Mavzu: ona tili darslarida iboralar va tasviriy vositalardan foydalanish

Iboralarning turlari 
Frazemalar ikki turga bo‘lib o‘rganiladi:
1.frazeologik butunlik; 
2.frazeologik chatishma; 
I. Ma’nosi tarkibidagi so‘zlarning ma’nolari asosida izohlanib, 
umumlashgan ko‘chma ma’no ifodalaydigan frazemalarga frazeologik 
butunliklar deyiladi. Masalan: 1.Bilib qo‘ying. Ish og‘ir. Belni mahkam 
bog‘lamasangiz, qiyin bo‘ladi (O.Yoqubov ). 2.Ayol kishiga qo‘l ko‘tarish 
erkakning ishi emas. (R.Fayziy). 3.Bu maydon yog‘ tushsa yalagudek 
ozoda…(A.Muxtor). 
II. 
Ma’nosi 
tarkibidagi 
so‘zlarning 
leksik 
ma’nolari 
bilan 
bog‘lanmaydigan, ular asosida izohlanmaydigan frazemalarga frazeologik 
chatishmalar deyiladi. Masalan; 1.Qishki sessiyani yaxshi yakunladik, 
ammo bu hali-xamir uchidan patir (P.Qodirov). 2.Odamlar qo‘ltig‘dan 
tarvuzlari tushib, qishloqqa qaytishdi. (M.Ismoiliy). 3.Butun gavdasi qizlik

---

15 
latofati bilan yashnagan chog‘da boyvachcha uni ko‘z tagiga olib 
qo‘ygan edi. (Oybek). 
Frazeologizmlarning eng asosiy belgilari sifatida quyidagilarni 
ko‘rsatish mumkin: 
1.Frazemaning tarkibida ikki yoki undan ortiq leksema qatnashgan 
bo‘ladi. 
2.Frazema yahlit bir lug‘aviy ma’noni ifodalaydi. 
3.Frazemaning tarkibidagi so‘zlar o‘z leksik ma’nolarini yo‘qotgan 
bo‘ladi.
4.Frazema turg‘un birikma sifatida erkin birikma bilan faqat 
omonimik holatda bo‘ladi. 
5.Frazemani faqat yahlitligicha almashtirish mumkin. 
6.Frazema gapning tarkibida yahlitligicha bir sintaktik vazifada 
keladi. 
7.Frazemani boshqa tilga so‘zma so‘z tarjima qilib bo
‘
lmaydi, 
yahlitligicha tarjima qilinadi. 
Yuqorida ta’kidlangandek, iboralar til hodisasi sanaladi. Bu haqidagi 
dastlabki ma’lumotni o‘quvchilar 5-sinfda olganlar va ularning o‘ziga xos 
tomonlarini yaxshi biladilar. 
Ma’lumki, iboralar nutqni bezovchi ta’sirchanligini oshiruvchi,
nutqning rang-barangligini ta’minlovchi vosita sanaladi. Bizning 
maqsadimiz iboralarning grammatik xususiyatlarini, ya’ni ot turkumi 
tarkibida qo‘llanilgan iboralarning xususiyatlarini tahlil etishdir. 
Otlar anglatgan ma’nolariga ko‘ra atoqli va turdosh otlarga ajratiladi. 
Biz bu o‘rinda turdosh otlar va ularning turlari tarkibida qo‘llash mumkin 
bo‘lgan iboralarni tahlil qilamiz. 
6-sinf darsligida turdosh otlar uchun 9 soat ajratilgan bo‘lib ular 
quyidagicha taqsimlanadi: 

---

16 
-Turdosh otlar 1soat 
-Shaxs otlari 1soat 
-Shaxs oti yasovchi qo‘shimchalar va ularning imlosi 1soat 
-Narsa otlari 1soat 
-Narsa otlarini yasovchi qo‘shimchalar va ularning imlosi 1soat 
-O‘rin-joy otlari 1soat
-Faoliyat-jarayon nomini bildiruvchi otlar 1soat. 
-Aniq va mavhum otlar 1soat. 
-Mavhum ot yasovchi qo‘shimchalar va ularning imlosi 1soat. 
Bizning tekshirish ob’yektimiz turdosh otlar bo‘lganligi sababli 
turdosh otlar uchun berilgan topshiriqlarni bajarish jarayonida iboralarni 
ham qo‘llash imkoniyati tug‘iladi. 
1- Topshiriq. Topshiriq shartiga ko‘ra, bir necha turdosh otlar
berilgan. Ularni shaxs otlari, narsa otlari, o‘rin-joy otlari kabi guruhlarga 
ajratish topshirilgan.
Biz o‘quvchilarga shu turdosh otlar bilan birgalikda, qo‘shimcha 
topshiriq sifatida iboralar va tasviriy vositalarni topishni buyuramiz.