Mavzu: yordamchi maktabda miqdorlarni o’lchashda hosil bo’lgan sonlar va ular ustida amallar bajarish

Javobi: 16 tup ko’chat o’tkazishgan.
Shunday qilib masala tahlil sintetik-analitik usul bilan amalga oshirildi.
Beshinchi bosqich – masalani yechish, yechimini yozish va javobini 
ifodalashga o’rgatish.
Yordamchi maktabda masalaning yechimini yozish turli shakllarda amalga 
oshiriladi. Masala yechimining hamma yozuv shakllarini yuqorida yechilgan 
masala misolida ko’rib chiqamiz. 
a) 
1) 6tup + 4tup= 10tup.
2) 10 tup + 6 tup = 16 tup. 
Javobi: hammasi bo’lib 16 tup ko’chat o’tqazildi. 
b) 1)6 tup + 4 tup = 10 tup
- qancha anor ko’chati o’tqazilgani. 
2) 10 tup + 6 tup = 16 tup - 
hammasi bo’lib qancha daraxt ko’chati 
o’tqazilgani. 
Javobi: hammasi bo’lib 16 tup ko’chat o’tqazildi. 
v) 
1) Qancha anor ko’chati o’tqazildi? 6 tup + 4 tup = 16 tup.
2) Hammasi bo’lib qancha daraxt ko’chati o’tqazildi?10 tup + 6 tup = 16 tup.
Javobi: Hammasi bo’lib 16 tup ko’chat o’tqazildi. 
g) 
Reja. 

---

Qancha anor ko’chati o’tqazildi? 
Hammasi bo’lib qancha daraxt ko’chati o’tqazildi? 
Yechish: 
6 tup + 4 tup = 10 tup. 
10 tup + 6 tup = 16 tup. 
Javobi: Hammasi bo’lib 16 tup ko’chat o’tqazildi. 
Masalani sinfda yechish uchun tayyorlashda o’qituvchi oldin yechimini 
yozishning qaysi shaklidan foydalanish kerakligini o’ylashi kerak, bunda u masala 
xususiyatlarini, o’quvchilarning tayyorgarlik darajalarini hisobga olishi zarurligi 
ravshan. 
Oltinchi bosqich - masalaning yechimini tekshirishga o’rgatish. Masalaning 
yechimini tekshirish faqat umumta’limiy ahamiyatga ega bo’lib qolmay, balki 
kamchiliklarni tuzatish ahamiyatiga ham egadir. 
Masala yechimini tekshirish degan so’z, yechimning to’g’ri yoki 
noto’g’riligini aniqlash degan so’zdir. Boshlang’ich sinflarda tekshirishning 
quyidagi usullari qo’llaniladi. 
Olingan javob bilan masala sharti o’rtasida moslik o’rnatish. Tekshirishning 
bu shakli bilan o’quvchilar quyi sinfdan boshlab tanishadilar. Misol uchun bunday 
masalani qaraymiz: «Bahromning 100 so’m puli bor edi. U 20 so’mlik daftardan 3 
ta sotib oldi. Unda qancha pul qoldi?» O’quvchi masalani yechib bo’lganidan 
keyin 20 so’mdan 3 marta olib hamma pul qancha bo’lganligini sanaydi. So’ngra 
100 so’mdan 60 so’mni ayiradi. 40 so’m hosil bo’ladi. 
Javobning realligini tekshirish (uning hayotiy haqiqatga muvofiqligi). 
Javobning masala shartiga va savoliga mos kelish kelmasligini 
tekshirish. 
Agar masalaii boshqa usullar bilan yechish mumkin bo’lsa, u holda olinadigan 
bir xil iatijalar masala to’g’ri yechilganliginini tasdiqlaydi. 
Yettipchi bosqich - yechilgan masala ustida olib boriladigan navbatdagi ish. 
Bu ish qanday olib borilishini biron masala matni ustida ko’rsatamiz. 

---

O’quvchilar maktab bog’idan birinchi kuni 75 kg olma terdilar. Ikkinchi kuni 
undan 25 kg ortiq terdilar. O’quvchilar hammasi bo’lib qancha olma terdilar? 1) 75 
kg + 25 kg = 100 kg; 2) 100 kg + 75 kg = 175 kg. Bu masala yechilgandan keyin 
berilgan ma’lumotlarni almashti-rish bilap yamgi masalalar tuzishga oid ish 
o’tkazish mumkin. Chunonchi, o’qitunchi, masalan, birimchi amal ishorasini 
o’zgartiradi (75 kg -25 kg). O’quvchilarga esa masala shartiga tegishli 
o’zgartirishlar kiritishni taklif kiladi. 
Berilgan masalani almashtirishga doir ish boshqacha o’gkazilishi ham 
mumkim. Masalan, ikkinchi amal ishorasini o’zgartirish mumkin, bolalarga esa 
masala shartiga o’zgartirishlar kiritishni taklif qilish yoki bolalarga masalaning 
savolini u uch amal bilan yechiladigan qilib almashtirishni taklif qilish mumkin. 
Albatta, har bir yechilgan masala ustida bunday ishni o’tkazishga to’g’ri 
kelmaydi, biroq shuni esda tutish kerakki, bu ish o’quvchilari masalani mustaqil 
yechishga o’rgatishda foydali ishlardan biri hisoblanadi. 
Kuzatishlar ko’rsatadiki, yordamchi maktabning tajribali o’qituvchilari, 
masala schishga o’rgatish usullaridan biri o’rnida o’quvchilarning o’zlari tuzgan 
masalalardan keng foydalanadilar. Aqli zaif bolalarning o’zlari tuzgan masalalarni 
yechishlari birinchi darajali ahamiyatga ega. Mustaqil tuzilgan masalani 
yechishning ahamiyati shundaki, bu ish bevosita nazariy bilimlarni amalda qanday 
qo’llay olishini ko’rsatadi. Yordamchi maktab o’quvchilari hayotiy masalalarni 
yechishda juda qiynaladilar. Xuddi shu kamchilikni bartaraf etishda mustaqil 
masalalar tuzish va ularni yechishning ahamiyati kattadir. 
O’quvchilar tomonidan masalalar tuzishning matematika o’qitishni turmush 
bilan bog’lashda, bolalarda umumlashtirish malakasini rivojlantirishda, bir qator 
matematik tushunchalarni chuqur o’zlashtirishda ahamiyati katta. Tajriba va 
kuzatishlar shuni ko’rsatadiki, o’quvchilar uchun masalalarni qisman tuzish ancha 
yengil ekan. Masala tuzishga o’rgatishni ana shundan boshlash kerak. 
1. 
Masalaning tayyor shartiga tushurilib qoldirilgan bitta, so’ngra ikkita 
son ma’lumotlari qo’shiladi. Masalan: «O’qituvchi qalam uchun 10 so’m, daftar 
uchun 
esa 
... 
hamma 
sotib 
olingan 
narsa 

---

qancha turadi?». 
2. 
Masalani tayyor shartiga savol qo’yiladi. Masalan: «Bahromning 12 ta 
yong’og’i bor edi. U 5 ta yong’og’ini chaqib yedi. Masalaga savol qo’ying». 
3. 
Savolga qarab masalaning sharti tanlanadi. 
Masalan: «Quyidagi savolga asosan masala tuzing: Bahromning yong’oqlari 
A’zamning yong’oqlariga qaraganda nechta ortiq?». 
To’liq masala tuzish uchun o’quvchilarga variantlar taklif qilish mumkin. 
1. 
Sahnalashtirishga qarab masala tuzish. O’qituvchi bita o’quvchiga 5 
ta qalam, ikkinchisiga 2 ta qalam beradi va ularni qutichaga solishni so’raydi. 
Keyin 
o’qituvchi 
qutichani 
berkitib 
«masala tuzing», deydi. 
2. 
Rasm, plakat, sxema, chizmalarga qarab masala tuzish. Masalan, 
plakatda ikkita quticha qalamlarning rasmi solingan. Bitta qutichadagi 6 ta qalam 
ko’rinib turibdi. Ikkinchi quticha berkitilgan bo’lib, ustiga: 2 qalam kam deb 
yozilgan. O’quvchilar rasmga qarab masala tuzishlari kerak. 
3. Son ma’lumotlariga qarab masala tuzish: «8 va 10 sonlari ishtirokida 
masala tuzing», 
4. Tayyor yechimga qarab masala tuzish. «Shunday masala tuzingki, u 
quyidagicha yechilsin: 5 ol. + 3 ol. = 8 ol». 
5. Tayyor rejaga qarab masala tuzish. 
6. Ko’rsatilgan arifmetik amalga doir masala tuzish. 
7. Yechilgan masalaga o’xshash masala tuzish: «O’xshash masala tuzing, 
biroq boshqa sonlar va narsa bilan».