich-larda yangi moslanish xossalari vujudga kelib, ular organizmning rivojlanishi tarixiy rivojlanish doirasidan chetga chiqishiga sabab bo’ladi. Shunga ko’ra, ontogenez indivi-dual rivojlanish, filogenez esa ajdod rivojlanishinyng od-diy takrorlanishi emas. Ontogenezdagi o’zgarishlar ayrim organlar, belgilarning rivojlanishini tezlashtirishi yoki se-kinlashtirishi, rivojlanish bosqichlaridan ba’zilarining tu-shib qolishiga, murtak va lichinkada moslanish ahamiyatiga ega yangi xossalar vujudga kelishiga, organizmning tuzilishi aj-dodlarinikiga nisbatan murakkablashuviga yoki soddalashuvnga olib keladi.
Evolyusion embriologiyaning asoschilari bo’lgan Kovalev-skiy, Mechnikovlar lansetnik, assidiya, ignatanlilar va boshqa umurtqasiz hamda xordali hayvonlarning individual rivojla-nishini atroflicha o’rganib, ularning filogenetik bog’lanishinn aniqladilar. Ular hayvonot olamining har xil guruhlaryga mansub vakillarning kelib chiqishi bir ekanligini isbotlash
bilan bir qatorda, ontogenezning o’ziga xos tomonlarini/ham
oydinlashtirib berdilar.
Gekkel Darvin mulohazalariga, Qovalevskiy, Mechnikovlarning umurtqasiz va xordali hayvonlarshshg turli vaiilla-ri, shuningdek, Myullerning qisqichbaqasimonlar ustida utkazgan tadqiqotlariga asoslanib, 1866 yili biogenetik qonun kashf etdi. Bu qonunga ko’ra, ontogenez filogenezning 1sAsqa va tez takrorlanishi (rekapitulyasiyasi) dan iborat. Odatda, jin-siy yo’l bilan ko’payadigan barcha ko’p hujayrali organizmlar-ning rivojlanishi urug’langan yagona tuxum hujayradan bosh-lanadi. Shu dalilga asoslanib, Gekkel barcha yuksak orga-nizmlar kelib chiqishi bilan bir hujayralilarga bog’liq, de-gan edi. Urug’langan tuxum hujayraning keyingi rivojlani-shida uchraydigan morula, blastula va gastrula bossichlarini Gekkel bir hujayrali koloniyali organizmlarshshg rekapitulyasiyasidan iborat, deb ta’kidlagan. Shunga asoslanib, u ib-tidoiy ko’p hujayrali organizmlarning paydo bo’lishi haqida gastreya gipotezasini yaratdi.
Gekkel har qanday organizmning embrional rivojlanishn-da avlod-ajdodi belgi-xossalarining takrorlanishini reka-pitulyasiya deb, ajdod belgilarining o’zini esa palingenezlar — palingenetik belgilar deb atadi. Quruqda yashovchi umurtqalilarning embrional rivojlanishida uchraydigan jab-ra yoylari, ikki kamerali yurakli palingenezlarga misol qi-lib keltirish mumkin⁶⁰.
Qadimgi belgilardan tashqari, organizmning embrional va lichinkalik davrida muhitga moslashtiruvchi belgilari borli-gini ko’rsatib, Gekkel ularni senogenetik belgilar, ya’ni se-nogenezlar deb atadi. Amniotlarning murtak pardasi (amnion, allantois, xorion), sut emizuvchilarning yo’ldoshi, qushlar tu-xumining sariqligi senogenezlarga misoldir. Gekkel senoge-nezlarga organlarning rivojlanish muddati va o’rnining o’zga-rishi bilan bog’liq bo’lgan o’zgarishlarni ham kiritdi. Odatda, ma’lum gruppa hayvonlarda progressiv uchragan organlar ri-voji doim oldin boshlanib, boshqa organlarga nisbatan uzoq muddat davom etadi. Masalan, umurtqalilarning yuksak vakil-lari (qushlar va sut emizuvchilar) da bosh miya va sezgi organ-lari tuban vakillari (amfibiya va boshqalar) dagiga nisbatan oldin rivojlanadi va uzoq muddat davom etadi. Aksincha, on-togenezda regressga uchragan organlarning individual rivoj-lanishi sekinlik bilan boradi. Umurtqalilarning yuksak vakillarida jsnsiy bezlar tuban vakillarig’a nisbatan keyin-roq rivojlanishi yuqoridagi qonun bilan izohlanadi.
Embrional rivojlanishda organlarga asos solinish vaqti-ning bunday o’zgarishi geteroxroniya deyiladi. Ontogenezda or-ganlarning tanada joylashishi ham o’zgaradi. Masalan, yuksak umurtqali hayvonlarda dastlab bo’yin vujudga kelishi hisobiga yurakning o’rni baliqlarnnkpga nisbatan ko’krak qafasining ichkarisiga ancha surilgan. Bunday o’zgarish geterotopiya deb ataladi. Gekkel va Myuller tomonidan ilgari surilgan biogenetik qonun keyinchalik turli hayvon guruhlarining filogenetik ta-rixini tiklashga oid tadqiqotlar avj olishiga sabab bo’ldi. Bu paleontologiyaga ham tatbiq qilindi. Oqibatda L. Vertenberger qirilib ketgan boshoyoqlimollyuskalar — ammonitlarda, Gayett qazilma mollyuskalarda, Ryutimeyer qazilma holdagi otlarda rekapitulyasiya hodisasini aniqlashga muvaffaq bo’ldilar⁶¹.
Rekapitulyasiya botanika sohasida ham o’z ifodasini topdi. Natijada yuksak o’simliklarda tuban formalarga xos shoxla-nish tipi, paporotniklar birinchi barglarining dixotomik tu-zilishi kabilar kashf qilindi.
Asosiy mazmuni Darvin, keyinchalik Myuller, Gekkel tomonidan bayon etilgan biogenetik qonunga ko’ra, ontogenez bilan filogenez o’rtasidagi munosabatlar to’g’ri ifodalab berildi.
Biogenetik qonun xilma-xil organizm guruhlari o’z onto genetik rivojlanishi bilan ozmi-ko’pmi o’xshash ekanligini ko’rsatdi. Bu bilan organik olamning monofiletik kelib chiqi-shi haqidagi g’oya yana bir martatasdiqlandi. Lekin Gekkel biogenetik qonung’a uncha to’liq ta’rif bermadi. Chunki u ontogenez bilan filogekez muammosini bir tomonlama yoritgan edi. Ubiogenetik qonunga ta’rif berishda «ontogenez filogenezning qisqa va tez takrorlanishidan iborat» degan iborani ishlatib, filogenez uchun asosan palingenetik belgi-xossalar ahamiyatlidir, degan. Gekkel evolyusiya jarayonida filogenezga katta o’rin berib, unda ontogenezning rolini to’liq ko’rsatmadi. Unin.g mulohazasiga ko’ra, ontogenezda paydo bo’lgan har qanday yangilik filogenezni xiralashtirar ekan (masalan, geterotopiya va geteroxroniya).
Darvin evolyusiya jarayoni individual rivojlanishning hamma bosqichlarini qamrab oladi, ontogenez ham evolyusiyani o’z boshidan kechiradi va uning yangilanishi filogenetik tarix-ga kiradi, deb e’tirof qildi. U filogenezga nisbatan ontoge-nez har xil usullar bilan o’zgaradi va ular evolyusion rivojlanishda muhim ahamiyatga ega bo’ladi, deb ko’rsatdi. Dar-vinning bu sohadagi mulohazalari Myuller tomonidan aniq-lashtirilgan bo’lsa-da, u Gekkel uchun tushunarsiz bo’lib qoldi. Shunga ko’ra, qayd qilingan Darvin — Myuller .fikrlari Gekkelning biogenetik qonunida o’z ifodasini topmadi. Gekkel-ning biogenetik qonunn qabul qilingan taqdirda evolyusiya ja-rayonnning progressiv xarakteri, ya’ni ilgarigiga nisbatan murakkab tuzilishga ega va takomillashgan organizm turlari qanday yo’l bilan paydo bo’lishini tushuntirish qiyin bo’lar edi. Bu holat Gekkel o’z ta’limotida rekapitulyasiya hodisa-siga ortiqcha baho berganligi oqibatidir⁶².
Ko’pgina olimlar tomonidan olib borilgan kuzatishlar haM-da ontogenezda rivojlangan ajdod belgilarini o’rganish shuni ko’rsatdiki, embrionda qadimgi ajdodlar voyaga yetgan forma-larining emas, balki ular embrionining belgilari takrorla-nar ekan. E. Menert umurtqali hayvoslarda ajdod belgilari-ning rekapitulyasiyasidagi o’zgarishlarni o’rganib, hyech vakt on-togonezda filogenez aniq va to’liq takrorlanmasligini, chunki takrorlanish organizmlarga emas, balki ayrim organlarga xosligini ta’kidladi. Chunonchi, sut emizuvchilar embrionining ma’lum rivojlanish bosqichida jabra yoylari va arteriyalar rivojlanadi.Lekin bu vaqtda ular baliq tuzilishini to’liq takrorlamaydi, chunki boshqa organlar o’z rivojida baliqlar-nikiga nisbatan ancha ilgarilab ketgai bo’ladi.
Gekkel filogenezning o’zgarishi faqat ontogenezning oxir-gi davridagi o’zgarishlaridan iboratdir, degan edi. Qo’pgina tadqiqotlar Gekkelning bu fikri to’lis emasligini ko’rsatdi. Bu sohada akademik Seversovning filebriogenez nazariyasi diqqatga sazovordir.
2. A. H. Seversovning filembriogenez nazariyasi
A. H. Seversov ontogenez bilan filogenez orasidagi muno-sabatlar nihoyatda murakkab ekanlygini ta’kidladi. U Gek-kel tomonidan ilgari surilgan palingenez va senogenezlarni farq qilish juda qiyin ekanligini, chunki filogenezda onto-genezning chetga chnqish hollari, embriologik moslanish hamma vaqt senogenez bo’lavermasligini, ontogenezda ro’y beradigan ko’pgina o’zgarishlar filogenetik ahamiyatga ega ekanligini es-latib, ularni filembriogenez deb nomladi. Filembriogenez nazariyasini Seversov birinchi marta 1910 yili asoslab ber-di. Qyeyinchalik esa uni yanada rivojlantirdi. Bu nazariya or-ganlarning filogenetik yangilanishiga olib keladigan o’zgarishi qanday yo’llar bilan va qaysi bosqichda amalga oshi-shini ko’rsatadi. Mazkur masalani hal etish uchun Seversov evolyusion paleontologiya, embriologiya va qiyosiy anatomiya fanlarida to’plangan ma’lumotlarga murojaat etdi. Uning ta’kidlashicha, ontogenez (embriogenez) da filogenetik ahami-yatga ega bo’lgan o’zgarishlar uch usulda amalga oshadi. Ular anaboliya, deviasiya, arxallaksis usullaridir.
Anaboliya yunoncha anabole — qo’shimcha demakdir. Anaboliyada muayyan organning individual rivojlanishi xuddi ajdodlari-nikiga o’xshash amalga oshadi, lekin rivojlanishning oxirgi bosqichida o’zgarish, ya’ni ajdodida bo’lmagan yangi xususiyat paydo bo’ladi, bu o’zgarysh ajdodning rivojlanishiga nisbatan qo’shimcha ravishda vujudga keladi va organning rivojlanish muddati cho’ziladi. Seversov umurtqali hayvonlarning embrion rivojlanishini o’rganib, filembriogenezning anaboliya usuliga ko’plab misollar keltirdi. Masalan, ot ajdodlarida barmoq-larning o’zgarishini hozirgi zamondagi otlarning embrional rivojlanishi bilan taqqoslab, olti haftalik ot embrionining oyoqlarida uchtadan barmoq rivojlanishini, uchinchi barmoq bir oz katta, yon barmoqlar esa kichik, ularning har biri uchtadan falangga ega ekanligini, so’ngra suyaklari qo’shilib, grifil suyaklarga aylanishini qayd qildi. To’qimalar gistogenezida, chunonchi, epiteliy to’qimada ham shunga o’xshash qonuniyat namoyon bo’ladi. Odam embriogeneziningma’lum bir bosqichida epiteliy bir qavat, keyinchalik ikki qavat va nihoyat, uch qavat silindr-simon hujayralardan tashkil topadi. Uning ustki qavat hu-jayralarining yadrosi yo’qolib, shoxsimon modda singadi. Voya-ga yetgan lansetnik va suyakli baliqlarda esa bir qavatli epiteliyga aylansa-da, ularga shoxsimon modda singmaydi.
Anaboliyaga dengiz cho’rtanbalig’i — sargan (Belone acus) ning individual rivojlanishi yaqqol misol bo’ladi. Bu baliq jag’ining tuzilishi bilan o’ziga yaqinbo’lgan boshqa baliqlar-dan farq qiladi. Odatda, uning yuqorigi va pastki jag’lari uzunasiga cho’zilgan bo’lib, uzun tumshuq hosil qiladi. Bu ba-liqning uzunligi 10 mm keladigan embrionida ikkala jag’ uzunlashmagan, faqat pastki jag’ bir oz oldinga bo’rtib chiqqan bo’ladi. Sarganga qon-qarindosh baliqlarning ko’pchiligida, chu-nonchi, aterinkada bunday holat voyaga yetgan baliqlarda saq-lanadi. Sarganda esa avval pastki jag’ uzunlashib, 20 mm ga yetadigan chavog’ida u yuqorigi jag’dan bir necha marta uzun bo’-ladi. Sargan chavog’ining uzunligi 9 sm ga yetgandan so’ng, yuqo-rigi jag’ ham uzaya boshlaydi. Bu holat Hemiramphus avlodiga mansub baliqlarning voyaga yetgan formalarida bir umr saqla-nib qolgan, Sargan balig’ida esa yuqorigi jag’ning uzayishi keyinchalik ham davom etadi. Binobarin, aterinka balig’iganisbatan sargan balig’ining individual rivojlanishida ikki-ta qo’shimcha faza — gemiramfus va aterinka fazasi bo’ladi (50- rasm).

Xuddi shunga o’xshash, dengiz shaytoni deb ataluvchi baliq-larda ham ko’krak suzgich qanotlari individual rivojlanishda ikki marta o’z holatini o’zgartiradi. Rivojlanishning birinchi bosqichida ular ko’krak suzgich qanotining akulasimon baliq-larnikiga o’xshash gorizontal holati, keyin esa ko’pchilik suyak-li baliqlarga xos bo’lgan vertikal holati namoyon bo’ladi. Keyingi rivojlanishda ko’krak suzgich qanoti yana gorizontal holatga o’tadi, lekin uning uchi orqaga qayrilgan bo’ladi.
Anaboliya usuli ontogenezda organlarning hosil bo’lish dav-ri ajdod organlarnikiga nisbatan uzayishiga olib keladi. Filembriogenezning anaboliya usuli o’simliklar olamida ham keng tarqalgan. Usimliklardagi anaboliyaga palmalar bar-pshing rivojlanishini misol qilib ko’rsatish mumkin. Kuzatishlardan ma’lum bo’lishicha, palma barglari kurtak holida yaxlit plastinkadan iborat bo’ladi. Ontogenetik rivojlanish-ning keyingi davrida barglar bo’laklarga bo’linib, patsimon yoki yelpig’ichsimon shaklga kiradi.
Deviasiya. Ontogenezda organlar rivojlanishining o’rta bosqichlarida sodir bo’ladigan o’zgarishlar deviasiya deb ata-ladi (latincha deviatio — o’rta demakdir). Deviasiya natija-snda ontogenezning o’rta davridan boshlab organlarning em-brional rivojlanishi oldingi ajdodlarning mazkur organlari rivojlanishiga nisbatan birmuncha boshqacha yo’nalishda bo-radi. Akula va reptiliyalarda tangachalarning rivojlanishi deviasiyaga misoldir. Har ikkala gruppaga mansub hayvonlar-ning embrional rivojlanishida tangachalar ostki epidermis-ning qalinlashishi va uning ostida biriktiruvchi to’qima to’planishi hisobiga ro’y beradi. Akulasimon baliqlarda epidermis hujayralari va uning ichida to’plangan biriktiruvchi to’qima hujayralari tashqariga teshib chiqib, qirrali yoki uchi o’tkir «bo’rtma»lar — tangachalar hosil qiladi. Keyincha-lik bo’rtmalarning ustki qavati suyak (emal) moddasi bilan qoplanadi. Reptiliyalarda esa tangachalarning dastlabki ri-vojlanishi baliqlarning plakoid tangachalari rivojlanishiga o’xshab ketadi, ya’ni epidermis qavatining zichlashuvi va uning ostida biriktiruvchi to’qima to’planishi kuzatiladi. Biroq reptiliyalarda tangachalarning rivojlanishi keyinchalik ba-liqlar plakoid tangachalarining rivojlanishidan farq qila boshlaydi. Bu farq epidermis qism asta-sekin shox moddasini singdirib tangachaga aylanishidan iborat. Reptiliyalarning ba’-zn turlarida shox moddadan iborat tangachalar ostida suyak pilakchalar joylashadi. Ular teri suyaklari tariqasida hosil bo’ladi
Shunday qilib, deviasiya usulida ontogenezda filogenez faqat dastlabki bosqichlarda takrorlanadi. Filembriogenez-ning deviasiya usuli o’simliklarda ko’p uchraydi. Olimlardan A. L. Taxtadjyan ma’lumotlariga ko’ra, o’simliklardagi tugu-nak va piyozchalar yetuk novdadan hosil bo’lmay, balki shu novdaning zmbrional davri yoki kurtakdan hosil bo’ladi. Agar kurtakning o’q qismi o’ta rivojlanib ketsa, barglar yozilmasa tugunak, aksincha, kurtak, barglar rivojlanib himoya po’stiga aylansa va kurtakningo’q qismi rivojlanmasa, piyozcha hosil bo’ladi. Ontogenezda filogenezning qaytarilishi g’o’za o’sim-ligida ham yorqin namoyon bo’ladi. Evolyusiya jarayonida yopiq urug’li o’simliklarning barg plastinkasi dastlab butun bo’lgan. Keyinchalik ularning ayrimlarida 3—5, 7 bo’lakli barg plastinkali o’simlik formalari rivojlangan. Shu sababli g’o’za o’simligining asosiy poyasining pastki bo’g’imlarida hosil bo’lgan barg plastinkalars butun bo’lib, yuqori bo’g’imlarida 2, 3, 4, 5, ba’zan 7 bo’lakli bo’ladi. Bu dalillarga asoslanib, olimlar Gossypium avlodining nam joylarda tarqalgan daraxtsimon ajdod turlarida barg plastinkasi butun bo’lgan. Qyeyinchalik g’o’za nam kamroq joylarga tarqalishi tufaylidaraxt yoki buta holidagi formalarda evolyusiya jarayoni barg plastinkasi bo’lakli bo’lgan xillarini keltirib chiqargan, dey-dilar. G’o’zaning keyingi evolyusiya jarayoni ikki yo’nalishda borgan. Afrika va Osiyoda tarqalgan g’o’zalarning barg plastin-kasi kichraygan, lekin uning bo’laklarga bo’linishi saqlangan yoki kuchaygan. Cho’l zonalarda esa evolyusiya jarayoni unchalik katta bo’lmagan tik yoki yotib o’suvchi poyali g’o’zalarda barg plastin-kasi kichrayishiga sabab bo’lgan, lekin yaxlit (butun) bo’lgan. G’o’zaning ajdod formalarida barg plastinkasi butun bo’lgan-ligi Abzalov M. F., Fatxullayeva G. N. tomonidan olib boril-gan genetik tadqiqotlarda ham tasdiqlandi. Barg plastinka-sining butunligi Jn¹ Jn¹, o, o, genlariga, bo’laklarga kuchli bo’linganligi in¹ in¹O_eO_e, unchalik kuchli bo’lmagan bo’laklarga bo’linganligi in¹ in¹o o genlarga bog’liq ekanligi aniqlandi.
Arxallaksis yunoncha arche — boshlang’ich, allaxls — almashi-nish degan ma’noni bildiradi. Morfogenezning dastlabki bosqichida ro’y beradigan o’zgarish — arxallaksisda organ ta-momila o’zgarib yangilanadi hamda uning rivojlanishi ajdodlarinikiga nisbatan tamomila boshqacha yo’nalishda boradi. Shunga ko’ra, arxallaksisda faqat organning asosi vujudga kelgandagina rekapitulyasiya amalga oshadi. Uning keyingi rivojlanishi esa o’zgacha yo’nalishda bo’ladi. Ilonlardagi umurtqalar, ko’p baliqlarning suzgich pardalaridagi shu’lalar, tishli kitlardagi tishlar sonining miqdor jihatdan ortishi arxallaksisga misoldir.
Sut emizuvchilar junining rivojlanishini ham arxallak-sisga misol qilib ko’rsatish mumkin. Jun rivojlanishining eng ilk davri tangacha rivojlanishining dastlabki davrlariga o’xshaydi. Bu epidermis hujayralarining to’plana borishi bi-lan ifodalanadi. Lekin keyinchalik bu to’plangan epidermis hujayralari rivojlanayotgan biriktiruvchi to’qima so’rg’ichlari tazyiqi ostida oldinga bo’rtib chiqish o’rniga, chin teriga bo-tib, ichkari kiradi. Binobarin, junning keyingi rivojlanishi o’ziga xos usulda boradi. Demak, sut emizuvchilar junining ontogenezida plakoid tangacha strukturasining filogenezi ba-tamom takrorlanmaydi.
Arxallaksis hayvonlarga nisbatan o’simliklar olamida keng tarqalgan. Arxallaksis yo’li bilan ikki pallali mur-takdan bir pallali murtak rivojlangan, murakkab bargdagi barglar soni yoki androseydagi changchilar soni ortgan.
Organlarning rivojlanish yo’nalishini o’zgartira oladi-gan filembriogenoz bilan bir qatorda, organizm rivojlani-shidagi belgi va organlarning tamoman yo’qolish hollari ham uchraydi. Seversov bularni salbiy anaboliyalar, arxallaksis-lar va deviasiyalar deb atagan. U salbiy filembriogenezning 2 xilini farq qilgan. Salbiy filembriogenezning birinchi xilida organ embrionining dastlabki bosqichi qisqaradn, na-tijada uning tuzilishi soddalashib, voyaga yetgan hayvonlarda o’z funksiyasini yo’qotadi va rudiment holda saqlanib qoladi. Ikkinchi xilida embrionning asosi normal vujudga keladi, biroq rivojlanishning keyingi bosqichlarida kichrayib, reduk-siyaga uchraydi va voyaga yetgan organizmlarda butunlay yo’qolib ketadi.
Organlarning reduksiyalanish jarayoni filogenezdagi ix-tisoslashgan evolyusion rivojlanishdir. Uning yo’nalishini tabiiy tanlanish jarayoni belgiladi. Tabiiy tanlanish yo’na-lishining o’zgarishi oddiy va murakkab tuzilishdagi organlar keskin o’zgarishiga sabab bo’lgan mutasiyalar to’planishiga sa-bab bo’ladi. Organlar tuzilishining reduksiyalanish yo’nalishi bilan bog’liq makroevolyusiya jarayoni mikroevolyusiya jarayon-lari orqali amalga oshadi.
Seversovning filembriogenez nazariyasi ontogenez bilan filogenez o’rtasidagi o’zaro qarama-qarshilik va bog’liqlikni qo’rsatib, uning dialektikasini namoyish etadi. Seversov ta’-limoti Shmalgauzen, Matveyev va boshqalar tomonidan rivoj-lantirildi. Ular ontogenez yangilanishnnnng yoki o’zgarishining asosiy yo’nalishlari, ularning ekologik-fiziologik asoslari, bu jarayonda funksiyaning roli, tur ichidagi o’zgarishlar hamda divergensiya sabablarini aniqlashga o’z e’tiborlarini qarat-dilar. Chunonchi, Shmalgauzen forma hosil qilish jarayonida korrelyasiya va koordinasiyaning ahamiyatini ko’rsatdi. A. A. Paramonov evolyusion rivojlanish uchun boshlang’ich material hisoblangan mutasion va kombinasion o’zgarishlar ontogenez-ning turli bosqichlarida ro’y berishini, lekin ulardan faqat tanlanish nazoratida bo’lib, forma hosil qilish jarayonida qatnashgan o’zgarishlar filembriogenetik ahamiyatga ega ekan-
ligini ta’kidladi.
Neoteniya. Evolyusiya jarayonida faqat organlarning emas, balki bir butun organizmning embrional rivojlanishida ham ajdodlar rivojlanishidan farq qiladigan o’zgarishlar sodir bo’ladi. Ko’p hollarda rivojlanishning boshlang’ich yoki o’rta bosqichlari keyingi bosqichlarini siqib chiqaradi. Natijada bunday o’zgarishlar ontogenezning ilgariroq tugallanishiga sabab bo’ladi. Ontogenetik rivojlanishda qisqaradigan yoki tushib qoladigan bosqichlar funksiyalarini undan oldingi bosqichlar bajaradi. «Uzilib qoladigan» mana shunday onto-genez neoteniya nomi bilan yuritiladi. Neoteniya ko’pincha orga-nizmlarning lichinka holida rivojlanishiga sabab bo’ladi. Masalan, yassi chuvalchanglar, qisqichbaqasimonlar, hasharotlar, amfibiyalardan — tritonlar, salamandralarda jinsiy voyaga yetish lichinka bosqichida, ya’ni metamorfozgacha amalga oshadi. Bunday o’zgarishlar uzoq davom etgan tarixiy rivojlanishda muhitning o’zgarishi va yuqoridagi hayvonlar raqib formala-rining paydo bo’lishi tufayli yuz bergan. Neoteniya o’simlik-larda ham uchraydi. Masalan, uni lemnalar oilasiga mansub o’simliklarda yaqqol ko’rish mumkin. Taxtadjyan qayd qilishi-cha, lemnalar — Lemnaceae voyaga yetgan formalardan emas,balki uning murtagidan kelib chiqqan, ya’ni evolyusiyasi keote-niya yo’li bilan borgan. Suvda o’suvchi bu o’simlikning tuzilishi shu qadar soddalashib ketganki, oqibatda ular gulli o’simlik-larga nisbatan ko’proq suvo’tlarga o’xshash bo’lib qolgan. Pistia suvda suzib yurib hayot kechiradigan mayda o’simlik bo’lib, tro-piklarda keng tarqalgan. Yetilganda u lemnaga mutlaq o’xsha-maydi. Chunki unda kichik poya, barg, ildiz kabi vegetativ organlar bo’ladi, xolos, Urug’ining tuzilishi, unishida, mur-taklik holatida, lemnalar bilan Pistia o’rtasida ko’p o’xshashlik namoyon bo’ladi. Qiyosiy morfologiya tadqiqotlari lemna vegetativ tanasining cho’ntakchalar deb ataluvchi qismidan yuqo-rida joylashgan distel qismida aslida barg ekanligini, cho’n-takchalarda rivojlanadigan kurtaklar Pistinum ning yosh nov-dalariga mos kelishini ko’rsatdi. Shu bilan birga ular ora-sida farq ham bor. Agar Pistia ning poyasi bir qancha novdalar va ko’pgina to’pbarg chiqarsa, lemnaning vegetativ tanasi ikkita yon kurtak va reduksiyalashgan bitta barg chiqaradi. Shu singari dalillar lemnalar Pistioideae larga o’xshash tipik vegetativ organlar bor o’simliklardan kelib chiqqanligidan dalolat beradi. Bu ma’lumotlar yana lemnalar voyaga yetgan Pistia for-malardan emas, balki ularning murtagidan paydo bo’lganligi-ni, ya’ni ularda neoteniya yo’li bilan evolyusiya jarayoni ro’y berganligini ko’rsatadi.
Ontogenez embrionizasiyasi deyilganda, evolyusiya jarayo-nida rivojlanish bosqichlari bir qismining ona organizm yoki maxsus tuxum yoki urug’ qobig’i himoyasida o’tishga layoqatlanishi tushuniladi. Bundan ko’rinib turibdiki, zmbrion rivojlanish tiriklikning boshlang’ich xossasi bo’lmay, aksincha, evolyusiya natijasi hisoblanadi. Ontogenez embrionizasiyasi tobora murakkablashayotgan murtakning himoyalanishi va muhim ichki mu-hitda rivojlanishiga qaratilgan. Embrionizasiyaning himoya-lanish ahamiyatini hayvonlardagi embrion rivojlanishining har xil tiplari evolyusiyasi misolida ko’rish mumkin. Chunon-chi, mayda va oziq zapasi kam bo’lgan tuxum qo’yuvchi kovakichli-lar, bulutlar, polixetalar, qisqichbaqasimonlar, chuchuk suvda yashovchi suyakli baliqlar, amfibiyalarda tuxumdan rivojlan-gan lichinka harakatlanib mustaqil hayot kechiradi. Aksincha, oziqqa boy yirik tuxum qo’yuvchi organizmlar — boshoyoqli mol-lyuskalar, akulalar, ba’zi bir suvda va quruqda yashovchilar, sudralib yuruvchilar, qushlar va tuxum bilan ko’payuvchi sut emizuvchilarda tuxumdan lichinka emas, rivojlangan embrion hosil bo’ladi. Mazkur organizmlarda murtak uzoq vaqt tuxum ychida rivojlangan, uning ozig’i hisobiga yashagan va qobig’i bilan himoyalangan bo’ladi.
Sudralib yuruvchilarda va qushlarda amfibiyalarga nisbatan ontogenez embrionizasiyasi kuchaygan bo’lib, u rivojla-nishning dastlabki bosqichlarining suv muhitisiz taraqqiy etishiga va tuxumda murtakning to’liq rivojlanishiga qaratilgan.
Ontogenez embrionizasiyasining eng muhim natijalaridan biri murakkab holda bo’lgan murtakning tez va isrofgarchilik-siz rivojlanishini ta’minlashdan iborat. Murtak morfoge-netik korrelyasiyalarining sistemaliligi, murakkabligi tu-fayli embrion rivojlanishi postembrion rivojlanishga nisbatan turg’un va qadimiydir. Embrion rivojlanishining turg’unligi rivojlanish darajasidan o’zgarishiga sabab bo’la-digan har qanday kichik mutasiyalar paydo bo’lganda, bunday mutasiyalarga ega formalarning nobud bo’lishi hisobiga onto-genez embrionizasiyasini zararsizlantirishga qaratilgan bo’-ladi. Demak, embrionizasiya evolyusiyada ontogenezning bir butunligini kuchaytirishga safarbar etilgan. Embrionning ri-vojlanishidagi ba’zi bir xossalarning ontogenezning post-embrion davrida saqlanishi fatalizasiya deb ataladi. Chunon-chi, suvda ham quruqda yashovchilar, tog’ayli baliqlar, to’garak og’izlilar skeletida tog’ay to’qimasining saqlanishi, odam miya qutisi suyaklarining jag’ suyaklariga nisbatan katta bo’lishi fatalizasiyaga misoldir⁶³.