Мцщазиря №1 (2 саат)
Yüklə 1,07 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Mühazirə 11. Ukrayna və Belorusiyada məktəb və pedaqoji fikir 1. Kiyev Rusunda maarifin və tərbiyənin ümumi xarakteristikası (X-XIII əsr) 2. Ukrayna və Belorusiyada qardaşlıq məktəbləri 3. Mərkəzləşdirilmiş rus dövlətində maarif və məktəb 1. Şərqi slavyanların tarixində Kiyev mərhələsi (X-XIII əsrlər) xüsusi yer tutur. Bu dövrdə qədim rus xalqının təşəkkülü baş tutdu. Bu da təlim və tərbiyəyə ciddi təsir göstərdi. Slavyanların yazısı xristianlığın qəbulundan əvvəl meydana çıxmışdır. Bir sıra sənədlər göstərir ki, hələ VIII əsrdə Şərqi slavyanlar ana dilində yazıdan istifadə etmişlər. knyaz Vladimir (1988-ci il) dövründə xristianlığın qəbulu ilə əlaqədar olaraq Kiyev Rusunda əlifba yayılır. Bu əlifba yunan əlifbası əsasında düzəldilmişdi. Xristianlıqla birlikdə Kiyev Rusunda o zaman yüksək səviyyədə olan Vizantiya mədəniyyətinin də bəzi ünsürləri daxil olmuşdur. Xristian dini dövlət dini sayılırdı. 100 Rusiyada ruhanilər yunanlar olmuşdur. Bu hal rus kilsəsini Vizantiya kilsəsindən asılı qoyurdu. Ona görə Rusiyaya xristianlığı gətirən Vladimirdən başlayaraq rus knyazları da rus kilsəsini Vizantiya kilsəsinin asılılığından qurtarmağa çalışırdılar. Bu isə o dövr üçün böyük hadisə idi. Belə ki, rus ruhaniləri hazırlamaq üçün məktəblər açmaq lazım idi. Həmin dövrdə yunan dilində olan nəsihətnamələr və başqa kitablar rus dilinə tərcümə olunurdu. Bunlardan: “Svyatoslav küllüyatı”, “Zlatousti”, “Zümrüd”, “Pateriklər”, “Fizioloq” kimi yarı əfsanəvi, yarı elmi əsərləri göstərmək olar. O zaman pedaqoji ədəbiyyat dini-əxlaqi səciyyə daşıyırdı. Uşağa məhəbbət sərt intizam və fiziki cəza ilə birləşirdi. Uşaqlarda dini etiqad tərbiyə olunurdu. Dünyəvi səciyyəli və ilk orijinal rus pedaqoji əsəri olan “Vladimir Monomaxın uşaqlara nəsihəti” yunan dilindən tərcümə edilən dini-əxlaqi səciyyəli pedaqoji ədəbiyyatdan fərqlənirdi. Həmin əsərdə V. Monomax dövlət xadimi kimi ölkənin mənafeyini düzgün hesaba alır, necə yaşamaq lazım olduğu haqqında öz uşaqlarına məsləhətlər verirdi. O uşaqlarını ölkənin bütövlüyünü qorumağa, öz torpaqlarını müdafiə etməyə, igid olmağa çağırır, ədalətli iş uğrunda ölümdən qorxmamağı məsləhət görürdü. Monomax Allaha xidməti yalnız rahiblikdə , dünyanı tərk etməkdə deyil, az da olsa xeyirli, doğru işlərdə görür, yetimlərə, dul qadınlara kömək etməyi lazım bilirdi. Monomax böyüklərə ehtiram, həmyaşıdlarına qarı nəzakətli olmağı tələb edir və oxumağı onlara məsləhət görürdü. Monomax oxumaq anlayışına yalnız o zamankı dini kitabların öyrənilməsini deyil, dünyəvi biliklər almağı da daxil edirdi. O, öz atası Vsevolodı misal gətirir. Onun beş xarici dil bildiyini qeyd edirdi. Orta nəslin kilsə nsihətlərindən fərqliolaraq Monomaxın əsəri siyasıtçi knyazın, dövlət adamlarının, mədəni insanın, qayğıkeş atanın həyat idealını göstərir və rus həyatının o zamankı tələbinə bilavasitə cavab verirdi. Uşağın təliminin təşkili haqqında ilk məılumata 988-ci ilin letopisində təsadüf edilir. Həmən salnamədə adlı-sanlı ailələrdən olan uş.aqların knyazları tərəfindən kitab oxumağa göndərildiyi qeyd edilir. Bu dövrdə ilk məktəblər ysaradılmış, oxu , yazı, hesab, nəğmə və dindən ik məlumat verilmişdir. XI əsrin ortalarında Kiyevdə Andreyev monastrı yanında qızlar üçün də məktəb təşkil edildiyi göstərilir. Volın-Qaliç, Polotski və s. knyazlıqlarda və böyük şəhərlərdə də məkltəblər olmuşdur. Knyazlar məktəbləri geniş xalq kütləsi üçün açmırdılar. Onlar məktəblər açmaqla ruhanilər, başqa dövlətlərlə əlaqə saxlamaq üçün təhsdilli dövlət 101 xadimçi hazırlamaq məqsədi güdsələr də, məktəblər bir o qədər də qapalı səciyyə daşımırdı. O dövrdə məktəblə yanaşı olaraq fərdi ev təlimi də vardı. Uşaqlar oxumaq üçün müəllimin evinə göndərilirdi, yaxud varlı ailələr müəllimi evlərinə çağırırdılar. Kiyev Rusunda bütün təbəqələr üçün tərbiyə və təlimin başlıca mənbəyi ailə hesab olunurdu. Varlıların və əhərlilərin uşaqlari ailədə elementar təhsil ala bilirdilər. Kilsə ailə tərbiyəsinə də nəzarət editrdi. Boyarların evinə dindar ev mnüllimləri dəvət edilirdi. Dini biliklərin və ayinlərin öyrədilməsi ailə tərbiyəsinin əsası hesab olnurdu. Kiyev Rusunda ilk məktəblərin yaranmasına səbəb ruhanilərin tələbatı və savadlı adamlara ehtiyac olmuşdur. Şəhər və kənd kilsələrində çoxlu kitablar toplanmışdı. Lakin bu kitabları oxumağı bacaranlar yox idi. İlk kitab məkətəbi 988 –ci ildə Kiyevdə açıldı. Bu hadisə dini səciyyəli pedaqoji fikrin inkişafına təkan verdi. Bu məkətəbi bitirənlər oxumaq və yazmağı bacarır, ibtidai təhsil almış hesab olunurdular. X-XIII əsrdlərdə Kiyev və Novqoroddan başqa digər .əhərlərdə də məktəblər açıldı. Bu məktəblər sarayın nəzdində fəaliyyət göstərirdilər. Burada kilsə mətnlərinin yazmağı, oxumağı öyrədir və şagirdlərin mənəvi tərbiyə ilə məşğul olurdular. Təlim fərdi formada aparılırdı.uşaqlar təlimə 7 yaşından başlayırdılar. Təlim ödənişli idi. O dövrdə məktəblə yanaşı fərdi ev təlimi də vardı. Şagirdlərə oxumaq, yazmaq və hesabla yanaşı, riyaziyyat, müxtəlif ölkələrin tarixi, həmçinin təbiət haqqında elmi məlumatlar da verilirdi. 2.Orta əsrlərdə Rus dövlətinin tərbiyə və təlim tarixində 2 mərhələ xüsusilə seçilirdi: 1) XIV-XVI əsr; 2) XVII əsr. I mərhələ əsasən rus xalqının mlli müstəqilliyini qoruması uğrunda aparılan mübarizəni xarakterizə edir. XIV-XVI əsrdə rus pedaqoji fikrində əsas diqqət tərbiyə probleminə yönəlmişdi. Bir sıra yazılı abidələrdə “Pçela” (XIV-XV ), “Domostroy” (XV-XVI), “Poslaniye Gennadiya” (1550) tərbiyənin ideyaları, məqsədləri, formaları, vəzifələri haqqında çox qiymətli məlumatlar vardır. Bu dövrdə uşaqlardan mərdlik, əməmksevərlik, işgüzarlıq, nəzakətli olmaq kimi yüksək əxlaqi keyfiyyətlər tələb olnur, sərt nizam-intizam, sistematik cəza, həmçinin fiziki cəza tərbiyənin əsas üsulları hesab edilirdi. XVII əsrə kimi Rusiyada praktiki olaraq yüksək ali təhsil olmamışdır. Dövlət xidmətində işləyən, xüsusi bilik tələb edilən məhdud saylı adamlar (həkimlər, tərcüməçilər, memarlar) əsasən Novqorod və Pskovdan olanlar idilər ki, onlar da təhsillərini xaricdə almışdılar. XVI əsrin sonunda Moskvada alman qəsəbəsinin Lyuteran kilsəsinin nəızdində Qərbi Avropa məktəbinin proqamları əsasında fəaliyyət göstərən ilk məktəb açıldı. Burada latın və yunan dilləri öyrədilirdi. 102 XVI əsrdə təlim əsasən ailədə həyata keçirilirdi. Çünki məktəblər qeyri-icbari vəziyyətə düşmüşdü. təhsilin səviyyəsi çox aşağı idi. 1551-ci ildə 100 kilsə başçısının müşavirəsi əalinin başdan-başa savadsızolması faktını təsdiq etdi. Kilsələrin yanında və ruhanilərin evlərində məktəblərin açılması lazım bilindi. Moskvada və digər rus şəhərlərində monastrların nəzdində savad məktəbləri açıldı. Məktəblərdə yalnız oğlanlar oxuyurdu. əvvəlcə hərflər, sonra hecalar, daha sonra əlifbadan ayrı-ayrı sözlər və cümlələr oxudulurdu. Bundan sonra dini kitabları oxumağa başlayırdılar. XVI əsrin əvvəllərində Moskva dövlətinin başçılığı ilə rus torpağının birləşməsi tamamlanır. Sənətkarlıq və ticarət də xeyli inkişaf edir. Rus dövləti mərkəzləşmiş feodal monarxiyasına çevrilir. Moskva dövlətinin iqtisadi və siyasi inkişafını da şərtləndirir. Tarix və dövlət məsələlərinə aid bir sıra əsərlər çıxır, kitab çapına başlanır. İzahlı lüğətlər, qrammatika meydana çıxır. XVI əsrdə Rusiyada IV İvan kimi yüksək təhsilli adamlara da rast gəlmək olur. Lakin XVI əsrin mədəniuyyəti yalnız yüksək təbəqəni əhatə edirdi. Bu zaman rus dövləti iqtisadi və siyasi cəhətdən möhkəmlənmək üçün çoxlu məktəblərin açılmasına və mədəniyyətin yüksəlməsinə ehtiyac hiss edilir. 1551-ci ildə yüz kilsə başçısının müşa virəsi olur. Onlar kilsələr yanında və ruhanilərin evlərində məktəblər açılmasını lazım bilirlər. Sənət və ticarətin inkişafı, şəhərlərin artması, başqa ölkələrlə əlaqə məktəblərin artmasını ciddi məsələ edir. Bu dövrdə tərbiyənin istiqaməti və onun qarşısında qoyulan vəzifələr haqqında “Domostroy” küllüyyatda çoxlu məlumat verilir. Burada ailə tərbiyəsindən geniş danışılır. “Demostroy” oğurluqdan, yalandan, böhtandan, paxıllıqdan, avaraçılıqdan, qəzəbdən çəkinməyi, mehriban, xoşrəftar olmağı məsləhət görür. Həmin kitab uşaqlardan mərdlik, mətanət, zəhmətə sevgi, qənaətçilik, nəzakətlilik və s. tələb edir. Kitabda feodal dövrünün dini təsvirləri də, ailə başçısının nüfuzu da qeyd oluhmuşdur. XVII əsrdə rus dövləti qüvvətlənir, manufaktura meydana gəlir, sənət və ticarət inkişaf edir. Rus dövləti ümumrusiya bazarına çevrilir. Qərbi Avropa ilə ticarət əlaqəsi güclənir.1654- cü ildə Ukrayna rusiya ilə birləşir. Rus dövlətinin ictimai həyatında olan bu dəyişikliklər maarifin, məktəbin, pedaqoji fikrin inkişafına səbəb olur bir çox yeni səviyyəli əsərlər meydana çıxır ki, bunların bəzilərində ruhanilər tənqid olunur. Yeni əlifba kitabları yaranır, kitab inkişaf edir, saray teatrları yaradılır. Rus dənizçiləri şimalda və Şərqdə bir sıra coğrafi kəşflər edirlər. Slavyan rəqəmlərindən ərəb rəqəmlərinə keçilir. Bu isə riyazi biliklərin inkişafına təsir edir. İbtidai savad məktəblərinin sayı xeyli çoxalır. 103 XVII əsrin II yarısında Moskvada bir neçə yunan-latın məktəbləri təşkil olunur. 1686-cı ildə slavyan-yunan-latın akademiyası təsis edilir. Bu dövrdə latın dili beynəlxalq ticarət, elm, diplomatik münasibət dili idi. XVII əsrin II yarısı Rusiyada I Pyotrun maarif islahatına hazırlıq dövrü olur. Moskva akademiyasında qrammatika, poetika, ritorika, fəlsəfə, ilahiyyat, hesab, hüquq və b. elmlər tədris olunurdu. Həm də slavyan, yunan, latın dilləri öyrədilirdi. Sonralar isə fransız, alman dilləri və tibb elmi əlavə olunmuşdu. Açılışa yüz tələbə ilə başlanan akademiya XIII əsrin axırlarında 1600 tələbəni əhatə edirdi. Akademiyanın açılışında Yunanıstandan gəlmiş dixuda qardaşları fəaliyyət göstərmişlər. Onlar universitet bitirmiş, təhsilli adam olmuşlar. 1694-cü ildə rus ruhaniləri dixuda qardaşlarını akademiyadan uzaqlaşdırmışdılar. 1701-ci ildə onları Moskva dan çıxarmış və həbs etmişlər. 5 il ərzində həbsxanadan çıxdıqdan sonra Pyotrun əmri ilə azad olunmuşlar. Akademiyanın qarşısında iki vəzifə dururdu: 1) Qərblə əlaqə yaradan mütəxəssislər hazırlamaq; 2) Qərbdən gələn əcnəbilərin asiliyinə qarşı mübarizə edib provaslaviyanı qorumaq idi. Həbsdən sonra dixuda qardaşları Moskva akademiyasının nümunəsində Novqorodda slavyan-yunan-latın məktəbi təşkil etmişlər. Lomonosonov, Kantemir, Pakouski və b. həmin akademiyanın tələbələri olmuşlar. Rusiyada Elmlər akademiyası, Moskva Universiteti və b. ali məktəblər təşkil edildikdən sonra slavyan-yunan-latın akademiyası öz əhəmiyətini itirmişdir. XVI əsrin II yarısına qədər Moskva dövlətində çap olunan kitablar əsasən dini kitablar idi. İbtidai məktəbdə və ev təlimində əl ilə yazılmış dərs kitablarından istifadə edilirdi. XVI əsrin axırlarında Ukrayna və Belarusda , XVII əsrin əvvəllərində Moskvada çap olunmuş dərsliklər meydana çıxır. İlk slavyan əlifba kitabı 1596-cı ildə Vilnada, sonralar isə Lvovda, Kiyevdə və b. şəhərlərdə çap olunmuşdur. 1634-cü ildəMoskvada Vasili Burtsevin əlifbası çap olunmuşdur. XVII əsrin çox orijinal tərbiyə vəsaitlərindən olan “Uşaqların davranış qaydaları” kitabını göstərmək olar. Bu kitab yaxşı davranıç qaydalarının külliyyatı olan “pedaqogika”m dərsliyidir. Kitab sual-cavab şəklində yazılmış 164 qaydadan ibarətdir. Şagird məktəbdə müəllimi diqqətlə dinləməli, səylə oxumalı, müsahibədə fəal iştirak etməlidir.məktəb məşğələləri qurtardıqdan sonra nizamla oradan çıxıb evə tələsməli, qaçmamalı, ona-buna toxunmamalı, evdə sakit oturub tapşırıqları icra etməlidir. Bu əsəsrin meydana çıxması göstırir ki, I pyotra qədər Rusiyanın mədəni səviyyəsinin aşağı olması haqqındakı fikir doğru sayıla bilməz. Qədim rus tərbiyəsi dini tərbiyə sayıla bilməz. 104 3. XVI- XVII əsrlərdə Qərbi və cənun-qərbi Rusiyada qardaşlıq deyilən təşkilatlar meydana gəlmişdir. Bunlar Ukraynanın və Belarysiyanın dini və milli təşkilatları olmuşlar. Ukrayna və Belarusiya qardaşlıq təşkilatı zamanpolyakların təzyiqi altında olan həmin xalqların, polyaklaşdırma və katolikləşdirməyə qarşı mübarizəsindən doğmuşdur. Qardaşlıq məktəbləri bu mübarizənin ideoloji silahı olmuşdur. Qardaşlıq, əsasən demokratik təşkilat idi, buraya hər kəs daxil ola bilərdi. Təşkilat hansı şəhərdə təsis edilirdisə, onun adı ilə adlanırdı. Məs., Kiyev qardaşları, Lvov qardaşları və s. I qardaşlıq təşkilatı 1439-cu ildə Lvovda, II isə 1458-ci ildə Vilnada yaradılmışdır. Bu yerlər o zaman Polşa tərəfindən işğal olunmuşdu. Qardaşlıq təşkilatları polyaklara qarşı mübarizəyə qalxmış, nəşriyyatlar və məktəblər açmışlar. I qardaşlıq məktəbləri 1586-cı ildə Lvovda və Vilnada açılmışdır. Kiyev qardaşlıq məktəbləri açılana qədər bu məktəblər böyük rol oynamışlar. Bunlarda da təlim işi yüksək səviyyədə olmuşdur. 1586-cı ildə Lvov qardaşlıq məktəbinin nizamnaməsi tərtib edilmiş, 1592-ci ildə Konstantinopol patriarxı təsdiq edilmişdir. Nizamnamə demokratik ruhda olmuşdur. Nizamnamədə müəllimə verilən tələblər müəllimin şagirdlərə münasibəti, şagirdin intizam məsələləri, daxili iş qaydaları öz əksini tapmışdır. Lvov məktəbinin demokratik səciyyəsi öz təsirini Ukrayna və Belorusiya qardaşlıq məktəblərinə də böyük təsir göstərmişdir. Sonralar təşkil olunan qardaşlıq məktəbləri Lvov məktəbinin nizamnaməsini özləri üçün nümunə kimi qəbul etmişlər. 1615-ci ildə Kiyevdə də qardaşlıq məktəbi təşkil olunmuşdu. Bu məktəb sonralar Kiyev Akademiyasına çevrilmişdilər. Kiyev qardaşlıq məktəbi mədəni-maarif işləri və tədris məsələlərini təşkil etmək sahəsindəmüstəsna rol oynamışdır. Beləliklə, qardaşlıq məktəbləri Ukrayna və Belorusiyanın yerli əhalisi arasında savadın yayılması işinə xidmət göstərmişdir. Bu məktəblərdə uşaqlar slavyan və yunan dillərində təlim alırdılar. Mühazirələr slavyan dilində nəşr olunurdu. XVII əsrin əvvəllərində qardaşlıq məktəblərində sinif-dərs sistemi müəyyənləşir. Tədris işinin başlanması və qurtarması, təhsil müddətləri müəyyən olunur. Məktəbin idarə olunması demokratik qaydada gedir, yəni məktəb müdiri və müəllimlər qardaşlığın ümumi iclasında seçilirlər. Rusiyada I ali məktəb 1632-ci ildə təsis edilmiş Kiyev qardaşlıq Akademiyasıdır. Burada da slavyan dili hakim yer tuturdu. 1701-ci ildən sonra isə Kiyev-Mogila Akademiyası 105 adlandı. Bu akademiya 8 sinifdən ibarət idi. Akademiya rektor, tədris və təsərrüfat üzrə müavinləri tərəfindən idarə olunurdu. Aşağı və orta siniflərdə dərs deyən şəxslər – müəllim; yuxarı siniflərdə dərs deyənlər – professor; yuxarı siniflərdə oxuyanlar – tələbə; aşağı siniflərdə oxuyanlar isə - tələbəliyə hazırlaşanlar adlanırdı. Kiyev qardaşlıq Akademiyasının təsiri ilə 1686-cı ildə Moskvada slavyan-yunan-latın akademiyası təşkil edilmişdir. XVIII əsrdə həmin akademiyanın təhsil kursları bir sıra yeni fənlrlə zəginləşmişdir. Rusiyanın Moskva, Xarkov və s. şəhərlərində universitetlərin təşkil edilməsiilə əlaqədar olaraq, Kiyev akademiyanın rolu azalır və 1819-cu ildə Kiyev ruhani akademiyasına çevrilir. İnqilaba qədərki pedaqogika tarixinə aid ədəbiyyatda belə bir fikir yürüdülürdü ki, guya qardaşlıq məktəbi öz təcrübələrini mexaniki surətdə Qərbi Avropa məktəblərindən götürmüşdür. Düzdür qardaşlıq məktəbləri Qərb və Şərq məktəbləri ndən bir sıra ünsürləri tənqidi olaraq qəbul etmişdi. Qardaşlıq məktəbləri Qərbi Avropanın pedaqoji fikrinə təsir etmişdir. Y. A. Komenskinin “Yaxşı təşkil olunmuş məktəbin qanunları” adlı əsəsrində irəli sürülən məsələlər hələ 70 il əvvəl təşkil edilmiş, Lvov qardaşlıq məktəbinin nizamnaməsindəki məsələlərə uyğun gəlirdi. Alimlərin tədqiqatlarında göstərilir ki, komenski qardaşlıq məktəblərinin xadimləri ilə görüşmüş Vilna protestant məktəbləri ikə yazılı əlaqə saxlamışdır. Bunlar sübut edir ki, Komenski Ukrayna və Belorusiya qardaşlıq məktəblərinin təcrübəsindən xəbərdəar imiş və onlardan geniş istifadə etmişdir. XVI-XVII əsrlərdə Qərbi və Cənub qərbi Rusiyada qardaşlıq təşkilatları əmələ gəlmişdi. Bunlar Ukrayna və Belirusun polyakalrın polyaklaşdırma və katolikl.dirmə siyasətinə qarşı çıxan Ukrayna və Belorusiyanın dini və milli təşkilatları idi. Ukrayna və Belorusiyada qardaşlıq məktəbləri XVI əsrin sonu XVII əsrin I yarısında yaranmışdı.birinci qardaşlıq məktəbi 1586-cı ildə Lvovda, daha sonra isə Vilanada açılmışdı. Lvov qardaşlıq məktəbində 7 sərbəst elm (qramatika, dialektika, ritorika, hesab, həndəsə, astronomiya və musiqi) tədris olunurdu. əvvəllər bu məktəblərdə həmin elmlər slavyan və yunan dillərində keçirilirdi. Sonradan latın dilinin də tədrisinə icazə verildi. 1615-ci ildə Kiyevdə qardaşlıq məktəbləri təmkil edilmişdi. Bu məktəb sonra kollegiyaya, daha sonra isə Kiyev Akademiyasına çevrildi. 1632-ci ildə təsis edilən Kiyev qardaşlıq Akademiyası Rusiyada ilk ali məktəb hesab edilirdi. Bu akademiya 8 sinifdən ibarət idi. Bu siniflər 3 dərəcəyə bölünürdü: 1) aşağı – 4 sinif; 2) orta – 2 sinif; 3) yuxarı – 2 sinif. Ümumilikdə təlim 12 ilə qədər davam edirdi. 106 Aşağı (ibtidsi) siniflərdə təlim slavyan, yunan, latın, polyak dillərində aparılır, oxu, yazı, qramatika öyrədilir, hesab, musiqi, nəğmə keçirilirdi. Orta siniflərdə poeziya və ritorika, yuxarı siniflərdə fəlsəfə və ilahiyyat öyrədilirdi. Aşağı və orta siniflərdə dərs deyənlər “müəllim”, yuxarı siniflərdə isə “Professor” adlandırılırdılar. Yuxarı siniflərdə oxuyanlara “tələbə”, orta və aşağı siniflərdəkinə isə “tələbəliyə hazırlaşanlar” deyirdilər. Akademiyaya bütün təbəqələrdən olan uşaqlar qəbul olunurdu. Ruhanilər az idi. Yüklə 1,07 Mb. Dostları ilə paylaş:
|