M.Ə.Rəsulzadə
“Açıq söz”, 26 oktyabr 1917, JV®598
İğm az - böhtan
Nafiz - nüfuzlu
Təəssüb - fanatizm
374
Bu gün imtahan günü
Bakımn saəti gəliyor. Bu gün bakılı vətəndaşlar seçki ayağına gəlib
meydanda olan 12 siyahıdan hankisi həqqində nə hökmdə bulunduqla-
rını bildirməlidirlər.
Millətdaşlar, bu gün siz hakim olmalısmız, göstərməlisiniz ki, kimə
daha artıq etibar ediyor, kimə daha çox inanıyorsunuz.
Biz sizə bu siyahıya səs veriniz, o siyahıya səs veriniz demiyoruz.
Biz istəriz ki, siz tamamilə azad olub öz vicdanınızla, öz qanacağınız-
Ia hərəkət edəsiniz!
Siz baxmalı, həqq ilə batili ayırmalısımz! Siz bilməlisiniz ki, cəmaət
işini cəmaət işini bilənlər görə bilərlər. Siz bilməlisiniz ki, bir millətin
ruhunu, ehtiyaemı o millətdən olanlar yaxşı bilər. Siz qəbul etməlisiniz
ki, şəhər dumasmda milliyyət, yəni məktəb, dil, yazı məsələsi varsa da,
din, məzhəb məsələsi yoxdur.
Bunları bildikdən və nəzərə aldıqdan sonra almız doqquzuncu
nömrəni, götürünüz 12-ci nömrəni, baxmız beşinci nömrəyə və sair-
lərinə. İstərsəniz onlarm siyahısmı diqqətlə oxuyunuz. Bilxassə 9-cu
nömrə ilə 12-ci nömrə adamlarının adları qəzetəmizin qismi-məx-
susində dərc edilmişdir. Onu gözdən keçiriniz, görünüz kim şəhər
işlərinə idarəyə, cəmaət dərdlərini anlamaya, millət arzularmı dərk
etməyə mühəyyadır.
Hanki nömrəyə səs verəcəksiniz veriniz. Fəqət idrakla, qanacaqla
səs veriniz. Onu biliniz ki, bu gün diqqət etməsəniz, bu gün yanılsa-
nız, bu gün zəiflik göstərib qoçuların, zorbaların sözünə qulaq assa-
nız, istəmədiginiz adamlarm nömrəsini versəniz sabahki məsuliyyət
kimsəyə degil, özünüzə aid olacaq. O adamları ki, ancaq bu seçki
günlərində cəmaət işində görüyorsunuz, əvvəlcə görmüyordunuz, çox
çəkməz seçkilər keçər, yenə də görməz, peşiman olarsınız. Sonrakı pe-
şimançılıq isə faidə verməz.
Ehtiyatlı olunuz, özünüz-özünüzü yıxmayınız, yıxılsanız o zaman
şikayətə həqqiniz qalmaz.
Çünki özü yıxılan ağlamaz!
“Açıq söz”, 29 oktyabr 1917, JV»600
Mühəyya - hazırlanmış
375
“Müsavat” qurultayı
Keçən nömrədə xəbər verilmiş olduğu üzrə “Müsavat” firqəsinin
iclası ayın 25-də açılmayaraq rosmi-koşad ayın 26-a təxir edilmişdir.
Aym 25-də ancaq xüsusi məşvərət məclisi təyin edilmişdi.
Hələ saət 5-dən İsmailiyyə binasmda, xüsusən “Müsavat”
bölməsində böyük cünbiş ruhlu hərəkətlər müşahidə olunur; yüzlərcə
adam cəm olub, içəri girmək üçün bilet istiyor; firqə nümayəndələrinə
kağız veriliyor; şura əzasına xüsusi nişaniar paylanıyor...
Nəhayət, saət 8 oluyor. 500-dən ziyadə hazirunin gurultulu aiqışları
altında Türk Ədəmi-Mərkəziyyət firqəsinin ən çalışqan müəssislərindən
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə cənabları məclisi açaraq bu qurultaym
əhəmiyyətindən bəhslə diyorlar ki: Türk Ədəmi-Mərkəziyyət firqəsi
“Müsavat”ın birinci qurultayı bütün Türk və Şərqi-islam aləmi üçün
böyük əhəmiyyətə malikdir. Zira siyasi firqələri olmayan bir millətin
siyasi duyğusu, siyasi düşüncəsi olamaz. Siyasət meydanma hər milləti
siyasi firqələr çıxarar, siyasi fikirlər siyasi firqənin ehtimamilə xəlq ara-
sında ihtişar tapar. Fəqət bir firqə xəlqin hüsni-rəğbətini o vəqt qazanar,
milləti öz başına o vəqt toplaya bilər ki, cəmaətin milli amal və arzu-
suna müvafiq pröqram yürüdərək təşkili təbiətə yaxm oisun. Bir siyasi
fırqə o vəqt müvəffəq olar ki, millətin təbii yolunu dərk edə. Firqəmizin
tərəqqipərvərlər, füqərayi-kasibə, demokratiya və ümumqərəzsizlər
tərəfindən hüsni-təvəccöh və rəğbəti qazanmış olduğu doğru yol
getdiginə bir dəlildir. Bugünki etibar və təvəccöh ayrı firqə əzasınm
çalışması və niyazı sayəsində degil, hər şeydən artıq Türk Ədəmi-
Mərkəziyyət firqəsi “Müsavat”m bütün millətimizin arzu və amalları-
m doğru surətdə dərki və təbii bir cərəyanla hərəkət etməsindədir.
Siyasi firqələr birər hökumət kibidirlər. Hər firqənin təşkilatı
gələcək hökumətin necə təşkil olunmasını istədigini göstərir. Fəqət
firqə təşkiiatı hökumətin ancaq icraiyyə müəssisələri kibidir. QanUn
vəz etmək ixtiyarı isə ancaq fırqə qurultaylarına məxsusdur. Bundan
dolayıdır ki, mütərəqqi miİlətlər və siyasi firqələr flrqə qurultaylarma
çox böyük əhəmiyyət veriyorlar.
376
Bədə natiq əfəndi qurultaya gəlmiş olan nümayəndələrin adları-
nı oxuyaraq bəyan ediyor ki, Naxçıvan, İrəvan, Ağdaş və sairlərindən
gözlənən vəkillərin həpsi gəlməmiş, yaxud yenicə gəlib də yorulmuş
olduğundan qurultaym rəsmi-kəşadı ayın 26-a təxir edilərək bu gecəyi
boş keçirməmək üçün ancaq xüsusi məşvərət məclisi qurmağa və
tərtibat və bəzi hazırlıq məsələsinə baxılması təklif oİunur. Əzcümlə,
bu gecə heyəti-rəyasətə, etibarnamə komissiyasına və tərtibati-məclis
işiərinə baxari heyətə namizədiər göstərilməİidir.
Heyəti-rəyasətə Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Nəsib bəy Yusifbəyii,
Məhəmməd Həsən Hacınski, Cavad Məlikyeqanov (fəhiə), Əbülqasim
əfəndi (Quba mahaimdan) namizəd edildiiər. Katibligə: Mirzə
Məhəmməd Axundzadə ilə İsiam bəy Qəbuiov namizəd göstərildiiər.
Etibarnamə komissiyasma: Oruc Orucov, Qulamrza Şərifov, Züifü-
qar Məhəmmədov, Ərimullah əfəndi və Mirzə Məhəmməd Axundov
namizəd göstərildüər.
Tərtibi-müzakirat bu qərar ilə təyin edildi:
1)
Təşrifat, təbrikat, 2) Mərkəzi heyotlərin məruzələri, 3) Etibar ko-
missiyasmm məruzəsi, 4) iş cəhəti.
Birinci iclas'
Pəncşənbə günü Türk Ədəmi-Mərkəziyyət firqəsi “Müsavat” qu-
rultayı özgə bir təntənə və ruh qabarıqlığı iiə başladı. Tä saət 7-dən
“İsmaiiiyyə” binasmm dairələri cəmaətiə qaynaşaraq saət 8-də böyük
saion xmcaxmc dolaraq tamaşaçılardan bir çoxu ayaq üstə durmuş,
əksərinə bilet tapümayaraq məyus qayıtmışlardı.
Quruitayda yüzə qədər Azərbaycanm hər tərəfindən gəimə nüma-
yəndəiər var. nümayəndələr yalnız şəhərlərdən degil, uzaq kəndiərdən,
əməiə rayonlarından gəimişiərdir. Qurultay heyət etibarı iiə ehtimai
Şərqi-İslamda topianmış, əndüvə və quruitayların ən demokratik bir
heyətini təşkii ediyor.
Nümayəndəiərdən yüzdə 90-ı kəndii və fəhlədən ibarət!
1 M.Ə.Rəsulzadənin giriş nitqi - Ş.H.
377
Qurultay firqənin Bakı heyəti-mərkəziyyəsi rəisi Məhəmməd Əmin
Rəsulzadə cənabları tərəfindən açıldı.
Məhəmməd Əmin əfəndi rəyasət mövqeinə çıxınca alqış tufa-
nı açılıb sürəkli surətdə davam elədi, bir necə dəqiqə natiqi gözləmək
məcburiyyətində bulundurdu. Alqışlar dayandıqdan sonra nitq iftinahi
başladı. Natiq müvəqqətən Şərq islamı ilə Türk aləminin əhvali-hazırə
siyasətindon bəhslə dedi ki:
Bütün Şərqi-İslam və Türklük aləmi neçə əsrdən bəri ətalət zama-
nı keçiriyordu. Həm də ətalət o dərəcəyə gəlmişdi ki, Şərq millətlərinin
tərəqqi və mədəni olmasvna ümid kəsilmişdi. Bunun da səbəbi məzkur
millətlər arasmda amal, ideal, məqsəd yoxluğu idi. Əlbəttə, millətin
həyatma işıqlı yol göstərən yıldız olan milli amal və məqsəd yoxahnca
cəmaət də halətdən qaldı və siyasətcə öldü.
Fəqət həmişə böylə gedəməzdi: son zamanlar Şərq aləmi eünbişə
gəldi. İmdi bir dövri-intibah keçiriyoruz. Milli oyamqlıq böyük duy-
ğu, böyük fikir Şərqi-islam və Türk millətlərini oyatdı. Böyük sarsm-
tılar, böyük fikir doğurdu. Biz qəflətdə olduğumuz zaman Avropanın
zülm və cəfası bir dərəcəyə çatdı ki, nəhayət, Qərb imperializmi bizi
ozdi, sarsıtdı və əzilm ək nəticəsində m illi duyğu oyandı. Şimdi dövri-
intibah keçiriyoruz.
Milli amalımıza doğru yüzüyoruz. Lakin bizim amalımız başqala-
rına hakim olmaq, başqalarını əzmək degil, özümüzün rifa və səadətlə
yaşamamız və sair millətlərlə bərabər bəşəriyyətə bir üzv, hamı ilə
bərabər mədəni və mütərəqqi bir millət olmaqdır. Türklük fikri başqa-
larma təcavüz olmadığı kibi, İslama da müariz degil. Hürriyyətin bö-
yük ərkanından birisi şəxsi təmin etməkdir. Bir millət isə bir camiə
təşkil ediyor. Bir şəxsin özünə məxsus arzu və məqsədləri, dilək və
istəkləri olduğu kibi, bir millətin, o camiəyi-noviyyənin də milli fi-
kir amalı, məqsədi, ehtiyaçı var. Yaşadığımız şərait altmda bizim bu
amal və arzularımızı ancaq böyük milli fikir ödəyə bilər. Firqəmizin
müvəffəqiyyət qazanması, fəhlə, kəndli və tərəqqipərvər sinifləri bir
yerə cəm edə bilməsinin sirri və hikməti də haman bu fikirdəndir. Bir
cəmaətin, millətin, hətta bir şəxsin müəyyən amal və arzusu, müəy-
yən məqsədi olmazsa tərəqqi edəməz. Came olan miliətin də bu mil-
li məqsədi olmazsa milli qüvvələri birləşdirəməz, qaranlıq içində işıq
378
olmaz. Əgər Türk milləti bu vəqtədək bunca fənalığa məruz qalmışsa,
səbəbi başqalarmm təcavüzündən ziyadə özünün amalsız, idealsızh-
ğından, tarixini, mənligini bilmədigindən qalmışdır. Buna görədir ki,
əsrlərdən bəri türk milləti qaranlıqlar, yolsuzluqlar-rahsızhqlar, sarsın-
tılara uğramışdır və haman amillər səbəbilə nəhayət, gözü açıldı (gu-
rultulu alqış). Türk millətinin məqsədi tərəqqi etmək, bəşəriyyət gülüs-
tamnda yaxşı qoxulu bir türk gülü yetişdirməkdir (sürəkli alqışlar). Bu
gül isə islama mənsub olan islam beynəlmiləliyyəti təşkil edən heyətlə
bir yerdə bir güldəstə təşkil edəcəkdir (alqışlar). Millət nə qədər bir
came isə də, bir vücud degildir. Təbiiyatda qətiyyəti-riyaziyyə müm-
kün isə ictimaiyyatda böylə qətiyyət olamaz. Binaənileyh millət təşkil
edən fərdlər bir vücud olamazlar. Bu səbəblədir ki, millətin məq-
sədi əksəriyyətin məqsədi deməkdir. Əksəriyyət isə fəhlə, kəndli,
ümumiyyətlə demokratiyadan ibarətdir. Buna görədir ki, məkan
və zaman şəraiti altında millətimizin məqsədi haman demokratiya
məqsədidir. Son müzəffəriyyətimiz də firqəmizin demokrat firqəsi ol-
duğunu isbat etdi (sürəkli alqışlar).
Rusiya türklərinə hürriyyəti Rusiya inqilabı gətirmişdir. MiJJətimizin
gözəl xislətlərindən olan şükrani-nemət bizə vacib ediyor ki, inqilab
şühədalarmı qiyamla yad edəlim (məclis ayağa qalxıyor),
Bədə natiq cənabları vəfat etmiş firqə əzalarınm tərxim ruhu üçün
ayağa qalxmağı təklif ediyor. Yenə hamı qalxıyor.
İnqilab meydana əmələ, topraq, sülh, millətlərə öz müqəddəratını
özü toyin etmək şüarları atdı. Millətlər Məclisi-Müəssisan və hüquq
gözlüyordu, sülhə müntəzir idi. Amma sülhü cəngə mübəddəl edib
millətlər hüquqlarını istədikdə köhnə dil ilə cavab verdilər. Nəticədə
hərcümərc...
Bütün Rusiya Məclisi-Müəssisanə, seçkilərə hazırlanmaqda ikən
hazırlıqlar içində anarşi başlandı. Bir dərəcəyə çatmış ki, sabah nə ola-
cağını kimsə bilmiyor. Məmləkət daxilində əhval böylə ikən cəbhədə
daha fənadır. Ordunun nəinki dava etməsinə, bəlkə cəbhədə durması-
na imkan yoxdur. Silah yox, libas yox, ayaqqabı yox, yemək yox, ruh
da yoxdur. Amma barışmaq da çətindir. Ona görədir ki, bir qism əhali
barışıq tələb ediyorsa da, digər qismi sülhdən hədsiz dərəcədə qor-
xuyor. Nəticədə hazırda məmləkətin hər bir parçasmda bir başsızlıq,
hökumətsizlik, hərcümərc başlanmışdır.
379
Əlbətto, biz hor bir şeyi Məclisi-Müəssisandan gözləməliyiz, Məc-
lisi-Müəssisandan ümidimizi kəsməmişiz, Məclisi-Müəssisana gedəcə-
giz, ondan dərdlərimizə əlac istəyəcəgiz. Fəqət başımızı özümüz sax-
iamalıyız. Böyiə etməzsək yaşıyamayız. Hazırda öyiə müşəvvəş bir
dövr keçiriyoruz ki, bərkişmək üçün çəkişmək, rahət yaşamaq üçün
rahatiıq uğrunda mübarizə iazımdır. Hürriyyət tarixini biləniər, hür-
riyyəti anlayanlar bundan darıxmaziar. Bu qədər böyük məsələlər,
əlbəttə, bir neçə günün, ayın içində həll olunamaz. İttihad və ittifaqı
olan mədəni millətlər arasında belə böyük fikiriər doğuiar, amaliar bö-
yük sarsıntı, əzəmətli hadisəiər nəticəsində hasil oiar. İştə, qurultayı-
mız böylə bir dövrə təsadüf ediyor. Böylə bir zamanda qüvvəti-qəlb sa-
hibi olan firqələr göstərəriər ki, böyük fırtmalar yaşamaya əzm etmiş
böyük qüvvətə malik oian miiiəti həlak edəməz (guruitulu aiqış). Böylə
firqələr qüvvətli təşkilatlar yapar, böyük qüvvələr əmələ gətirər. İşıqlı
yıldız yöni itirməz və işıqiı yıidız olan miiii amallarm daimca gedərək
sərmənzili-məqsudə yetişər (aiqışlar).
Bundan sonra natiq əfəndi qurultayı təbrik edərək keçən gecə ve-
riimiş olan qərarları oxuyor. Məclis tərəfindən qəbula keçəcək heyəti-
rəyasətə namizədiəri və etibarnamə komissiyası öz yeriərini işğai edi-
yorlar.
İkinci iclas
M əruzəçinin zənnincə heç zəhmət çəkilməmiş olan yerlər pul-
suz olaraq əkinçilərə verilməli və müik sahibinə heç dürlü mükafat
verməməiidir.
Bəxşiş təriqiiə verilib də sonradan zəhmət qonulmuş olan yerlər dəxi
kəndiiiərə vüsui olmalı, fəqət bunun müqabiiində müik sahiblərinə də
zəhmətiəri əvəzində müəyyən bir mükafat verməiidir.
Halal kəsbiə almmış, fəqət həddən ziyadə oian müikün bir qismi alı-
mb xəiqə verilməli, fəqət toprağın bir qismi ilə həm də mülk sahiblərinin
toprağa qoyduqiarı zəhmət və xərci müqabiiində oniara müəyyən bir
mükafat dəxi verilməlidir.
Topraq bu surətiə aiınaraq cəmaətə (yəni əkinçiterə) veriiməii və
haman təqsim oiunan yeriər əkinçinin öz mali-xüsusi olmalıdır. Ancaq
kəndiinin toprağı satmağa ixtiyarı oimamaiıdır.
380
Qafqasiya, Türküstan və sair kibi süni surətdə suvarılmağa ehti-
yac olan yerlərdə topraq qədər su məsələsinə də əhəmiyyət verməlidir.
Məruzəçi əfəndi suyu da elə qism ediyor: təbii su və süni surətdə çıxa-
rıimış su (kəhriz, vadakaçka və sairə). Orucov cənabiarmın zənnineə
təbii sular bilamükafat aiınaraq cəmaətə verilməlidir. Fəqət süni
surətdə çıxarıian kəhriz, vadakaçka və sairiəri sahiblərindən aiındıqda
zəhmətləri və xərcləri müqabilində önlara mükafat Veriiməiidir.
M irzə M əhəmm əd Axundova səs veriliyor və məruzəçi cənabiarı
məktəb və m əarif məsələsi həqqində doklad oxuyur və bu əsasiarı
müdafiə ediyor. Məktəbləri ibtidai, rüşdi, edadi və ali olmaq üzrə 4
sinfə bölüyor və bunlarin həpsi arasında öylə rabitə olmaiıdır ki, bir
məktəbi bitirən mütəəllim bilaimtahan o birisinə qəbul ediisin. İbtidai
məktəblərdə tədris tamamilə ana dilində, Azərbaycan şivəsində oimaiı
və məktəbin idarəvə sairə işiəri tamamilə öz əlimizə alınaraq heç vəchlə
kənardan müdaxiləyə yer verməməlidir. Muxtariyyətimiz dairəsində
yaşayan sair millətlərə də öz ana dilində oxumağa müsaidə ediiməlidir.
İbtidai məktəblərdə əsla rus və sair əcnəbi dillər tədris edilməməlidir.
Rüşdiyyə məktəblərində muxtariyyətimiz daxilində yaşayan sair
miliətlərə heç vəchlə təzyiq edilməmək şərtilə təiim və tədris Azərbaycan
şivəsində olmalıdır. Məsiəhət görülərsə rüşdiyyələrin birinci sinfindən
rus diii bir lisan kibi tədris edilməlidir. İbtidai və rüşdi məktəblərdə
oxumaq ümumi, məcburi və məccani olmalıdır. Rüşdiyyəiər nəzdində
oğianiar üçün sənət və qızlar üçün əl işi şöbələri də açıimalıdır.
Edadi məktəblərdə ülum və fünun ana dilində olmaiı, fəqət bir li-
san surətilə ümumi türk dili də tədris edilməlidir. Xüsusi edadi sənət
məktəbləri də açılmalıdır. Şəriət dərsi təiimi üçün edadiiər sırasında
məkatibi-diniyyələr dəxi açıimaiıdır. Müsəlmanların mərkəzi olan hər
nöqtədə kifayət dərəcədə də darülmüəllimin və darüimüəilimatlar təsis
edilməlidir. Burada da ümumi türk dili bir lisan kibi tədris ediiməlidir.
Mərkəzdə bütün şöbolərilə darüifünun açılmalıdır. Darülfünunda
tədris ümumi türk dilində, ülumi-diniyyə tədrisi üçün də bir xüsusi şö-
bəsi oimalıdır.
Bütün məkatib və məarif işlərinin xərci milii sandıqdan ödənməli və
xüsusi m əarif vergisi təyin etməgə izn verməlidir.
381
Hələ darülmüəllimin və darülmüəlimat açılanadək müəllim və müəl-
limələrə olan ehtiyacımızı ödəmək üçün tezliklə kurslar açılmalıdır.
Bu layihə üzərinə türk balalarına məxsus məktəblər açılanadək ha-
zırda mövcud məktəblərin ixtiyarmı imdidən öz əlimizə alaraq tamam
mənasilə milliləşdirməlidir.
Bundan sonra M əhəm m əd Əmin Rəsulzadə cənabları şəkli-idarə
həqqində bir məruzə oxuyur. Natiq cənabları keçən qurultaylarda da
oxumuş olduğuməşhur məruzəsini bir az daha genişlədərəkbəzi əlavələr
daha edərək mərkəziyyət idarənin mənfi cəhətlərini müfəssəl surətdə
bəyan ediyor. Eyni zamanda ədəmi-mərkəziyyətin müsbət cəhətlorini
göstəriyor; ədəmi-mərkəziyyət üsulunun yalmz Rusiyada başlayıb da
bu vəqtədək məhkum olan millətlər üçün degil, bəlkə hakim millət olan
ruslar üçün də; yalnız kiçik millətlərin mənafeyi nöqteyi-nəzərindən
degil, bəlkə ümumdövlət mənafeyi nöqteyi-nəzərindən də ən məqul
və məqbul bir üsuli-idarə olduğunu isbatla Rusiyada qoşma xəlq cüm-
huriyyəti (cümhuriyyəti-müctəmci-ənam) təsisi əsaslarım müdafiə edi-
yor. Rusiya üçün qoşma xəlq cümhuriyyəti istiyor.
İkinci iclasın axırı
Məhəmməd Əli Rəsulzadə cənabları fəhlo məsələsi həqqində məruzə
oxuyaraqbu əsasları müdafiə ediyor: 1) İş günü 8 saətdən artıq olmasın;
2) Hər işdə qulluq edən ərkək və qadm üçün həftədə 24 saət bilafasilə
istirahət qanun tərəfindən mühafizə edilməlidir. 3) İş müddətindən ar-
tıq işləmək qətiyyən mən olunur. 4) Gecə işləmək məmnudur. Tex-
nika və maşm şəraitindən iləri gələn xüsuslarda gecə işləmək olar.
5) 16 yaşınadək məktəb yaşında olan balalarm xidmətindən istifadə
etmək iş sahiblərinə qətiyyən mən edilsin və 16-18 yaşında balalar 6
saətdən artıq işlədilməsinlər. Və haman iki saəti iş sahiblərinin hesa-
bına dərs oxumahdırlar. 6) Qadınlarm vücuduna və səhhətinə zərərli
olan işlərdə onların çalışmağı mən edilsin: hamilə arvadlar doğmaq-
dan 4 həftə əvvəl və 6 həftə sonra məvacibləri verilməklə işdən azad
edilməlidirlər. 7) Qadınlar işləyən hər iş yerinin yanmda südəmər
uşaqlar üçün xüsusi tərbiyəxanalar olmalı və süd verən analar hər üç
382
saətdə bir dəfə və hər dəfə yarım saətdən az olmamaq şərtilə işdən azad
edilməlidirlər. 8) İş və xidmət müqabilində pul əvəzinə mal vermək qa-
dağan edilməlidir; iş muzdu 15 gündə bir dəfə verilməlidir. 9) Xidmət
istedadım qismən ya tamamilə qeyb edənlər dövlət tərəfindən sığorta
edilməlidirlər; 10) Sənaətxana və kəsbxanalar üçün kifayət qədər fab-
rika nəzarəti təyin edilməlidir. Ev qulluqçuları, nökər və xidmətkarlar
da nəzarət altına ahnmalıdırlar. Fabrika və xidmətxanalara məxsus qa-
nunların kamalınca icrasma nəzarət etmək üçün əmələlər tərəfindən
seçilmiş və hökumətdən maaş alan vəkillər dəxi nəzarət etməlidirlər.
Hər dürlü iş qəbul etmək və bəyənilməyənlərini qaytarmaq və onla-
rm bəhasiyyəsini təyin etmək məsələsində də fəhlə nümayəndələri işti-
rak etməlidir. 11) İş sahibləri tərəfindən əmələlər üçün təyin edilmiş iş
yerləri və mənzillər hifzüssihhəyə müvafiq və onların kirayəsi müna-
sib olmalıdır. Bu işə hökumət nümayəndələrilə bərabər fəhlə nümayən-
dələri də iştirak etməlidirlər. 12) Hər bir karxanada müntəzəm surətdə
səhiyyə nəzarətləri təsis edilməli və bu nəzarət tamamilə iş sahiblərinin
nüfuzu xaricində bulunmalıdır. 13) Zəhmət mühafizəsi həqqində ve-
rilmiş qanunlara müxalifət edən sahibkarlar hökumət tərəfindən
məsuliyyətə cəlb edilməlidirlər. 14) Hər sənaətxana və kəsbxanada ya-
nsı fəhlədən, yarısı da iş sahiblərindən mütəşəkkil bir məhkəmə təşkil
etməlidir. 15) Yerli və kənardan gəlmə işçilərə iş tapmaq xüsusunda
vasitəçilik etmək üçün hökumət tərəfindən fəhlələrin iştirakilə məsai
birjaları təsis edilməlidir.
Üçüncü iclas
Qurultaym 3-cü iclası açılmadan əvvəl Məhəmməd Əmin
R.əsulzadə cənabları növbətdən xaric səs alaraq seçkilər münasibətilə
siyasi firqələr arasında icra olunan mübarizədən bəhs ediyor, diyor ki,
əlbəttə, siyasi firqələr arasmda mübarizə məqbul bir şeydir. Fəqət firqə
adabı və siyasət qanunu daxilində olması şərtdir. Dün molla sinfindən
olan Şeyx Qəni seçki təbliğatı olmaq üzrə “Müsavat” firqəsini təkfirlə
məzkur fırqəyə mənsub olanlann həpsinin qanını hədər, malını ha-
383
lal və əyallannı özbrinə məhrəm elan etmişdir. Əvvəla, bu hərəkət si-
yasi mübarizə qaidəsindən xariedir. Saniyən, biz islama zidd olmayan
müdafei-miliət bir firqə təşkil etdigimiz üçün üləmadan heç vəqt böylə
hərəkətlər gözləməzdik. Salisən, siyasi mübarizədə məscid və minbər
bitərəf olub hətta mübarizələrdən dolayı firqələr arasmda bir soyuqluq
əmələ gələrsə minbər və məscid onların arasxnda etilaf hüsuluna çalış-
mahdır. Məscidə daxil olduqda insan siyasət, firqə və məsləki kənara
qoyub hüzuri-ileyhidə xüzu, xüşu duraraq birlik, qardaşhq və sairə kibi
sözlər eşitməlidir. Hüzuri-ileyhidə duran cəmaət və minbəri-xitabətdə
üləma siyasətdən kənar olmahdxr. Buna görədir ki, Türk Ədəmi-
Mərkəziyyət firqəsi “Müsavat” molla sinfinə daxil olaraq adxnx din ali-
m i qoyan bır şəxsin bu tövr hərəkətinə qarşı tamam vücudiyyətimizlə
protesto ediyoruz.
Bundan əlavə “Rusiyada Müsəlmanlıq” firqəsilə əlaqəmizi təyin et-
mək üçün məzkur firqə rəsmi surətdə bəyan etməlidir ki, Şeyx Qəni
firqənin rəsmi natiq sifətiləmi böylə rəftar etmişdir, yainki xüsusi bir
şəxs sixStx/ə.
Bundan sonra növbətı məsələlərin müzakirəsinə keçilir.
Yusifbəylİ Nəsib bəyin sədarətilə açılaraq topraq məsəbsinə baxan
şöbəm n qobul etäigi qərarlan M əhəm m əd Əmin RəsuIzadə cənabJarx
oxuyur. M əruzə maddəbəmaddə müzakirə olunaraq aşağxda yazılan
qəiäi
qəbu\ o\\mur.
1) Əmlaki-miriyyə ərazi xassə və xanədanə məxsus topraqlar,
həmçinin mülkdarlara və xüsusi maliklərə məxsus olan topraqlar
ələlümum əvəzsiz olaraq zəhmətkeşlərə verilməlidir. (Bir səslə qəbul
olunur.)
2) Hər bir əldə olan toprağın miqdarı təyin edilərək kimsə ondan ar-
tıq toprağa malik olmamalldır. (Bir səsə qarşı ittihadi-ara ilə qəbul olu-
nur.)
3) Zəhm ətkeşbrə veriləcək topraq onların mülkiyyətinə veriiməli və
mal məxsusi olmaq üzrə topraq üzərində bütün hüquqa malik olunur.
(Bir səsə qarşı qəbul olunur.)
4) Ə lbrindən topraqları alınan xüsusi maliklərə bundan dolayı
çəkdikləri zərər müqabilinə xəzinə tərəfindən, varlı sinifbrdən alına-
Dostları ilə paylaş: |