Maxsus ta’lim vazirligi alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o‘zbek tili

BILGA XOQON BITIKTOSHI

Bitiktosh Eltarish xoqonning o‘g‘li, Kulteginning og‘asi Bilga xoqon (asl oti Xitoy yilnomalarida Mo‘g‘ilon deb berilgan) sharafiga 735 yilda qo‘yilgan. Bilga xoqonni 734 yilda ellik yoshida o‘z urug‘laridan biri zaharlab o‘ldiradi.

Bu bitiktosh Kulteginnikidan 1 km janubi g‘arbga o‘rnatilgan bo‘lib, ikkovi bir vaktda topilgan va bitikining nashri va tarjimalari Kulteginniki bilan birga amalga oshirilgan. Faqat S.E.Malov alohida, lekin boshqa bitiklar bilan birga nashr qilgan. Bilga xoqon bitiktoshining shakli ham Kul tiginniki singari bo‘lib, hajmda farq bor. Bo‘yi – 3 m 45 sm, eni – 1 m 74 sm, qalinligi 72 sm. Btigtosh ag‘darilib uch bo‘lak bo‘lgan va Kul tigin bitiktoshiga nisbatan ko‘proq nurab, bitiki ham ko‘proq zararlangan.
Bitik 80 satrdan iborat bo‘lib, 41 satri toshning yuz tomoniga, 30 satr (Xa Xv) ikki yon tomoniga (15 satrdan), 7 satri orqa – xitoycha yozuv bir tomoniga, ikki satr (X1 X2) toshning taroshlangan ikki qirrasiga bitilgan. Qolgan ikki qirrasidagi bitik o‘chib ketgan. Ammo bitiktoshning o‘ng yoniga yozilgan. Kul tiginnikida chap
yonida. Quyida yuqoridagi tartibda bitiktoshning rasmini va asl tekstini beramiz. Bilga xoqon kichik bitikining (Xa) 1-7 satrlari Kul tigin kichik bitikining 1-11 satrlarining, Bilga xoqon ulug‘ bitikining 3-23 satrlari esa Kul tigin ulug‘ bitikining 1-30 satrlarining aynan takroridir.

TRANTSKRIPSIYASI VA MAZMUNI

Yeti yigirmi yašïma Taŋut tapa sülädim. Taŋut bodunuǧ buzdum, oǧlïn yu(tuz)ïn, yïlqïsïn barïmïn anta altïm. Säkiz yigirmi yašïma altï čub suǧdaq

Ya’ni:
Oʻn yetti yoshimda Tangutga lashkar tortdim. Tangut xalqini engdim. Oʻ gʻlini, xotinini, yilqisini, molini oʻshanda oldim. Oʻn sakkiz yoshimda Alti chub (olti viloyat) sugʻdaq

tapa sülädim, bodunuǧ anda buzdum. Tab(ǧač)oŋ tutuq bäs tömän sü kälti. Idär bašta süŋüšdüm. Ol süg anta yoqqïštïm, yigirmi yašïma Basmïl ïdïqut oǧušum bodun erti, arqïš ïdmaz teyin sülädim q..t ičgärtim, qal(ïn)… äbrü kelürtüm, iki otuz yašïma Tabǧač

Ya’ni:
tomonga qoʻshin tortdim. (U) xalqni oʻshanda tor-mor etdim. Tabgʻach Oʻng tutuq ellik ming qoʻshin bilan keldi, Idar boshda jang qildim. U qoʻshinni oʻshanda yoq qildim. Yigirma yoshimda, basmil idiqut qarindoshim xalqni aynitdi, karvon yubormas deb Lashkar tortdim. Q…t taslim ettirdim. Qal… uyga keltirdim. Yigirma ikki yoshimda Tabgʻach

tapa sülädim. Čača saŋun säkiz tümän (sü bir)lä süŋüšdüm. Süsin anta өlürtim. Altï otuz yašïma Čik bodun Qïrqïz birlä yaǧï boltï. Käm kečä Čik tapa sülädim. Örpäntä süŋüšdüm. Süsin sančtïm, az bodunuǧ…m…ičgärtim. Yeti otuz yašïma Qïrqïz tapa sülädim. Süŋüg batïmï

Ya’ni:
tomonga qoʻshin tortdim. Chacha sangun, sakkiz tuman (80 ming)lik lashkar bilan urushdim. Qoʻshinni oʻshanda qirdim. Yegirma olti yoshimda Chik xalqi Qirqiz bilan dushman boʻldi. Kam daryosini kechib, Chik xalqi tomonga qoʻshin tortdim. Oʻrpanda jang qildim, lashkarlarini sanchdim, az xalqini taslim qildim. Yegirma yetti yoshimda Qirqiz tomonga qoʻshin tortdim. Nayza botimi (boʻyli)

qarïǧ sökipän Kögmän yïšïǧ toǧ(a yorï)n Qïrqïz bodunuǧ uda basdïm, qaǧanïn birlä Suŋa yïšda süŋüšdüm. Qaǧanïǧ ölürtüm, elin anta altïm. Ol yïlqa Türgäs tapa Altun yïšïǧ aša Ertis ögüzüg kečä yorïdïm. (Türgäs bodunuǧ) uda bastïm. Türgäs qaǧan süsi otča borča kelti

Ya’ni:
qorni yorib, Koʻgman vodiysiga koʻtarilib yurib, Qirqiz xalqini uyquda bosdim. Xoqoni bilan Sunga vodiysida jang qildim. Xoqonini oʻldirdim, elini oʻshanda bosib oldim. Osha yilda Turgash tomonga Altun (Oltoy) vodiysini oshib, Irtish daryosini kechib, yurish qildim. Turgash xalqini uyquda bosdim. Turgash xoqonning qoʻshini oʻtday keldi.

Bolučuda süŋüšdümiz. Qaǧanïn, yabǧusïn, šadïn anta ölürtüm, elin anta altïm. Otuz yašïma Besbalïq tapa sülädim. Altï yolï süŋüšdüm… süsin qop ölürtüm.

(Besbal)ïq ičräki nä kiši etin…ük yoq üčün kisi balïq (da ma)ŋa uqǧali kelti. Bešbalïq anï üčün ozdï, otuz artuqi
Ya’ni:
Boʻluchuda jang qildik. Xoqonini, yabgʻusini, shadini oʻshanda oʻldirdim, elini oʻshanda oldim. Oʻttiz yoshimda Beshbaliq tomonga qoʻshin tortdim, olti marta jang qildim, lashkarini koʻp oʻldirdim. Beshbaliq ichida biror kishining ovozi yoʻq uchun kishi shahardan mening oldimga tushungani (aniqlagani) keldi. Beshbaliq shuning uchun ozod boldi.

bir yašïma qarluq bodun buŋsiz erür barur erkäli yaǧï boltï. Tamǧïduq bašta süŋüšdüm. Qarluq bodunuǧ ölürtüm, anta altïm... Qarluq bodun.. sančtïm, ölürtüm. T(oquz oǧu)z mäniŋ bodunum erti. Täŋri yer bulǧaqïn üčün ödiŋ….

Ya’ni:
Bir yoshimda qarluq xalqi butunlay begonalashib ketgach, dushman boʻldi. Tamgʻiduq tepaligida jang qildim. Qarluq xalqini oʻldirdim, oʻshanda bosim oldim. Qarluq xalqini sanchdim, oʻldirdim. Toʻquz oʻgʻuz mening xalqim edi. Osmon va yer bulgʻangani uchun zamonning

Küni tegdük üčün yaǧï boltï, bir yïlqa tört yolï süŋüšdüm. Eŋ ilki Toǧu balïqda süŋüšdüm. Toǧla ögüzüg yüzti kečip süsi… ikinti Antarǧuda süŋüšdüm. Süsin sančtïm (elin altïm), üčünč (Čuš bašïnta) süŋüšdüm. Türk bodun adaq qamaštï.

Ya’ni:
Kuni etgani uchun dushman boʻldi. Bir yilda tort marta jang qildim. Eng avval Togʻu baliqda jang qildim, Togʻla daryosini suzdi kechib lashkari… Ikkinchi marta Antargʻuda jang qildim, lashkarini yanchdim, elini bosib oldim. Uchinchi marta Chush boshida jang qildim. Turk xalqi oyoqdan qoldi…