Мцщазиря №1 (2 саат)

əvvəl, uşaq olsunlar!” 
Tərbiyənin vəzifələrinə J.J.Russo xoşbəxtliyi, həm də ləyaqəti inkişaf etdirməyi, arzuları 
məhdudlaşdırmağı, qüvvələri inkişaf etdirməyi daxil edirdi. Belə tərbiyə olunan şəxsiyyət ləyaqətli, xoş- bəxt, 
rəhmdil olmaqla sözün əsl mənasında insan kimi yetişir. 
J.J.Russonun fikrincə, kamil tərbiyə təbii tərbiyə olmalı, tərbi- yə olunanın təbiətinə tamamilə cavab 
verməlidir. Tərbiyə zamanı heç bir zor, təzyiq işlədilməməlidir. 

---

55 
III. Təbii din nəzəriyyəsi. J.J.Russo Allahın varlığını qəbul edirdi. O, tərbiyədə uşağın yaş 
xüsusiyyətlərini nəzərə almaq tələbinə müvafiq olaraq insanın inkişaf dövrlərini müəyyənləşdirməyə nail 
olmuşdur. 
O, yaş dövrlərini aşağıdakı kimi müəyyən etmişdir: 
1. Anadan olandan 2 yaşa qədərki dövr. Bu fiziki inkişaf mərhləsi adlanır. 
2. 2 yaşından 12 yaşa kimi olan dövr. Bu, əqli yuxu mərhələsi adlanır. 
3. 12 yaşdan 15 yaşa kimi olan dövr. Bu, əqlin inkişafı, təlim mərhələsidir. 
4. 15 yaşdan 18 yaşa kimi olan dövr. Bu dövrü Russo “fırtına və qasırğa” dövrü adlandırmışdır. Bu 
mərhələ əxlaq tərbiyəsinin inkişafı ilə səciyyəvidir. 
 
J.J.Russo birinci dövrdə əsas diqqəti uşağın fiziki tərbiyəsinə verməyi məsləhət görürdü. Onun fikrincə, bu 
dövrdə məhz təbiət özü uşağın tərbiyəçisi olmalıdır. 
2 yaşından 12 yaşa kimi olan dövrü hiss üzvlərinin inkişafı kimi səciyyələndirən Russo bu mərhələni əqli 
yuxu dövrü adlandırır. Bu dövrdə o, fiziki tərbiyəyəy üstünlük verir, duyğuları inkişaf etdirməyi lazım bilir. 
O, göstərir ki bu dövrdə uşaq konkret şəkildə düşünsə də, mühakimə edə bilmir. Ona görə də əqli tərbiyədən 
qabaq uşağın hiss üzvləri inkişaf etdirilməlidir.
12 yaşdan 15 yaşına kimi olan dövrdə Russo uşaqların əqli və fiziki tərbiyəsi ilə ciddi məşğul olmağı məsləhət 
görür. Onun fikrincə bu dövrdə uşaqlarda əxlaq anlayışı yetərincə inkişaf etməmişdir, bu səbəbdən uşaqları 
ətraf aləm və mühitlə, təbiətlə tanış etmək lazımdır. 
15 yaşdan sonrakı dövrü Russo əxlaq tərbiyəsi dövrü adlandırır. Bu dövrdə uşaq əxlaqi anlayışları dərk edir. 
Onu cəmiyyət içərisinə çıxarmaq olar.
O, “Emil və ya tərbiyə haqqında” adlı pedaqoji əsərində Emilin inkişafını dörd dövrə bölür. Əsər özü 
beş hissədən ibarətdir. Dörd hissəsi Emilin tərbiyəsinin dörd dövründən, beşinci hissə isə qadın tərbiyəsindən, 
yəni Sofiyanın tərbiyəsindən bəhs edir. 
Beləliklə, J.J.Russonun fikrincə, kamil tərbiyə təbii öyrənmə ilə olmalı və tərbiyə olunanın təbiətinə 
tamamilə müvafiq olmalıdır. Tərbiyə zamanı heç bir zor, təzyiq işlədilməməlidir. 
Russo uşağın nitq inkişafına xüsusi əhəmiyyət verirdi. O tələb edirdi ki, söz aydın deyilməli və əşya 
uşağa göstərilməlidir. Uşaq nitqinin inkişafında Russo hər cür tələskənliyin əleyhinədir. Sözlərin təhrif 
edilərək tələffüz olunması Russoya görə uşaqda pəltəklik yaradır. 
Russoya görə iki yaşa qədər uşaqlar həqiqi əqli qabiliyyətlərə malik olmurlar. Onlarda təfəkkür, hətta 
yaddaş belə yoxdur. Onlar yalnız səsləri, obrazları, duyğuları, rabitələri yadda saxlaya bilirlər. Onların bilikləri 
yalnız duyğularda əks olunur, təfəkkürə keçmir. Bu dövr əqlin yuxu dövrüdür. Madam ki, belədir, onda 
uşaqlara əqli məsələlərlə məşğul olmağı təklif etməyin faydası yoxdur. 
Russoya görə fiziki inkişaf, əqli inkişafla sıx bağlıdır. Fiziki inkişaf əqli inkişaf mərhələsinə zəruri 
hazırlığı yerinə yetirir. 
Uşağın ağıllı və düşüncəli olması üçün onun möhkəm, sağlam olmasına çalışın. Qoyun o işləsin, hərəkət 
etsin, qaçsın, qışqırsın, həmişə fasiləsiz hərəkətdə olsun. Qoyun o, güclü və qüvvətli adam olsun. Onda onun 
əqli də inkişaf edəcəkdir. Bədəni fiziki möhkəmləndirməyə gəldikdə Russo burada uşağın həddən artıq 
əzizlənməsi və qəyyum edilməsinin əleyhinə çıxır. Uşağın ilk addımlarından müstəqilliyə öyrədilməsi 
vacibdir. Uşaq öz gücünə, qüvvəsinə inanmalıdır. Russo qeyd edirdi ki, Emil ayaq açıb yeriyəndə onun qoru-
yucu papağı, təkərlərə bərkidilmiş səbəti olmayacaqdır. O, özü yeriməyi öyrənəcək, yıxılacaq, duracaq, lakin, 
öyrənəcəkdir. Qoy uşaq müstəqil addım atarkən yıxılsın, dizi əzilsin, əti göyərsin – bütün bunlar bu yaşda 
təhlükəli deyil. Çünki, əzab çəkmək ilk şeydir ki, uşaq ona alışmalı, öyrənməlidir. 
Russo əmək tərbiyəsinə xüsusi əhəmiyyət verir və deyirdi: “Əlini işsiz başını fikirsiz qoyma”! Oğlu 
Emilə məsləhət görərək deyirdi “Emil kəndli kimi çalışmalı, filosof kimi düşünməlidir”. Russo sənətkarlıq 
əməyinə xüsusi qiymət verərək deyirdi ki, “Sənətkar heç kimdən asılı deyildir”. 
Uşağa hansı peşəni öyrətməli? Hər şeydən əvvəl daim faydalı olan peşəni öyrətmək lazımdır. Bu peşələr 
dəbdən, dövlətli adamlardan asılı olmayaraq mövcuddur. Buna görə də Emil özünə şərəfli, faydalı bir peşəni 
seçməlidir. Russoya görə peşələr içərisində ən şərəflisi əkinçilikdir. Daha sonra dülgərlikdir.