Мцщазиря №1 (2 саат)

İSLAM DÖVRÜNÜN MAARİF SİSTEMİ 
Müsəlman alimləri bilik sahələrini 2 qrupa bölürdülər: 
Birinci qruppa din və dini tərbiyə üçün lazım olan fənlər: «Quran» haqqında elm 
(Qukranın qiraəti, şərhi, üslubiyyəti), «Hədislər»in şərhi və onların mötəbərliyinin tənqidi 
təhlili, dinin əsas ehkamları haqqında traktatlar, ritorika, ərəb dili, tarix, bioqrafiya daxil idi.
Sonra isə onlara ilahiyyət fəlsəfəsi daxil edilirdi. Bu elmlər müsəlman dini təhsilinin əsasını 
təşkil edirdi.
Paralel olaraq ikinci qrupun fənləri də öyrədilirdi. Həmin elmlərə fəlsəfə, ədəbiyyat, 
hesab, siyasət, təbabət, kimya, fizika, astronomiya, mikrobiologiya və b. elm sahələri ni əhatə 
edirdi. Klassik bədəvi təhsili səhrada, at və ya dəvə belində keçirdi, bklə təhsil alan şəxs kamil 
adlanırdı. Təhsil alanlar oxumağı, yazmağı, ox atmağı, at çapmağı və üzməyi bilirdilər.
İbtidai təhsil. 
İslamda ilk məktəb Məhəmməd Peyğəmbər (ə.s.) adı ilə bağlıdır. Məhz onun təklifi ilə 
«Dar-əl-Əqrəm» (Əl-əqam evi, yəni qohumlar evi) təsis edilmiş, burada o gizli də olsa 
müsəlman dininin əsaslarını öyrətmiş, onları islam ruhundla tərbiyə etmişdir. Bu məktəb öz 
dinləyicilərinə oxumaq və yazmaq öyrətməsə də, islam dəyərlərinin aşılanması məqsədilə 
yaradlılan ilk islam tərbiyə məktəbi hesmab olunur. İslamın təliminə görə möminin vəzifəsi 
Quranı oxumaq və dini vəzifələri icra etməklə yanaşı əhm də Quranı savaadsız əhaliyə 
öyrətmək idi. İlk əvvəl bunu məscidlər həyata keçiriridi. Məscidlər ibadət yeri olmaqla yanaşı, 
əhm də elm ocağı idi. Zaman keçdikcə bu təlim-tərbiyə müəssisələri dəyişikliyə uğrayaraq 
yeni məktəb binaları ilə əvəz olundu. Məscidəlrin nəzdində yeni məktəblər yaranmağa 
bahşladı. Az sonra peşəkar müəllimlər (müdərisslər meydana çıxdı. Məktəblər qarşıq və pulsuz 
olsa da, müəllimlərə hədiyyə verilirdi. Məktəblər də məscidlər kimi dövlətin hesabına 
saxlanılırdı. Şagirdlər ilk öncə Quranın qiraətini mənimsəyir, sonra onun düzgün yazılışını 
öyrənirdilər. Bu cür məktəblər bütün əhalini əhatə edir, və hər bir yaşayış məntəqəsində 

---

14 
fəaliyyət göstərirdilər. Uşaqlar 6 yaşından təlimə başlayırdılar. Qızlara təhsil qadağan 
deyildi, hərgah o qədər də təkid edilmirdi. Təlimdə diqqət əsasən yaddaşın gücləndirilməsinə 
verilirdi. Quran əzbər öyrədilir, onun duzgün yazılışına diqqət yetirilirdi. Adi bir təhrif günah 
sayılırdı.
İlk müsəlman məktəbləri evlərdə, məscidlərdə süüfələrdə təşkil olunurdu. Məhəmmədə 
Peyğəmbərin (ə.s.) MƏdinədə tikdirdiyi üç hissəli məscidin bir sahəsi süffə adlanırdı. Burada 
400-ə yaxın gəlib-gedən, 80 nəfərə qədər isə daimi yaşayan tələbə oxuyurdu.
Süffə sonrakı dövrlərdə Avropa məktəblərində tətbiq olunan və bu gün 
Y.A.komenskinin adlı ilə bağlı olan sinif-dərs sistemi üçün model oldu.
İranda həm Quran məktəbini, həm də mirzələr hazırlayan peşə məktəbini kuttab 
adlandırıdılar. Kuttablar şagirdləri kübar fəaliyyətinə hazırlayırdıllar. Buna görə də oxu və yazı 
vərdişlərindən başqa ərəb dilini, qrammatikanı, poeziyanı, stilistkaneı, ərəblərin və farsların 
tarixinini, kolleqrafiyanı öyrədirdilər. Kuttabların bu növü pulu olduğundan həmını əhatə 
etmirdi. Belə məktəblər əsasən müəllimlərini evlrəində yerləşirdi. Kuttuablara uşaqlar 3 
yaşından 7 yaşına kimi qəbul olunurdu. Burada onlar 18 yaşına kimi oxuya bilərdilər. Oğlan 
və qızlar 7 yaşına kimi birgə təhsil alır, 7 yaşından sonra isə qızlar məktəbdən çıxır, ev işləri 
ilə məşğul olurdular. Bəzi hallarda imkanlı adamlar qızlarına öz evlərində yüksək təhsil 
verirdilər.
IX əsrin əvvəllərində ərəd ədəbiyyatında mirzələrin ibtidai təhsil müəssisələri «məktəb» 
adlandlırılmağa başladı. Xilafətin məktəblərində həm cismani cəzalar (fallaqa - çubuqla əllərə 
və ayaqların altına vurulan zərbə), həm də müxtəlif rəğbətləndirmə növləri tətbiq olunurdu.
Quranın müəyyən hissəsini öyrəndikdən sonra tətil (bir günlük) vermək, tərifləmək, 
təbəssümlə qarşılamaq, müəllimin əvəzinə Quran oxumağa icazə vermək, müəllmin köməkçisi 
təyin etmək belə rəğbətləndirmə üsullarından idi. Uşaqlar səhər tezdən axşa mA kimi 
məktəbdə olourdular.nahar fasiləsindən başqna onlara tənəffüs verilmirdi.
Orta və ali təhsil. 
Ərəb xilafətində yüksək səviyyəli təhsil məscidəlrdə həyata keçirirdiburada ilk illər dini 
təhsil verilir, mühazilər oxunurdu. Dinləyici dərnəklər «halaka» adlandırılır, burada 20 nəfərə 
qədər adam olurdu.

---

15 
IX əsrdə xəlifə əl_Məmun tərəfindən Beytüdhikmət və ya Darülhikmət kimi yeni 
müəssisələr yaradılmışdı. Bu dövrdə Yustianın əmri ilə Platon akademiyasından qovulan 
filosoflar xilafətə pənah gətirmişdilər. Bu ziyalılar «Müdriklik evləri» təsis etmişdilər ki, 
burada onlar tərcüməçiliklə məşğul olur və xəstəxana, rəsədxana və kitabxanalar 
yavratmışdılar.
Daha sonra mədrəsələr (ərəbcə öyrədilən yer) yaranmağa başladı. Elmi müzakirələrin 
və disputların keçirilməsi üçün müvafiq yerlərin olmaması mədrəsələrin yaranmasına səbəb 
oldu. Çünki məsciddə bu cür söhbətlərin aparılması ədəb normalarına münasib deyildi. 
Mədrəsələr 2 dərəcədə olurdu: orta təhsil verən mədrəsələr və ali təhsil verən 
mədrəsələr.Təhsilin yüuksək səviyyəsinə yiyələnənlər elmi dərəcə – ilyaz alırdılar . 
Xı əsrdə Səlcuq hökmdarı Alp Arslan və MƏlik şahın vəziri Nizam-əl Mülk Bağdadda 
«Nizamiyyə» mədrəsəsi tikdirmişdi (1067). XƏtib TƏbrizi, Şihabəddin Sührəverdi kimi bir 
sıra azərbaycan ziyalıları da həmin mədrəsədə işləmişlər.
Mədrəsədə əvvəllcə ərəb dilçiliyinin əsasları öyrədilir, sonra da digəor dünyəvi elmlər 
(filologiya, ryaziyyat, astronomiya) tədris olunurdu. Bu da onun ilk universitet sayılmasına 
səbəb olmuşdu.
XII əsrin əvvəllərində Az-nın TƏbriz, Xoy, Marağa, Urmiyə, bərdə, ƏGncə, Naxçıvan, 
beyləqan, Bakı, ŞƏki kimi şəhərlərində də mədrəsələr fəaliyyətə başladı. Bu mədrəsələrin 
nəzdində rəsədxana, müalicə eviləri və elmi kitabxanalar da vardı. . 
xI-XVI əsrlərdə açılan mədrəsələr 3 şöbədən ibarət olurdu:
1) 
Suziyyat şöbəsi (bu şöbədə hesab, həndəsə, tibb, riyaziyyat, fizika, kimya 
astronomiya öyrədilirdi) 
2) 
Ümumi-aliyə höbəsi (məntiq, lüğət, natiqlik, humanitar elmlər) 
3) 
İlahiyyat (ilahiyyatla bağlı elm, Peyöəmbərin sünnəsi və şəriət). 
Müsəlman cəmiyyətinin inkişafının sonrakı mərhələsində mədrəsələrdə ixtimsaslaşma 
getdi və 3 növ mədrəsə yarandı: xüsusi, ixtisas və ülum mədrəsələri.
Bütün orta əsrlər ərzində tədris müsəlman ənənəsi ərəb dilində yayılırdı. Çədəbi və elmi 
sahəyə daxil olan fars dili , türk dili və müsəlman xalqlarının digjər dilləri dirçəlməyə başladı. 
Tədris 2 dildə aparıla bilərdi. Buna baxmayaoraq ərəb dili müsəlman təhsilində Quranın, 
hədislərin, dinin və əsas elmi əsərlərin dili imi öz əhəmiyyətini qorudu. 

---

16